[zaloguj się]
[pdf]

1. BOJ (325) sb m

bój, boj-.

Fleksja
sg pl
N bój boje
G boju, boja bojów
D bojowi, boju bojom
A bój boje
I bojem
L boju bojoch
V boje

sg N bój (10). ◊ G boju (111), boja [w rymie] (2) KochMon, Bielpr. ◊ D bojowi (33), boju (15); -owi Leop, OrzRozm, RejPos, KuczbKat, BudBib (3), KochJez, KochSz, ArtKanc, KochProp; -u RejPs, LubPs (2), RejZwZwierz (2), Goski (2), HistRzym (2), PaprPan, GórnRozm, GosłCast; -owi: -u BibRadz (19 : 1), RejAp (2 : 1), KochMon (1 : 1). ◊ A bój (29). ◊ I bojem (19); -em (4), -(e)m (15). ◊ L boju (76). ◊ pl N boje (5). ◊ G bojów (3); -ów (1), -(o)w (2). ◊ D bojom (2). ◊ A boje (18). ◊ L bojoch (1). ◊ V boje (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

1. Bitwa, walka orężna, ścieranie się walczących stron; wojna; bellum Vulg, PolAnt, Modrz; pugna PolAnt, Modrz, Cn; certamen, proelium Vulg, Cn; colluctatio, militia Vulg; acies, conflictus cum adversario, congressus, depugnatio, dimicatio Cn (313): RejKup aa4v; Oſtre myecże w ręku ku boyu trzymáyą/ A wſſákoż w obronye Páńſkyey tu vfayą. LubPs ff4v, hhv; á położyli ſie obozem zá rzeką/ będąc iuż gotowi wyiácháć przećiw tobie ku boiowi. Leop 1.Mach 5/39, Ps 75/4; ſpieway o pokoiu/ Bo widziſz żeć bez tego/ nie náſycon boiu. RejZwierz 6, A5, 9v, 47, 109v; ktory popiſował lud źiemie ku boiowi BibRadz Ier 52/25, 10/12; Goski A2v; OrzRozm V3v; BielKron 242v, 359v; KochSat C; Názáiutrz po Brąświcku iákoby do boiu/ Chćiałem też álem nie śmiał chodźić y w zawoiu. Prot B; HistRzym 15; RejPos 263v; KuczbKat 325; láko w boioch rozmáithych poććiwi á Rycerſcy ludzie idą ná dziáłá/ ná miecże RejZwierc 134v; Gdy tu będzieſz ná pokoiu/ Myſl pilnie żeś záwżdy w boiu. RejZwierc 236v, 228v [2 r.], 264v; KochMon 22; Ktorzy ácz niczemnieyſzy iuż do boiu byli/ Przećię Turki/ Tátáry/ w ſwoiey źiemi zbili. MycPrz I C4, II C4v; StryjWjaz C4; WIerz mi choć wzroſtek máły ále ſprobuy chceſzli/ Wſzytki tu mężne śiły Hirkuſowe weſzły/ Cżuyność Luferuſowá y chciwość do boiu PaprPan C3v; [Krisztof] Przygodzi ſie ná wſzytko á zwłaſzcżá do boiu PaprPan Z; Nie ná wcżáſiech ná boiu ten ſwoy żywot ſtrawił. PaprPan Dd4v; Więc był chćiwy do boiu ále krotkie látá/ Tego ńie dopuściły PaprPan Ee2v, D3, D4v, Fv, H2, H4 (29); Pirwſze boie niech będą huffu porywcżego ModrzBaz 118, 14, 22; Tyś mi ſercá/ y dźiélnośći dodał w bóy ſrogi KochPs 25, 93, 99 [2 r.], 105, 118, 148; SkarŻyw A3v, 284, 396, 398; KochJez B4v; KochEpit A2v; KochFr 12, 122, 126; KochMuza 27; KochMRot A3v, A4; MOże kto ręką ſławy doſtáć w boiu KochPieś 42, 13, 53; KochTarn 74, ArtKanc I20v; Náucż mu pálcże do ſcżęſnego boiu KmitaPsal A2v; co ſrodze były Pruſkie kráie ſtrapioné vſtáwicznyin boiem KochProp 6, 5, 9, 10; ZawJeft 6, 12, 21, 43; Powiédz to okrućięńſtwo/ iáko wykonano/ Iáko piérwſzy bóy/ wtory iáko poczynano. GórnTroas 69, 66; Ale hárdé Krzyżaki ták ſtárł iednym boiem KochFrag 42, 25, 43, 54; OstrEpit A2; WyprPl A4v; Nie trzymam z Márſem/ co ná bitne boie/ Cwicży ſwe ſzáble RybGęśli C2, B3v [2 r.]; Szláchćic, nie śláchćic: z Niemieckiégo bowiém idźie/ von der Schlacht/ od boiu. JanNKar H4; JanNKarGórn HV; Iako Rycerſtwo do tego przy wieść/ áby ármatę mieli do boiu potrzebną GrabPospR Kv [idem L], Kv, K4v, L, Lv, L2 (9); KlonKr E4; SkarKaz 348b, 609 b; VotSzl B2v; CzahTr Ev, Fv, F3v, Gv, G2; A ieſli Więc niewiernie y nieſprawiedliwie Oddał/ co w boiu doſtał y na krwáwym żniwie: Przypłacał tego dobrze y zá to ſię wſtydźił KlonWor 17.

