[zaloguj się]
[pdf]

CESARSTWO (234) sb n

cesarstwo (231), cesarzstwo (2), cesarztwo (1); cesarzstwo FalZioł; cesarztwo Mącz; cesarstwo: cesarzstwo PaprPan (2 : 1).

-é- (3) OrzJan (2), BiałKat; -e- (3) OpecŻyw (2), Mącz (Cn e pochylone); -a- (195), -å- (33); -å- SkarJedn (17), SkarŻyw (8); -a- : -å- KrowObr (2 : 1), BielKron (136 : 7).

Fleksja
sg pl
N césarstwo
G césarstwa
D césarstwu
A césarstwo césarstwa
I césarstw(e)m
L césarstwie
inne sg G a. pl A - césarstwa

sg N césarstwo (18). ◊ G césarstwa (41). ◊ D césarstwu (4). ◊ A césarstwo (126). ◊ I césarstw(e)m (3). ◊ L césarstwie (35). ◊ pl A césarstwa (6). ◊ sg G a. pl A césarstwa (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) ‒ XVIII w.

1. Władza, panowanie cesarza; ustrój monarchiczny; imperium Mącz, Cn (173): Drudzy mowili/ ijże zakazowál Ceſarzowi plat dawatz/ chtzątz ſám Ceſarſtwa doſtatz. OpecŻyw 112; Slończe. Miedzy planetami ieſt iako pan. [...] Dawa czeſarzſtwa/ kroleſtwa FalZioł V 51; HistAl D4v, N2; KromRozm III N8v; á Monárchia ſie rozumie ieden Pan álbo ſprawcá przednieyſzy ná ſwiecie/ zowiemy to poſpolicie Ceſárſtwem. BielKron 9v; A gdy mu po śmierći Auguſtuſowey Ceſárſtwo przynieſiono/ pod chytrą poſtáwą niechciał go przyiąć BielKron 140; Vmárł wykonawſzy lat ná Ceſárſtwie XXIII BielKron 141; Pánował lat XX/ á krom Ceſárſtwá dzyeſięć lat. BielKron 154; Tu przeſzło Ceſárſtwo Rzymſkie do Konſtántynopolá. BielKron 155v; ten ſie o to ſtárał iákoby záſię podawánie Ceſárſtwá przeſzło z Niemiec do Fráncyey BielKron 172; Ten w Lugdunie vcżynił ſynod/ ná ktorym Frederyká s Ceſárſtwá zrzućił. BielKron 183v; A tu koniec Ceſárſtwá domu kſiążąt Szwabſkich. BielKron 184, 141v, 146v, 148v, 149v [2 r.], 150v (34); tráfiło ſye to złączenie práwie ná początku Ceſárſtwá iego/ gdy on po oycu ſwoim Pipiniuśie otrzymał Ceſárſtwo LeovPrzep C, C; Bo ia muſzę do ſwey źiemie iácháć/ á tám w Ceſárſtwo ſie w więzáć HistRzym 15, 45; PaprPan R4; przyſzło Ceſarſtwo do Leoná trzećiego SkarJedn 197; To bácżąc Páńſtwá zachodne/ Ceſarſtwo do Rzymu gdzie też było pierwey przenieſli SkarJedn 200, 149 [2 r.], 196, 206, 256 [2 r.], 258 (11); zá ktorą klątwą Ceſárſtwo ſtraćił y wſzyćiek dom iego. SkarŻyw 293, 293 marg, 573, 574; CzechEp 371, 400; NiemObr 167; Ná to/ ázaż nie przyśiągł przez thron y máieſtat Céſárſtwá ſwégo? á wżdy/ pátrz Królu/ iáko ſłowo ſtrzymał. OrzJan 103; WujNT 93; PowodPr 32; SkarKazSej 679b, 680b.

cesarstwo czyje, czego (3): Iozeffus [...] wypiſuiątz cżas ceſarſtwa Tyberyuſſa Ceſarza/ [...] o Kryſtuſie tak ſwiadcży OpecŻyw C2v; SkarJedn [A*2]v; SkarKazSej 679b marg.

