[zaloguj się]
[pdf]

BŁAZEN (183) sb m

błazen (141), błazno (4), błazen a. błazno (38); błazen BielŻyw (5), RejJóz (2), RejKup (9), BielKom (3), RejWiz (20), RejFig (15), BielKron (17), Mącz (24), SienLek (2), RejAp, GórnDworz (3), RejPos (4), RejZwierc (9), HistHel, PaprPan, KochFr (6), BielSen (3), KochPieś, Calep (10), CiekPotr, KlonWor (4); błazno OpecŻyw (4).

błazen (182), błażen (1) PaprPan.

a pochylone, e oraz o jasne.

Fleksja
sg pl
N błåzen, błåzno błåznowie, błåźni
G błåzna błåznów
D błåzn(o)wi, błåznu błåzn(o)m
A błåzna błåzny, błåzn(o)w
I błåzn(e)m błazny
L błåźnie błaźniech, błaznåch
V błåźnie

sg N błåzen (69), błåzno (1). ◊ G błåzna (8). ◊ D błåzn(o)wi (7), błåznu (2); -owi BierEz, RejKup, RejWiz, BielKron, Mącz; -u LubPs; -owi : -u RejFig (2 : 1). ◊ A błåzna (29). ◊ I błåzn(e)m (10). ◊ L błåźnie (1). ◊ V błåźnie (7). ◊ pl N błåznowie (11), błåźni (7); -owie GroicPorz (2), Mącz (2), SienLek, GórnDworz, RejPos, BielRozm; -i BierEz, BierRozm, BielKron; -owie : -i RejWiz (3 : 4). ◊ G błåznów (9); -ów (3), -(o)w (6). ◊ D błåzn(o)m (1). ◊ A błåzny (13), błåzn(o)w (1); -y RejJóz, RejKup, RejWiz, RejZwierz (3), BielKron (2), BielSat, RejZwierc, WerGośc (3); -(o)w BielKom.◊ I błazny (4). ◊ L błaźniech (2), błaznåch (1); -ech Mącz, BielSen; -åch StryjKron.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Kuglarz, komediant, aktor; dworski trefniś, wesołek, żartowniś; morio Mącz, Calep, Cn; sannio, scurra Mącz, Cn; efficitor, funambulus, histrio, imitator, ludius, mimus, pantomimus, scoenobates, thymelicus, ventilator Mącz (87): BierEz P2, S3; [Jezus] ſtál ſie iako blázno iaki/ bo ſie s niego naſmiéwali iako z iakiégo wily. OpecŻyw 134v, 122; OpecŻywSandR 4v; BielŻyw 76; A wżdy ſie nic nie wſtydał [Krol] ku ćći Páná ſwego/ Skákáć przed oną Archą [...]. Acż ſie z niego ná on cżás żoná iego śmiałá/ Y práwie go ku błaznu byłá przyrownáłá. LubPs A6; GroicPorz 14v, xv; ZLodzieie w nocy weſzli w komore błaznowi/ Y mácáli po kąciech/ gdzie kto co vłowi. RejFig Dd4v, Aa3, B2, Aa8v [3 r.], Ccv, Ddv (14); Błaźni/ ſzaleni/ pijánice/ cżárownice w powadze będą. BielKron 136, 276v; Morio, morionis, Latine stultus, Błazen/ ſzalony/ yákie pánowie rádźi miewáyą. Mącz 232b, 73b, 157a, 161a, 198d, 207a (14); GórnDworz O3, P6v; RejPos 192; BielSat N4v; HistLan D4v; KTo bez rozmyſłu zácżyna ſwe ſpráwy/ Może być názwan w kukle błazen práwy. RejZwierc 214v, [193]v; HistHel D2; Ośmdźieśiąt lat (á to ieſt práwy wiek człowieczy) Czekáłá śmierć/ żeby był Gąſká mówił grzeczy. Nie mogłá ſię doczekáć/ błaznem go ták wźięłá/ Y tąż drogą/ gdźie mądré záymuie/ poięłá. KochFr 131, 77, 119 [2 r. ]; BielSen 9, 9v [2 r.]; Wádząć czuhy Tureckié/ y wilczé kożuchy: Wádźić náſz bót kowány/ rzezáné trzewiki/ Zkąd nas błazny názywaſz/ y krzćiſz nas Stáńczyki. PudłFr 53, 25; Calep 674a; WujNT 18 marg; Wſzetecżnicá/ rufian/ błazen ſzáchowány/ Smiechotworcá: ći płużą miedzy tymi Pany. KlonWor 57.

