[zaloguj się]
[pdf]

CZARNY (922) ai

-å- (436), -a- (8); -a- HistAl, OrzRozm; -å- : -a- Mącz (50 : 1), SienLek (67 : 1), RejAp (7 : 1), SkarŻyw (13 : 2), WisznTr (2 : 1).

comp i sup (7 + 1) (nåj)czerni(e)jszy (3), cz(e)rnszy (2), czyrni(e)jszy (2) FalZioł, BibRadz, czyrnszy (1); nåjczerni(e)jszy Mącz; cz(e)rnszy GórnDworz; czerni(e)jszy : cz(e)rnszy : czyrnszy GlabGad (2 : 1 : 1).

Fleksja
sg
mNczårny, czerni(e)jszy, nåjczerni(e)jszy fNczårnå, cz(e)rnszå, czyrni(e)jszå, czårn(a) nNczårné, czyrni(e)jszé, czårno
Gczårnégo Gczårnéj Gczårnégo
Dczårn(e)mu Dczårnéj D
Aczårny, czårn(e)go Aczårną Aczårn(e)
Iczårnym, czårn(e)m Iczårną Iczårnym, czårn(e)m
Lczårnym, czårn(e)m Lczårn(e)j, czårny Lczårnym, czårn(e)m
pl du
N m pers czårni, czårni, czårn(e), czårne N m
G czårnych, czårn(e)ch G
A m pers czårn(e) A m
subst czårné n
I m czårnymi, czårnémi I m
n n czårnéma
L czårnych L
inne formy
sg f A a. I - czyrnszą; pl I f i n - czårnémi; sg n G skostn. - z czårna