Zwroty: »być na cesarstwie« [szyk zmienny] (8): był ná klięſtwie Sáſkim ośḿnaſcie lat/ á ná Ceſárſtwie dwánaſcie lat. BielKron 174v, 176, 182v, 183, 187, 188; LeovPrzep C2, E4v.

»być na cesarstwo przełożon« (1): Ceſarz Oktáwian tego mieſiącá od Senatu Rzymſkiego był ná Ceſárſtwo przełożon BielKron 418v.

»naznaczyć, naznaczon na cesarstwo« (3 : 1): á ieſzcże go był zá żywotá Iulius náznácżył ná Ceſárſtwo BielKron 131v, 140, 148v, 163v.

»obran (a. wybran(y)), obierać (a. wyb(ie)rać) na cesarstwo; wybieranie cesarstwa« [szyk zmienny] (38 : 5; 2): Vkaſz gdzie Piotr Swięty tzynił kiedy miedzy Apoſtoły/ iakie Kurfirſty? ktorzyby Ceſárze obierali ná Ceſárſtwo? KrowObr 35; KLaudyus Tyberyus [...] ná Ceſárſtwo wybran w boiáźni od Rycerzow. BielKron 141v; chcąc zábieżeć temu iákoby elekcye/ to ieſt/ wybieránia Ceſárſtwá Rzymſkiego były w ſwey mocy á ſtałośći bez wſzelakich trudnośći BielKron 175v, 141, 141v, 145v [3 r.], 151 v, 152v (42); BielSpr 1v; PaprUp C2.

»panować na cesarstwie« (4): WEſpezyanus Flawius pánował lat dzyewięć ná Ceſárſtwie BielKron 146, 147v, 168v, 186.

»na cesarstwo podnosić« (1): ktorego gdy żołnierze ná Ceſárſtwo Rzymſkie podnośili/ mowił im SkarŻyw 392.

»pomazać, pomazan na cesarstwo« [szyk zmienny] (4 : 1): Ten Kárłá łyſego na Ceſárſtwo pomázał BielKron 172; A gdy przez Formozá Arnolf był pomázan ná Ceſárſtwo/ miał dobrą ſwobodę Formoz BielKron 173, 172 [2r.], 176v.

»postawić na cesarstwie« (1): Gdy tedy Kátolicy kośćiołá Láćińſkiego Greki opánowáli/ poſtáwili ná Ceſarſtwie Báłdwiná Fráncuſkiego SkarJedn 258.

»na cesarstwie siedzieć« (1): Y tráfiło ſię Ceſarzowi Iuſtynianowi/ ktory długi cżás ná Ceſarſtwie śiedział/ iſz nań przyſzłá chorobá ná cżłonki wſtydliwe SkarŻyw 593.

»(u)koronować, koronowan na cesarstwo« [szyk zmienny] (9 : 7): Tá niewiáſtá Lodwiká wtorego ná Ceſárſtwo koronowáłá KrowObr 234; KArolus rzecżony łyfy/ zá pomocą Ianá Papieżá ná Ceſárſtwo koronowan BielKron 172, 170, 170v, 172, 180v, 181 (12); SkarJedn 200; CzechEp 400 [2 r.].

»wsadzić, wsadzon na cesarstwo« [szyk zmienny] (1 : 1): BielKron 167; Adrianus Ceſarz Rzymſki. TEn ná Ceſárzſtwo wſádzon był od Vlpiuſá PaprPan [Gg] 4.

Szeregi: »panowanie abo (i) cesarstwo« [szyk 2 : 1] (3): A iáko Ceſárſtwo y pánowánie náſze ieſt doſtoieńſtwem y Rycerſthwem ochędożono/ ták theż Kxięża Rzymſkiego kośćiołá máią być ochędożeni y przybráni KrowObr 27; Teraz to pánowánie ábo Ceſárſtwo [imperium] máią Niemcy. ModrzBaz 105; CzechEp 355.

»zwierzchność abo cesarstwo« (1): Iż ſyn Dawidow nie miał przysć [...] áżeby pierwey złoſliwa zwierzchność ábo Ceſárſtwo Rzymſkie/ nád Izráelem y ná wſzem świećie pánowáło dźiewięć mieſięcy. CzechRozm 165v.