W charakterystycznych połączeniach: boj ciężki (2), potężny (4), sławny (2), srogi; potężność boju; do boju bojaźliwy, chciwość, chciwy (4), chęć, chętliwy, chętny, niczemny, ochotny.

Przysłowie: Lepſzeć też plewy z pokoiem/ Niźli owies z ćięſzkim boiem. BierEz L2v.
Fraza: »stał się boj« [szyk zmienny] (2):BierEz Q4; (buoi) nomen, iáko oto tu/ buoi ŝie ſtall wielki w tem borv. JanNKarGórn Hv.
Zwroty: »boj czynić, czynienie boju« (2): Wilcy ten pokoy złomili/ Przećiw owcam boy cżynili. BierEz Fv; ModrzBaz 109v.

«ćwiczyć (się), ćwiczony do boju, ku boju» [szyk zmienny] (7): LubPs ee5v; ADrian młode ludzi [...] Wywiodſzy záwżdy w pole/ ćwicżył ie ku boiu. RejZwierz 9v; PaprPan Cv, Bb3v; Iáko Poſpolite ruſzenie ćwicżone do boiu/ y opátrzone w potrzeby boiowe vcżynić. GrabPospR Kv [idem] K2, K2v.

«godzić się, gotować się, godny, gotowy, gotowość do boju, ku bojowi» [szyk zmienny] (35): Byli tedy Rubená pierworodnego ſyná Izráelowego policzeni [...] ktory iedno miał dwádźieſćiá lat y wyżſzey á godził ſie ku boiowi. BibRadz Num 1/20; Táć thedy ieſt liczbá przednieyſzych y godnych ku boiowi BibRadz 1.Par 12/23, Num 1/22, 24, 26, 28, 30 (18); Na oſtátek to bywa przy káżdym iednániu/ Do Boiu ſię gotuią ná ſámym świtániu. Prot D2; RejAp 73v; HistRzym 81; Szcżęſłiwe to Kroleſtwo/ ktore zá pokoiá/ Gotuie ſie do tarcżey/ do Szturmu do boiá. BielSpr c2; KochMon 31 [2 r.]; á nálázło ſię miedzy nimi mężow ná wybor gotowych ku boiowi trzy kroć ſto tyſięcy Z drzewcy y z tarcżámi. BudBib 2.Par 25/5; W Hirkániey o ludzyech mężnych powiadaią/ Do boiu gotowość ich wielką wyznawáią PaprPan R4v, I2v, M, Aa2v; GórnRozm L4v; GrabPospR K4v; KlonKr A2v; VotSzl B3, C3; CzahTr Fv.

»sprawować do boju, boja, sprawiony ku boju« (3): A ten wſzytek lud rycerſki y ſpráwiony ku boiu ſćiągnęli ſię do Hebron z ſcáłym ſercem BibRadz 1.Par 12/38; KochMon 26; WyprPl C3v.

»stoczyć boj« [szyk zmienny] (2): A z Krzyżakámi znowu ſtoczyli boy krwáwy StryjKron 527, 51.

»szykować ku bojowi«: Iákiego mieyſcá ſzukáć obozowi/ Iáko ſzykowáć hufy ku boiowi. KochSz A2.

»boj wieść«: Iż wiedzyałem [!] Micháłá Anyołá/ á on wielki boy wiedzie z inymi Anyoły RejPos 332.

»pot(y)kać się bojem, w boju« (4): wyſzło też ſnimi Iáncżárow około dwu ſet/ podkáli ſie wſzytcy gęſtym boiem. BielKron 314v, 245; BielSpr 56v; Potkáć ſię w boiu, rzecz to iemu miła KlonKr A.