sg m N czårny, czerni(e)jszy, nåjczerni(e)jszy (162). ◊ G czårnégo (76); -égo (3), -(e)go (73). ◊ D czårn(e)mu (1). ◊ A czårny (37), czårn(e)go (7). ◊ I czårnym (18), czårn(e)m (16); -ym FalZioł, KromRozm III, Leop, KochPs, StryjKron, KochSz, BielSen, KochPieś, WujNT; -ym : -(e)m LibMal (1 : 1), WyprKr (4 : 14), BielKron (4 : 1). ◊ L czårnym (8) FalZioł, BielKron (3), RejAp, RejZwierc (2), KochPieś, czårn(e)m WyprKr (3). ◊f N czårnå, cz(e)rnszå, czyrni(e)jszå (56), czårn(a) (70). ◊ G czårnéj (76); -éj (5), -(e)j (71). ◊ D czårnéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ A czårną (59) [w tym: -a (14)]. ◊ I czårną (21). ◊ A a. I czyrnszą (1). ◊ L czårn(e)j (19), czårny (1); -(e)j : -y LibMal (10 : 1). ◊ n N czårné, czyrni(e)jszé (30), czårno (3) RejWiz 76, 153v, RejZwierc 274v [może av]; ~ é (1), -(e) (29). ◊ G czårnégo (38); -égo (5), -(e)go (33). ◊ A czårn(e) (20). ◊ I czårnym (8) LibLeg, RejWiz, BielKron, StryjKron (5), czårn(e)m (3) FalZioł (2), GrzegRóżn. ◊ L czårnym (5) BielKron (2), StryjKron (2), ReszPrz, czårn(e)m FalZioł (2). ◊ pl N m pers czårni (24). m an czårni (2) BierEz, FalZioł, czårn(e) (1) KochSz. subst. czårne (58); -é (5), -(e) (53). ◊ G czårnych (31), czårn(e)ch (1); -ych :-(e)ch FalZioł (2 : 1). ◊ A m pers czårn(e) (2). subst czårné (40); -é (4), -(e) (36). ◊ I m czårnymi (5) KrowObr, WyprKr (2), BielKron, ZbylPrzyg, czårnémi (4) Mącz (2), KochPs, SarnStat; ~ -émi (1) SarnStat, -emi (1) KochPs, -(e)mi (2). f i n czårnémi (5); -émi (2), -(e)mi (3). ◊ L czårnych (5). ◊ du I n czårnéma (1) KochPieś 53. ◊ G sg n skostn. z czårna (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Mający barwę czarną lub zbliżoną do czarnej; bardzo ciemny; niger Mymer1, Mącz, Calag, Calep, Cn; ater Mącz, Calag, Calep, Cn; coracinus, furvus Mącz, Calep, Cn; nigrans, pullus Mącz, Cn;anthracinus, perniger Calep, Cn; lividus Mącz; atratus, atricolor, meruleus, nigellus, nocticolor, piceus Cn (624): nye wzalem yey czasszv nocznego dw subek harasszowey brunathney a polforstatowey czarney krolykamy podbythych ZapWar 1528 nr 2396, 1532 nr 2415, 1533 nr 2407, 1536 nr 2488, 1542 nr 2556 [2 r.]; ná známyę ſmętku oblokła ſye wtzarne odzýenye HistJóz B4v; ZapMaz VII Z 22/95, III G 1/113v [2 r.]; A PAłki maią liſt iakoby koſaciecz ale dłuſzſzy/ w posrzod liſthu pręth długi/ á na wierzchu pręta ieſt pałka cżarna FalZioł I 142c; Vwarz Iaycza twardo: wyjmi z nich zołtki á vſmaż na panwi albo na rincze aż będą cżarne FalZioł II 22v; Wątrobna Halena ieſt w barwie podobna wątrobie, to ieſth maiącza w ſobie żołtoſć y cżarnoſć/ ieſt dziurkowata/ á widzi ſie cżarna FalZioł III 2b; Ten proch zęby cżarne wybiala FalZioł IV 31a; GAgathek ieſth kamień cżarny y ſwiatły FalZioł IV 53c; Tu ſie dowieſz czo Vrina czarna znamionuie. FalZioł V 2, I 23c, 35b, 37a, d, 48c (61); Cżemu ſwieżi chleb zda ſie cżerniejſzi niż ſtari. GlabGad G6v; bowiem wſzelka rzecż rozwodniona albo wilgotna cżernſza ieſt niżli ſucha GlabGad G6v; Ale iż wſzelka wodnoſć cżyni rzecż cżyrnſzą niż ſama w ſobie ieſt/ Takież wſzelka wodnoſć ieſth nie zdrowa GlabGad G7v, B4, D4v, D5, F [4 r.], G7, I6, P4; MetrKor 59/76v [4 r.]; Chodzi wſuknyey Rudawey wſkornyach cżerwonych wczapcze czarney a wlyeſchewym vbranyv LibMal 1543/ 75; Zeznala yſch w kamyenyczi szwydwiney wponyedzyalek nynye przeminąli plaſcz czarny vkradla LibMal 1546/114v; Item wbuku v kramarza dwye ſtucze plothna czarnego vkradli LibMal 1550/154v; sprawila theſch punczochi zamſchewe czarne LibMal 1552/171v, 1543/75v, 76, 1544/78, 81, 81v (52); Egipcżykowie/ nátychmiaſt ſpráwili ſłup krolewski s kámieniá cżárnego na cżeſć Anektánabowi HistAl A2v, Hv, L7; KrowObr 135, 135v, 136 [2 r.], 136v [2 r.]; Ręce iáko v Záby/ ſkrzydłá z iákieyś błony/ Iáko v Niedoperzá cżarnym przeſádzone. RejWiz 166, 84v, 145v, 169v; Bieretek Axamitni czarni, na kthorem fereth, na kſtalt tablicz czteri WyprKr 19; Poscziel Kitaiczana czarna, Poſewek albo naſowek kitaiczanich czarnich na czteri poduſki tak dlugie. iako ſzerokie 4. WyprKr 98, 20, 26, 26v [2 r.], 27 [2 r.], 28 (109); Noſzą ći zakonnicy białłe płaſzcże á ná nich krzyżyki cżarne BielKron 346, 133, 165, 180, 180v, 264 (10); Nigerrimus, Nayczernieyſzy/a/e. Mącz 246d; Humida loca de uva alba, Sicca de nigra inserito, Mokre mieyſce białemi yágodámi/ á ſuche záś czarnemi záſadzay. Mącz 387a, 11b, 18d, 23d, 98c, 141b (12); Czarny mocz á śmierdzący/ niedobre známię/ á ieſli ktemu vſtanie czarne/ álbo w nim mgły czarne kiedy będźie w śklenicy. SienLek 25v, 22, 26 [2 r.], 26v, 27, 27v [3 r.] (20); LeovPrzep b; RejAp 28,131v; HistRzym 93v, 94; RejPos 6, 170v; powiedzcieſz mu odemnie/ iż to nie będzie przyſtało ná cżarnym ſtole białą rzodkieẃ ieśc RejZwierc 153v, 19, 153v, 216; StryjWjaz B4v; Calag 429b; SkarŻyw 304, 312 [2 r.]; StryjKron 255, 442; KochFr 113; WisznTr 16; BielSjem 23; PaprUp D; Lytta ‒ Robak czarni pod pſim iezikiem, ktori wirzezani vmłedich pſow, ingdi [!] ſie mewſczieką [!]. Calep 624b; Perniger ‒ Prawie czarni. Calep 786b, 444a, 698a; y ſłońce ſię sſtáło czarne iáko wor włośiány WujNT Apoc 6/12; SarnStat 959; Z czarnégo białé rzeczy/ fárbę zábiéráią GosłCast 43, 12, 34; KlonFlis F4; Ták ſię złodźiey w ſwe kłamſtwo/ iák w cżernidło/ kryie/ Iák Sepia w ſwoy inkauſt y w cżarne pomyie. KlonWor 2, 2; Proſtey czapki/ zawićia czarnego vżyway ZbylPrzyg B3, Bv, B2v, B3 [3 r.].