W porównaniu (4): Ludzye iáko błaznowie Boży RejWiz Cc6v, 87, 153v; Ano ſie Pan s tákowych náſzych ſpraw náſmiewáć racży/ á práwiechmy ſą iáko błaznowie iácy s tymi wymyſły ſwemi przed ſwiętą oblicżnoſcią iego RejPos [219]. Cf też Zwroty.

Przysłowie: Bo ieſli ſie opuśćiſz ná wſzetecżną wolą/ Vźrzyſz że cie ći miſtrze by błazná podgolą. RejWiz 175v, 136.
Zwroty: »jako błazen chodzić«: Swieczkem yá roſkoſſy wzkardził/ Iako Błazen takem chodził. Kapicza/ Powroz/ moy vbior RejKup t8v.

»czynić z siebie błazna«: Nie cżyń też s ſiebie błazna/ lecż gdy co śmieſznego Możeſz pocżćiwie wtocżyć/ nie wſtyday ſie tego. RejWiz 44.

»za błazna mieć [kogoś]«: Są też iácyś kuglarze s powrozy s kukłámi/ Co my ie ſobie práwie tám zá błazny mamy. RejWiz 161.

»w błazna obrocić«: Iáko gi [czas] trácą opilcy/ ożrálcy/ kozerowie/ y ini wſzetecżnicy/ co go połowicę záſpi/ á drugą połowiczę iáko w błazná á w poſmiech obroći. RejZwierc 103.

»naśmiewać się, śmiać się jako z błazna, przyjść w pośmiech jako błazen« (5): OpecŻyw 110, 122v; Wierz mi iżći ſie s ciebie iáko z błazná smieią. RejZwierz 122v; álbo by przeſzedł [taki pan] w poſmiech/ iáko nikcżemny błazen. GórnDworz Ee6v; WerGośc 243.

»jako błazen żyć«: A coż tu rzeką oni márni wymyſlácże/ Ná ktore tá powinność ledwe iż nie płácże. Co z nabożną figurą ták poſtánowili/ Aby oblokſzy kukłę iáko błaźni żyli. RejWiz 38.

Wyrażenie: »błazen (nie)trafny« (3): RejFig Ee; Obacżył ſie Alexánder iż go od ſłońcá záſtąpił/ á gdy ſie wſzyſcy śmiali/ ięli mowić iż to błazen tráfny. BielKron 123v, 238v.
Szereg: »błazen a pochlebca; nie pochlebca, nie błazen« (1 : 1): GroicPorz b3v; drudzy z błazny á pochlebcámi niemáło godźin vtracáią ModrzBaz 13.
Przen (7):
a) O człowieku (3): Ach wſzechmogąci panie ktory tam wſzytko widzyſz Patrzącz tu na ſwe błazny zas ſie za nię nie wſtydzyſz RejJóz Gv; RejWiz 29v; RejPos 335.
b) O świecie (2): ieſt ſie náśmiać cżemu/ Temu ſwiátu márnemu błaznowi práwemu. RejWiz 104; RejPos 228.
c) Głupstwo, nierozsądek (2):