»(wy)wieść do boju, ku boju« (2): Goski A2v; wywiodł ich ſto tyśięcy ná pomoc do boiu. SkarKazSej 685b.

Wyrażenia: »jezdny boj«: Bo y teras z tego Epiru Turecki Ceſarz nalepſze do iezdnego boiu y do Harcow męże miewa. StryjKron 15.

»krwawy, krwawobitny boj; boj krwawy« (9:5): KochPs 112, 204, 208; Ty wieſz rádę/ myſl/ y chęć moię do pokoiu/ Zem vchodził krwáwego ze wſzytkich śił boiu StryjKron 522, 527, 742; KochFr 4, 5; KochSob 67; KołakSzczęśl Dv; RybGęśli B2; Y ſtaczał z nimi krwáwobitnè boie. KlonKr C2v, D4; CzahTr F3.

»polny boj« (2): POſpolite też ruſzenie náſze/ y polny boy/ ponièwaſz murem ieſt y fundámentem mocy náſzey [...] áby był dobrze vgruntowány GrabPospR K2, K3.

»potrzeba do boju« (3): y w potrzeby do boiu należące dobrze opátrzony będźie. GrabPospR K2, K3v, K4v.

»przebrany ku bojowi; ku bojowi przebrany« (2 : 1): y zebrał domu Iehudy á Biniáminá/ ſto y ośmdzieſiąt tyſięcy ludu przebránego ku boiowi BudBib 2.Par 11/1, 1.Mach 12/41; KochJez Bv.

»rycerski boj« (2): GliczKsiąż Av; ktorych [krainy] miecżem zdobywał á rycerſkim boiem. BielKron 339.

»wstępny boj« (9): BierRozm 10; BielKron 244v, 245; BielSpr 56v; á mocą wielką y práwie wſtępnym boiem o one rzecży bili ſię ModrzBaz 102; StryjKron 497, 572; KmitaSpit C6v.

»wyborny do boju«: Ieſt nas tyśiąc tyśięcy wybornych do boiu KmitaSpit B3v.

Szeregi: «boj i przymierze; przymierze i boj» (1 : 1): Widzę Iágełłá/ y dwu Káźimiérzu/ Dobrych ták w boiu/ iáko y w przymiérzu KochPieś 13; KlonWor 30.

»boj, rada; rada, boj« (4 : 2): Bo w żadney dobrey ſpráwie nie chybi ten brodu/ Y do boiu do rády náſz Wacław ſie godzi PaprPan F4v, G4, M, P4v, Z4v, Aa2v.

Wyrażenia przyimkowe:»bez boju« (3): Ale z swym⟨i⟩ są w pokoju, Mając po⟨w⟩olne bez boju. BierRozm 10; HistRzym 27v; CzahTr E3.

»do boju« [w funkcji przydawki] = mogący walczyć (11): A też chlop [!] nie do tańcá lecż práwie do boiu. PaprPan Y2, [Gg]4, Hh3v; y miał wnet ná trzyſtá y ośmnaśćie mężow do boiu SkarŻyw 284, 477, 480, 559; OrzJan 123; WujNT 563; WysKaz 29; SkarKazSej 677a.

W przen (70): OpecŻyw 3v, 103; RejKup C, I, m3; LubPs R4v; SeklPieś 19v, 31; RejWiz 129v; przećiwko ktorému [kacerstwu] podnieśmy w boiu tym znák Krzyżá świętégo OrzQuin M4; RejAp 46v, 102v; ktoryż to ma wychowáć grzeſznego cżłowieká w dobrych vcżynkách á iego ku boiu dla Pána Kryſthuſá dáć HistRzym 40v; aby cie náucżył/ iáko maſz boy podiąć á bronić ſie cżárthowi ſprzećiwnikowi ſwoiemu RejPos 73, A4v, A6v, 73, 263v, 357v; BiałKat 90v; GrzegŚm 57; Ná Krzćie cżłowiek ku boiowi prziymowan/ á ná Bierzmowániu ku walce przyzbroiony bywa KuczbKat 150; CzechRozm 240; KochPs 126 [2 r.]; SkarŻyw 374; Niémáſz przymiérza z śmierćią/ záwżdy my znią wboiu. KochFr 132; KochSz 103; ArtKanc F13v, G13v, Kv, K2v, K18v, O, O4; WujNT Eph 6/12, Philipp 1/30; WitosłLut A6v; GosłCast 52; KlonWor 39; SzarzRyt A2, B2v.

W charakterystycznym połączeniu: ciężki boj (2).

