Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BĄDŹ

Następne hasło: BĄKACZ »

BĄK (46) sb m

Fleksja

	sg	pl
N	bąk	bący, bąki
G	bąka	bąków
A	bąka	bąki
I	Bąki(e)m	bąkami
L		Bąc(e)ch
V	bąku

sg N bąk (25). ◊ G bąka (3). ◊ A bąka (2). ◊ I Bąki(e)m (1). ◊ V bąku (1). ◊ pl N bący (6) RejZwierc (2), RejWiz (3), GroicPorz; bąki (2) Mącz, KochSob. ◊ G bąków (2); -ów (1), -(o)w (1). ◊ A bąki (2). ◊ I bąkami (1). ◊ L Bąc(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. zool. Botaurus stellaris L. (Rost); ptak błotny z rodziny czaplowatych (11)
2. zool. Owad (27)
3. Instrument muzyczny; dudy (1)
4. n-pers (5)
5. n-loc »Bąki« (1)

1. zool. Botaurus stellaris L. (Rost); ptak błotny z rodziny czaplowatych; onocrotalus Calep, Cn; ardea stellaris, asterias, botaurus, butio, butorius, truo, pelecan(us) Cn (11): We trzćinie Bączy huczą/ á Puhacże w leſie RejWiz 82v; Stałem ſię iáko Pelikan ná puſzczy/ á ieſtem iáko puhacz mieſzkáiący ná puſtyniách. (marg) Niektorzy wykłádáią gżegżołkę ábo bąká. (‒) BibRadz I 318v; BielKron 36v, 141v; RejZwierc 274; [Nie będziecie ich jeść: Orła] Bąká/ dudká/ y ſroki. BudBib Lev 11/18; Calep 730b; NIe owychći to Bąkow co we trzćinie bęczą PaprPan Bb.

Przysłowia: Lepyeyći go dáć do ſzkoły niżeliby myał po polach/ vlicach/ bąki ſtrzelać GliczKsiąż K2v; Oycowye gdy ſynom ſwoim rok álbo dwá dopuſſcżą ſie vcżyć zás ye do domu wezmą/ s cżego w nyeumyeyętnosć wpádną że co ſie byli nyecżego náucżyli/ tego domá zá bąkámi chodząc zápámyętáyą. GliczKsiąż N.

Zwrot »wylecieć by bąk ze trzciny«: Nieczekam pewney nowiny Wylecę by bąk ze trzćiny RejRozpr F4.

2. zool. Owad (27):

a. Bąk bydlęcy albo koński, giez, wielka jadowita mucha; tabanus Mącz, Calep, Cn, asilus, oestrum Mącz, Calep; oestrus, mulio, scarabeus Mącz; cynips Calep, musca caballina Cn (13): GroicPorz cc4; Gdyć ſie przydzye od mieyſcá do mieyſcá pomykáć/ A cżáſem y do láſá muśiſz ſie więc pytáć. Więc tu kurzy w krzewinie á Bący go iedzą/ A Komorzy ná cżele we trzy rzędy ſiedzą. RejWiz 93v; Oestrum, Latine Asilus et Tabanus Bąk/ muchá wielka konie lecie kąſáyąca. Mącz 260c; Scarabeus, Bąk który konie kąſa/ krówką drudzi zową. Mącz 371a, 17d, 104a, 236d, 437c; Cynips – Bąk, mucha ſzczipiącz konie albo pſy. Calep 283b; Oestrum ‒ Bak. Gzik. bidlo ſiekaci. Calep [725b], 102a, 1043a.

Przysłowie: Lecż wierz mi wie [Mikołaj Siennicki] pocżemu/ w Suleiowie mąká/ A trudno maſz vłowić pewnie ná nim Bąká. A nie trzebá go ſławić/ bo poſtępki iego/ Vkażą iáko pálcem/ ná wſzem go godnego. RejZwierz 81.

Zwrot: »dolewać bąka« = może: próżnować: Niech ſie [żony] z tego kocháią/ kiedy mąż ſurowy/ Bo to wielka poczćiwość káżdéy białéy głowy. Gdy bowiém v dobrégo/ páni tylko ſchadza/ A dolewa bąká/ tym wiele ſie przygadza: Y iuż dobrze nie będźie. GosłCast 38.

b. Prawdopodobnie: Trzmiel, truteń; bombylius Calep (1): Bombylius – Bąk. Apis quoddam genus ostreberum á bombo quem edit apellatus, ingens, sed ad mellificium inutile. Calep 134b.

c. Jadowity owad (prawdopodobnie: chrząszcz bogatek); buprestis Mącz (1): Buprestis [...] Genus vermis, Bąk który ſie miedzi trawą chowa/ yádowity robak s długiemi nogámi/ we Włoſzech/ woły przed nim vciekáyą á skaczą precz. Mącz 28a.

Przen: O człowieku możnym i niesprawiedliwym (12): O bárzoſz oſtre żądłá ći więc Bący máią/ A pewnie ſie wnet ſpryſzcży kogo vkąſáią. RejWiz 102v, 102v; Ale o nędzny Bąku przecż nie pomniſz ná to/ Iż cie mrozy przyćiſną ſkoro minie Láto. RejZwierc 244v.

Przysłowia: Ledwe tám nędzna Muchá w tę ſie ſieć vwiye/ Ale gdy Bąk przyleći/ ten ią wnet przebiye. RejWiz 102v; Gdyż ſpráwiedliwość náſzę zową páięcżą ſiecią kthorą bąk przebije/ á nędzna muchá vplotſzy ſie/ vwikławſzy ſie/ vtráćiwſzy wſzytko/ nie docżekawſzy ſie żadney pociechy w vpádku ſwoim/ idzie s kijem bęcżąc do domu ręce záłomiwſzy. RejZwierc 189, 189v, 244, 244v [2 r.]; Phil D4 [2 r.]; práwo náſze dáleko właſniey niż onego Mędrcá pogáńſkiego/ ieſt páięcżynie przyrownáne/ w ktorey gdy śiełá much/ to ieſt vbogich náwięźnie/ ieden bąk ábo bogacż przez wſzyſtko y z muchámi ſie przebije. PowodPr 64 [ogółem 9 r.].

3. Instrument muzyczny; dudy [pl t] (1): Bąki záraz troie gráły KochSob 55.

4. n-pers (5): NIe owychći to Bąkow co we trzćinie bęcżą/ Szpetnie więc przed tym Bąkiem tu pogáni ięcżą. PaprPan Bb; Iuż temu wierz y doznaſz kiedy zechceſz tego/ Z Bąká á niż Ariſton mamy mężnieyſzego. PaprPan Bb, Bb; Piotr Bąk z Woiewództwá Podolskiégo SarnStat 1017, 1056.

5. n-loc »Bąki« (1): Iakomy sbroyną raką any nyeprziaczielską nie naschly domv robothnego pavla sobothki vbączech anyschmy drzvi nyevybyly ZapWar 1547 nr 2502.

Cf BĄKACZ