błazen w czym (2): RejWiz Dd4v, 41 marg Cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »Wenusow błazen« (2): Wenuſow błazen w miłośći. RejWiz 41 marg, Dd4v.
2. Obelżywie, pogardliwie: glupiec; nicpoń, hultaj; fatuus, stultus Mącz, Calep; insipiens, insultus Mącz; excors, gurdus, perfatuus, stolidus Calep (89): BierEz Q3; BielŻyw 8 [2 r.], 88, 121; RejJóz L7; RejKup Cv, c4v, g4v, K, l8v, n5v (8); MurzHist O3; Cżłowiek káżdy roſtropny/ nie rad błaznow widzi BielKom B8v, F5, F5v; [młodzieniec, który chował się w domu] Wyęc yeſli ſie mu tráfi myędzy poććiwemi ludźmi być nye máyąc wſobye żadney beſpyecżnosći/ [...] radby co narychley vſſedł/ dla cżego názową go domálegáyem álbo błaznem yákiem nikcżemnem. GliczKsiąż K7; GroicPorz i2v; Aby gdy miał co pokryć káżdy w ſwoiey ſpráwie/ Boć ſnádnie znáć kto zacny/ á kto błazen práwie. RejWiz 189, 14v, 100v, 101; RejZwierz 104v, 127v, bb3v; Mądrego cżłowieká ſą ocży w iego głowie/ á błazen w cieniu chodzi. BielKron 79v, 79, 79v, 80v [3 r], 81 (10); Insulsus, Nieſolony, nieſmáczny. Metaph. Głupi/ nietráfny/ gruby/ błazen. Mącz 364c, 119d, 233b, 372c, 416c, 423d; SienLek 95v, 199; RejAp AA5v; RejZwierc 127, 236, [238]a; StryjKron 657 marg; KochFr 42; KochSz C2v; WerGośc 236; KochPieś 27; PudłFr 26; BielRozm 4, 16; Calep 384b, 410b, 466b, 779a, 1008b, 1012b; LatHar 317; Y ſą náſze fortele iáko ſkorá Ryśia: Kto ſię w tę nie oblecże/ zá błazná ten dźiśia. KlonWor 66, **3, 26.
Przysłowia: błaznów pełno wſzędźie. KochFr 128.

Poſzłá bárzo ná błazná tá prozna vtrátá. BielSat C4 [idem] BielRozm 21.

Zwroty: »chodzić by błazen« (2): RejWiz 133v; Aták márnie tráćimy y cżáſy y ſpráwy/ Gdy kto chodzi s ſzumnym łbem iáko błazen práwy. RejZwierc 252v.

»(u)czynić, działać [z kogo] błazna (błaznem)« (3): Xánt rzekł/ á cżemuż ty kłámaſz/ Albo ze mnie błazná dziáłaſz BierEz C4; BielSat C; Calep 532a.

»mieć [kogoś] za błazna« (6): RejWiz 74v; BielKron 81v; Medium digitum ostendere, Szudźić z kogo/ Za błazná mieć. Mącz 88d; RejZwierc 232v, 250; Phil M4.

»odmieniać w błazny« (3): Y Mędrzec poświádcża/ iż wino á białegłowki/ mądre ludźi w błazny odmieniáią. WerGośc 244, 244, 254.

»poszaleć jako błazen«: [biesiadnicy] Stoł vleią y łáwy/ ſiedzą iáko w łáźni/ A ſámi poſzáleią iáko ini błaźni. RejWiz 67.

»żyć by błazen«: Káżdy teraz winuie z oſobná ſwe ſpráwy/ Iże ták bez rozmyſłu żył by błazen práwy. RejWiz 163.

Szereg: »błazen a mądry; ani mądry ani błazen« (2 : 1): [A nikt i]m w tym nie przeszkodzi: Ani madrzy ani błaźni BierRozm 6; Mącz 49a; CiekPotr 65.
3. Szaleniec, wariat, obląkany, chory umysłowo; insanus Mącz Calep; demens Calep (7): BielKron 105v; Mącz 355d; [Brutus] Vchodząc potym ſmierći cżynił ſie ſzalonym/ Iáko błażen żártował ták záwſze s krolem onym. PaprPan Hhv; Calep 303a, 541a.
Zwroty: »czynić (się) (z kogo) błaznem (błazna)« (2): Brutus ſie cżynił błaznem. BielKron 105v marg; Mącz 216b.

Synonimy: 1. chwist, kuglarz, kunsztownik, maszkarnik, naśmiewca, podrzeźniacz, szalony, tanecznik, wiła; 2. bałamut, bezrozumny, głupi, gruby, szalony; 3. szalony.

KN