W charakterystycznych połączeniach: czarny(-a, -e) aksamit (aksament) (23), antependyjum (2), atlas (6), barchan (2), bieretek (7), bram, cyrkuł (3), czamlet (2), czapka (13), delija, dublet (2), drzewo (4), gałka, giermaczek, giermak, gnoj, grunt, gurgiel, jagoda (3), jedwab (12), kabat (2), kaftanik, kamień (6), karnyk (2), kapa, kapica (6), kaptur, karta (2), kitajka (6), kitlica, kitlik (3), kołdra, kołnierzyk (2), korzeń (5), koszulka, krzemień, krzyż (2), krzyżyk, kwiat, letnik (3), listek, łodź (2), materyja, mies(t)ce (5), mięso, mocz (6), mycka (2), namiot, nasienie (9), nasowka, nieczystość, obicie, odzienie (7), oponka, ornat (2), owoc (2), pałka, paznokcie (paznochty) (2), piasek, pierścionek, płachta, płaszcz (11), płat, płotnica, płotno (6), pomyje, posewka, pościel (4), przędza, punczochy, rękaw, robak, rog (4), serdak, skornie, skrzydło (2), smalc (3), spodniczka, stoł (2), stroka (2), suknia (19), sukno (5), szata (13), sznur (4), szubka (5), tabin (2), taleta (4), ubior (3), uryna (5), ustanie (2), wełna, wier, wor (2), zawicie, ząb (2), ziarnko, ziemia (8), żupica (3); prawie czarny (2), z wierzchu czarny (2).

Wyrażenia: »czarna barwa, farba, maść« = coracinus color, nigrans color Mącz [szyk 7 : 4; w tym szyk odwrotny tylko z „barwa”] (6 : 4 : 1): Mymer1 19; Circul czarney barwy. FalZioł V 8, V 6v, 13v; GlabGad B7; Coracinus color, Czarna/ Wrona máść. Mącz 65b; Nigrans, nomen, ut nigrans color, Czarna fárbá. Mącz 247a; SienLek 147; CzechRozm 23 [2 r.]; Nie dármo grobową pieśń me ſerce śpiewáło/ Nie dármo (ná nieſzcżęśćie) cżarney bárwy chćiáło. WisznTr 11.

»czarny jako błoto« (1): Lividus, Siny czarny yáko błoto od plag álbo dąg. Mącz 196a.

»chleb czarny« [szyk 5 : 1] (6): FalZioł V 63v; przetho chleb takowy cżarny ieſt też nie zdrowy. GlabGad G7v; BielKron 290v; Panis ater, Czarny chléb/ Borys. Mącz 275d; BielSpr 54; Wina nigdy niepiłá/ y mięſa nieiádłá: raz ná dźień chleb bárzo cżarny y twárdy/ iſz ięy [!] krew z zębow żuiąc wyćiekáłá SkarŻyw 580.

»czarny czart, diabeł« (1 : 1): ktory iſz vmieráiąc/ ſtráſzliwie wołáł/ że go cżarni cżárći do piekłá wlekli SkarŻyw 352; y práwie wykonterfetował/ ſzpetnego cżarnego Dyabłá z piekłá ReszPrz 44.

»czarna farba« = atrament (1): Atramentum – In kauſt, czarną farba. Calep 109a.

»czarny jako kruk« (1): Coracinus ‒ Czarni iako kruk. Calep 259a.

»czarne pole« = miejsce polowania na dziki (1): Insidiemur apris, Chcemy ná czarne pole álbo czarny zwiérz yecháć. Mącz 379d.

»czarna(-e) rola, pole, ziemia« (2 : 1 : 1): Laetum solum, Tłuſta á czarna ziemiá. Mącz 182d; Phlegraei campi, Tłuſte á czarne polá we włoſzech w kráyine Kámpániá zwáne. Mącz 298b; Putre solum et pullum, Czarna rola/ kliyowáta. Mącz 331a, 285d.

»czarny by sadze« (1): Morski páyąk/ pufzcza z ſiebie czarny pot by ſadze álbo yákie czernidło Mącz 384a.

»czarny by (a. jako) wągl« (2): wnetże fię chleb on zſtał cżarny iáko wągl y ſpalony SkarŻyw 414; Anthracinus ‒ Cżarni iaho [!] wągl. Calep 75a.

»czarne wojsko« = oddziały wojskowe osłaniające skrzydła w szuky bojowym [szyk 2 : 1] (3): BielSpr 71 [2 r.]; Atrum agmen, Woysko czarne. Mącz 18d.