Iron (1): Pan Hánus ochotnie ná tym nowym Ceſárſtwie pełnił/ że zá ſtołem vſnął. WerGośc 246.

Przen: O władzy Boga (6): á iemu niechay będzie cżeść á chwałá y ceſárſtwo ná wieki wiekom Amen. RejAp 6; Dokłádáiąc theż tego Prorok/ iákie to dziecię być miáło/ powieda: Iż moc á Ceſárſtwo iego będzie ná rámionach iego. RejPos 16v, 15, 16 [2 r.]; ArtKanc F19v.
[Niektóre przykłady ze znaczenia 1. zachodzą na znaczenie 2.]
2. Państwo, kraj znajdujący się pod władzą cesarza; imperium Mącz, Cn (60): Takowa theż chudoba ludu rzymſkiemu ceſarſtwo przokiem [!] zrządziła ktore potim pycha z doſtatku y maietnoſci ku vpadu przywiodła. BielŻyw 94; áby tym obycżáiem záſię przyſzedł ſtolec Ceſárſtwá do Włoch. BielKron 175; yż Luteriani niechcą mieć Koncilium inákſzego/ iedno wolne á w Ceſárſtwie álbo ná gránicy BielKron 215; rádá theż Ceſárſthwá áby byłá odmienioná BielKron 223v; á Koncilium w Niemcech to ieſt w Ceſárſtwie/ [...] ſłożyć dopuśćił. BielKron 225v, 163v, 168v, 169, 175,175v (28); nie dla łupieſtwá/ álbo iákich dobr poządliwośći/ ále o Ceſarſtwo y o chwałę mamy ſię z nieprziacielem ſtacżać. KwiatKsiąż M; tedy częſtokroć bárzo wielkie zámieſzánie w Niemcách y wCeſárſtwie bywáć zwykło. LeovPrzep D3v, Cv, D3; HistRzym 50, 134v; BiałKat 128v; LVcius ſpołem z brátem ácż pocżćiwie żyli/ Y Ceſárſtwo fortunnie y mądrze rządzili PaprPan T; bo tobie Pán Bog Ceſarſtwo/ á nam kośćioły zlećił. á iáko ten ktory tárga Ceſarſtwo twoie/ Boſkiemu ſię poſtánowieniu ſprzeciwiá SkarŻyw 394; StryjKron 667; CzechEp 376; NiemObr 61; KmitaPsal A4; OrzJan 129.
Wyrażenia: »cesarstwo greckie« (4): BielKron 170; wziął w przymierzu Conſtantinopole/ [...] Stolicę y głowę Ceſárſtwá Greckiego StryjKron 617, 125 [2 r.].

»cesarstwo konstantynopolskie« [szyk 2 : 1] (3): od ktorego ſie pocżęło roźdzyelenie Ceſárſtwá Konſtántynopolſkiego z Włoſkim BielKron 170, 240; StryjKron 95.

»cesarstwo niemieckie« (1): ſą thy Miáſtá náſzemu zakonowi poddáne w Ceſárſthwie Niemieckim BielKron 232.

»cesarstwo rzymskie« [szyk 4 : 3] (7): BielKron 285v; SkarJedn 173; Rzymſkie y Konſtantinopolſkie Ceſarſtwá do gruntu práwie zwątlili StryjKron 95, 95; Iż iáko kroleſtwá ony/ ktore były przed Rzymſkim Ceſárſtwem ſkáżone były CzechEp 355, 374, [379].

»trapezundskie cesarstwo« (1): y Trápezundſkie mu Ceſſárſtwo w Aziey [...] wydárł StryjKron 652.

»cesarstwo włoskie« (1): BielKron 170 cf »cesar konstantynopolskie«.

W przen (1): A będzieſz pánował w Ceſárſtwie Kroleſtwá niebieſkiego. HistRzym 48.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Imperium, Páńſtwo/ Ceſárztwo, też roskazánie. Mącz 280c.

Synonimy: 1. panowanie, państwo, władza, zwierzchność; 2. carstwo, państwo.

HG