Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BYDLĘCIEĆ

Następne hasło: BYDLICIEL »

BYDLĘCY (110) ai

bydlęcy (109), bydlęci (1); bydlęcy : bydlęci Mącz (19 : 1).

Fleksja

sg
m	N	bydlęcy	f	N	bydlęcå	n	N	bydlęc(e)
	G	bydlęcégo		G	bydlęc(e)j		G	bydlęc(e)go
	D			D	bydlęc(e)j		D
	A	bydlęcy, bydlęc(e)go		A	bydlęcą		A	bydlęc(e)
	I	bydlęcym		I	bydlęcą		I	bydlęcym
	L	bydlęcym		L			L	bydlęcym

pl
N	subst	bydlęcé
G		bydlęcych
A	subst	bydlęc(e)
I	f	bydlęcymi, bydlęc(e)mi
L		bydlęcych

sg m N bydlęcy (18). ◊ G bydlęcégo (3); -égo (1), -(e)go (2). ◊ A bydlęcy (3), bydlęc(e)go (1). ◊ I bydlęcym (1). ◊ L bydlęcym (1). ◊ f N bydlęcå (13); -å (12), -(a) (1). ◊ G bydlęc(e)j (8). ◊ D bydlęc(e)j (3). ◊ A bydlęcą (8). ◊ I bydlęcą (5). ◊ n N bydlęc(e) (8). ◊ G bydlęc(e)go (2). ◊ A bydlęc(e) (3). ◊ I bydlęcym (1). ◊ L bydlęcym (2). ◊ pl N subst bydlęcé (9); -é (1), -(e) (8). ◊ G bydlęcych (4). ◊ A subst bydlęc(e) (10). ◊ I f bydlęcymi (1) SkarŻyw, bydlęc(e)mi (1) RejZwierc. ◊ L bydlęcych (5).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „bydlę”
- 1. Pochodzący od zwierzęcia domowego, hodowanego, właściwy temu zwierzęciu, dotyczący tego zwierzęcia (98)
  - Przen: Niegodny człowieka, nierozumny, głupi; grzeszny (19)
- 2. Pochodzący od zwierzęcia w ogóle, od zwierzęcia dzikiego, dotyczący tego zwierzęcia (12)

Przymiotnik od „bydlę”:

1. Pochodzący od zwierzęcia domowego, hodowanego, właściwy temu zwierzęciu, dotyczący tego zwierzęcia; pecuarius Mącz, Calep, Cn; pecorarius Calep, Cn; pecorinus, pecuinus, veterinarius Mącz (98) : Vrina ktora ieſt zamączona/ zaburzona/ nie inaczey iakoby miała być końſka albo bydlęcza. FalZioł V 67; MiechGlab 53; A wziął go od trzody bydlęcey zá ktorą on będąc páſterzem chodził RejPs 117v; BielKron 15v; Pecuarius, Bydlęcy álbo co ku ſtádu á trzodźie należy. Mącz 286a, 26a, 27d, 272a, 286a [2 r.]; SienLek 8, 9, 73v, 159, 176; á ono [dzieciątko] leży ná nędzney ſłomie ná okrutnym źimnie/ w iáſłecżkach bydlęcych RejPos 19v; RejZwierc 155, 163; BudBib Ex 11/7, Ez 4/15; Bo z pićia zbytniego odmieniáią ſię ludżie [!] [...] á iáko Virgilius powieda/ w twarz y w ſkorę bydlęcą. ModrzBaz 52v; Zbił płód w Aegypćie piérwſzy/ od cżłowieká Począwſzy/ áż do bydlęcégo wieká [ad pecus Ps 134/8] KochPs 198; SkarŻyw 271; ZawJeft 30; Agaso ‒ Krowiarz paſtucha oſzli, bidłeczy. Calep 41b, 767a, 767b [2 r.]; Co wnętrznośći bydlęcé/ co grom/ co łyſkánié Znáczą/ wiéſz GórnTroas 28; LatHar 222; Nie dba ná ryk bydlęcy, ná chłopſkie biádánie Lácżny Wilk, byle ſwoie odpráwił śniadánie. KlonWor **2v, 22, 23 [2 r.], 24.

W charakterystycznych połączeniach: bydlęcy (-a, -e) gnoj, łajno (2), pastucha, skora (2), stroż, żłob (2).

Wyrażenia: »bydlęcy bog« [szyk 1 : 1] (2): Wloſus Bog Ruſki bydlęcy. Pan Deus Arcadiae, Syluestria numina Fauni. StryjKron 140 marg, 140.

»krew bydlęca« [szyk 13 : 1] (14): że nákoniec nie tylko kreẃ bydlęcą ále kreẃ właſnych dzieći ſwoich ofiárowáli onym báłwánom ſwoim RejAp 166; RejPos 102v; RejZwierc 6; gdźie ono krwią bydlęcą [...] grzechy głádzono. CzechRozm 210v, 86v, 94v; SkarŻyw 113, 271 [3 r.], 481; WujNT 318; SkarKaz 315a; KlonWor 76.

»niemoc bydlęca« (2): Coriago, Niemoć bydlęca/ gdy ſie ym skórá przypiya do kośćy Mącz 65c; SienLek 18.

»ofiara bydlęca« [szyk 3 : 3] (6): Buthysia, magnum sacrificium, vel, magnarum hostiarum, immolatio, Ofiará bydlęcą. Mącz 28b; CzechRozm 95v, 111v; SkarŻyw 284, 484; iż Aaron krwáwe ofiáry bydlęce cżynił SkarKaz 156a.