Zwroty: »gotować się, (być) gotowy ku bojowi« [szyk zmienny] (4): RejAp 74 [2 r.]; á przedſięſmy nie gotowi/ z śmierćią k temu boiowi ArtKanc R18v; GosłCast 63.

«stać w boju» (9): RejKup p3; Ale ty iedno moy miły Rycerzu Krześćiáńſki/ chceſzli ſthale ſtać w boiu ſwoim/ nie ſie nie odnoś od ſzcżyrych ſłow á od náuki ſwiętey Páná ſwego RejPos A5v, A4, A4v [2 r.], A5, 70v, 263; RejZwierc 178.

»boj wieść« [szyk zmienny] (2): MurzHist B2; A ták my theżvnic niepoſłábiaymy zowiąc ſie być Rycerſkimi ludźmi/ Paná Bogá wzywaiąc/ bo niethelko mieczem przyſtogi nam boiowáć/ ále theż y domowy boy przyſtogi wieść y opátrowáć MycPrz II Av.

»(wy)bojować boj« [bibl.; szyk zmienny] (7): Boiowałem dobry boy [bonum certamen certavi] Leop 2.Tim 4/7; RejPos 286 [2 r.]; WujJud 107v, 114; WujNT 1.Tim 1/18, 6/12.

Wyrażenia: »boj duchowny; duchowny boj« (1 : 1): SkarJedn 2; ábyſmy mężnie boiowáli o zwyćięſtwo/ w tym duchownym boiu przećiw grzechom WujNT 837.

»przyprawny ku boju«: gdyś potłumiał ony ile kroć ſie chćieli wzruſſyć przećiwko mnie á mnie záwżdy vmocniwſſy czyniłeś przypráwnego ku boiu. RejPs 26.

»boj rycerski«: A kthory ſie od thego celu odſtrzeli [...] muśi álbo bárzo mdło ſthać/ ábo vciekáć s thego boiu Rycerſkiego ſwego. RejPos A5.

Szeregi: »boj a harc«: iż ſie vprzeymie dał ná to wieść Duchowi s. ná puſzcżą/ áby tám był vcżynił napirwſzy boy á napirwſzy hárc z onym ſproſnym nieprzyiacielem narodu ludzkiego RejPos 69v.

»walka i boj«: Bog na walkę y bóy vſtáwiczny z ſzátánem nas wyſádźił BiałKat 243v.

Przen: O męce, ostatnich chwilach życia Chrystusa (5): Ięzyku poy chwálebny boy/ wálkę krola motznégo/ zbawiciela naſſégo. OpecŻyw 160v; Vkazał ſię mu zá tym Anyoł z niebá/ zmacniáiący go. Y będąc w boiu/ dłużey ſię modlił. LatHar 719, 273, 581; SiebRozmyśl B3.
2. Formacja wojskowa (6): Podałem też Krolowi Iego M. Pánu náſzemu/ iákoby záłożywſzy Rycerſtwo Synow Koronnych ná Podolu/ mogł boiu Polſkiego pomnożyć/ y inſze zacne pożytki Rzecżyp. Polſkiey ſpráwić GrabPospR Lv, K4, L2.
Wyrażenia: »bojem kozackim«: GrabPospR M4v cf »bojem usarskim«.

»rajtarski(m) boj(em)« (2): á ci [panowie duchowni] niechby ráytárſkim boiem pocżty ſwe ſtáwili GrabPospR M4v, M4v; [WerVotum 8, 9].

»bojem usarskim«: ku tym ſzláchtá Niemiecka Pruſka y Liflantſka niechby y ci ráytárſko ſtánęli [...] inſzy wſzyſcy rycerſkiego ſtanu ludźie przy pocżciech Krolá Iego M. boiem vſárſkim á kozáckim GrabPospR M4v.

3. Bójka (6): BierEz M2; y przinaſz yeden voloſin thowarziſch ich Iwan Sczyemyenowycz ſthego boyv y ran vmarl. LibLeg 11/157, 10/61v; W ten cżás płużą zwády/ guzy/ ſzárpániny/ ochromienia/ y takie boie [caedes]. ModrzBaz 52; Iáko z okrutnych źwiérząt/ źwiérz/ ſczęnięli máłé/ Co do boiu ma ząbki ieſcze niedoſtáłé: Choćia kąſáć nie może/ [...] gniewa ſie/ y mruczy GórnTroas 70; PaxLiz D.

Synonimy: 1. bicie, bitwa, walczenie, walka.

Cf BOJOMOCNY, BOJOWANIE

HG