»bydlęca pica, karmia itp.« [szyk 6 : 2] (8): BielKron 157; Pabulum, Bydlęca picá/ páſtwá/ kármia yáko yeſt trawá/ śiáno/ słomá/ śieczká. Mącz 272a, 118a, 120d, 259c, 272a [2 r.], 282c.

peryfr. »płod bydlęcy« = bydlę (1): Zyiąc połyka [człowiek] łeż [!] máło nie więcej Niż zgubny płod bydęcy RybGęśli D2.

»rodzaj bydlęcy« (1): A śmierć nie próżnowáłá/ iednáko morzęcy/ Okrutna wieki ludzkie y rodzay bydlęcy [iumenta Ps 77/50]. KochPs 117.

Zestawienia: »bydlęce lekarstwo« (1): Veterinaria medicina, Końskie/ bydlęce lekarſtwo. Mącz 491b.

»bydlęcy lekarz« (2): mulomedicus et veterinarius, Bydlęcy lekarz Mącz 70a, 491b.

»mięso bydlęce« (4): GlabGad H4; Thoć oto wezmę chleby moie/ y wody moie/ thudzież y mięſo bydlęce [carnes pecorum] Leop 1.Reg 25/11; StryjKron 6; SkarKaz 157b.

»bydlęcy targ« (1): Boarium forum, Wołowy álbo bydlęcy targ. Mącz 26a.

»złodziej, złodziejstwo bydlęcy(-e)« (1 : 1): O złodźieiách bydlęcych. KlonWor 18, 20.

Szeregi: »tak(o) człowieczy, (a. ludzki) tako i (jako i) bydlęcy« (2): LibMal 1549/148v; Kápuſtą niemal wſzyſtki niemocy leczy/ táko Ludzkie/ táko y bydlęce. SienLek 18.

»zwierzęcy albo bydlęcy« (1): Dozwolił też Pan Bog Noemu/ y iego Potomkom mięſſá źwierzęcego/ álbo bydlęcego/ y inſzych potraw vżywáć StryjKron 6.

Przen: Niegodny człowieka, nierozumny, głupi; grzeszny (19): Niewdźięcżność gorzey niż bydlęca dobrodźieyſtw Boſkich. PowodPr 17; Naprzod wiemy iż gniew ieſt w nas/ iáko inne namiętnośći bydlęce z beſtyámi ſpolne SkarKaz 313b.

Wyrażenia: »dobro bydlęce« (2): RejZwierc 105; ludźie/ ktorzy o przyſzłym żywoćie [...] nie wiedzą/ ábo zámiłowawſzy ty dobrá bydlęce/ wiedźieć o nim nie chcą. SkarKaz 207b.

»mądrość, myśl, zmysł bydlęca(-y)« (6 : 1 : 1): RejPs 106; Zbáwiſz y ludzi co ſą zmyſłu bydlęcego [Homines et iumenta Ps 35/7] LubPs I4v; Leop Iac 3/15; Nie day Boże [...] żebyśćie [...] tákiey mądrośći świeckiey y bydlęcey/ y ſzátáńſkiey prágnęli. SkarKazSej 658b, 658a [3 r.], 661a.

»bydlęcy(-e) nierozum, głupstwo« [szyk 1 : 1] (1 : 1): CzechEp 151; Przetoż brzydźmy ſię temi heretyctwy/ ktore do ták grubego y bydlęcego nierozumu przywodźi ſzalone od kośćiołá ś. odſtąpienie. SkarKaz 118b.

»bydlęcy obyczaj, nałog a zwyczaj« [szyk 2 : 1] (2 : 1): drugie z domow wynoſzą zwłaſzca pijanicze albo ludzie bydlęcich obycżaiow. MiechGlab *5v; RejZwierc 61v; CzechRozm 114.

»bydlęce życie« (2): Potym áby ludzie zákazáney niecżyſtośći ſproſnego y bydlęcego żyćia [...] vſtrzec ſię mogli KarnNap F3, F4v.

Szereg: »(nie tylo) ziemski (ale) i bydlęcy (i diabelski)« (5): Boć thákowá mądrość nie z ſtępuie z wierzchu od oycá ſwiátłośći/ áleć ieſt źiemſka/ bydlęcą/ diabelſka [terrena, animalis, diabolica]. Leop Iac 3/15; SkarKazSej 658a [3 r.]; 661a.

2. Pochodzący od zwierzęcia w ogóle, od zwierzęcia dzikiego, dotyczący tego zwierzęcia; ferinus, Mącz (12): Ferinus, Dźiki/ Bydlęcy/ by beſtia á nieme zwiérzę Mącz 120d; Iednáka ieſt śmierć ludzka y bydlęcą HistRzym 104; A drudzy w bydlęcych ſkorách Chodzą by w iákich śiermięgách, MWilkHist Gv; Calep 931b.

Wyrażenia: »ciało bydlęce« [szyk 3 : 1] (4): BielKron 121 v; Bywa wśiáne ćiáło bydlęce [corpus animale]: á powſtánie ćiáło duchowne. Ieſli ieſt ćiáło bydlęce [corpus animale]/ ieſt też duchowne WujNT 1.Cor 15/44, 39.

»duch, dusza bydlęcy(-a)« (2 : 1): Ktoż tho wie ieſli wſthępuie duch ſynow Adámowych w zgorę/ á ieſli duch bydlęcy [spiritus iumentorum] ſthępuie ná doł. Leop Eccle 3/21; bo nie wierzyli duſzy po śmierći żyć/ iedno s ciáłem poſpołu vmieráć iáko bydlęca. BielKron 118v, 80.

Synonimy: 1. zwierzęcy; 2. bestyjalny, bestyjalski, dziki, zwierzęcy.

Cf BYDLNY