»czarne wojsko« = diabły (2): O iáki tám przy śmierći poftrách gdy żewſząd [!] ćiemnośći ogárną y ony cżarne piekielne woyſká/ drogę záſtępią. SkarŻyw 115; Poydźie też zá Pánem iedno czarne woyſko ſtráſzliwe/ kátowſkie/ dyabłow y duchow złych SkarKaz 6a.

Zestawienia: »czarna jucha (a. juszka)« (3): FalZioł V 94v; Ius nigrum Czarna yuſzká/ polewká. Mącz 179a; Aczći ieſt Rybá iákoby wzgárdzóna/ ále przedśię niezły kiedy tłuſty ſtoi zá Kárpiá/ vwárzywſzy go w czarną iuchę Strum Qv.

»kamienie czarne« = kamienie używane przy sądzeniu (2): Per calculos praeterea sententias ferebant iudices antiquitus, Stárzy mieli dwoye lóſy/ álbo/ kámienie/ białe y czarne. Białemi wolno puſzczáli/ Czarnemi przekázowali. Mącz 31c.

»czarne piwo« = cerevisia saxonica Murm; cerevisia, zythus (lege: zythum) Mącz [szyk 4 : 3] (7): Murm 164; Wezmi dzięgiel korzenie/ warz ie ſkraiawſzy w cżarnem piwie FalZioł V 74v, I 13d, 113d; dwa krocz Annye dzyewcze zuchowſkiego thegoſz klucza dall, aby do pywnycze po pywo czarne othworzila LibMal 1546/114, 1546/115v; Mącz [513]b.

»smoła czarna« [szyk 3 : 1] (4): Rzecży drugie mocznieyſze na rany głębokie. Czenturzija/cżaſzołki, albo małżowiny ſtarte, ołow, ſzpizglas, ſmoła cżarna warzona, mirra. FalZioł V 100, V 106, 106v, 114v.

»czarne wino« [szyk 2 : 2] (4): Czo znamionuie vrina Kianos/ tho ieſth iako Wino barzo czarne. FalZioł V 6v; zetrzy ty rzecży na proch/ á z ſzcżarnem winem albo z ocztem rozmąciwſzy: omocż w tym ſwitek bawełny FalZioł V 28, V 6, 6v.

Szeregi: »biały, (a(l)bo, i, a, ani) czarny; biały przy czarnym« [szyk 12 : 7] (18; 1): abowiem ieden mak ma biały kwiath á drugi cżarny á drugi cżyrwony FalZioł I 104a, I 109c, 111c, 140d, V 7; KrowObr 133, 150v, 239; Helvolum vel helvola, Yágody winne które áni białe áni też czarne álbo czerwone ſą ále yákoby Brónátney fárby. Mącz 154c, 31c [2 r.]; Rzecż tá/ ktora drugą rzecż cżarną/ ábo białą cżyni/ bez pochyby ſámá muśi być cżernſza/ ábo bielſza GórnDworz Kk; HistRzym 68; BielSpr 54; CzechRozm 23; złe przy dobrym/ białe przy cżarnym/ ſłodkie przy kwáśnym/ łatwiey y lepiey rozeznáć y wybráć cżłowiek może. ReszPrz 34; ReszList 159; ZbylPrzyg B3.

»czarny, (i) ciemny« [szyk 1 : 1] (2): FalZioł I 150d; Ater ‒ Czarny, cziemny. Calep 109a.

W przen (3): Dźiéńli po niebie świátło ſwe roźleie/ Nocli świát płaſzczem czarnym odźieie KochPs 139; Y ty świádoma nocy żalów moich/ Niech zá nákryćiem czarnych ſkrzydeł twoich/ Wywiém ſye ZawJeft 7, 14.
Przen: O zakonnikach noszących czarne habity (9): RejWiz 161; oto w Papieſtwie Mniſzy iedni biali/ drudzy ſzárzy/ cżarni/ etć. SkarŻyw 538.
Zestawienie: »Czarne Mnichy« = nazwa zakonu i Masztoru [szyk 4 : 3] (7): Thu v Czarnich mnychow wklastorze prziſtawką Cząnowa vkradl LibMal 1547/137; Iſch vcziekſchi do Mnichow Czarnich wkoſzczienye dal napyerwey portulanowy LibMal 1548/l41v, 1547/137v, 1548/141, 141v, 1553/175; POnieważ młyny náſze przy Poznániu/ ieden za Czarnémi Mnichámi/ drugi zá bramą Wrocłáwſką 1eżącé [...] ad ruinam przyſzły. SarnStat 975.
aa. Na oznaczenie intensywności barwy albo odcieni, lub barw łączonych (9): Iedno iż vrina Kijanos tak rzecżona: ieſt nieiednakiey barwy/ abowiem mieſtczem ieſt cżarna/ mieſtczem cżyrwona/ mieſtczem też zielona/ y też mieſtczem ołowianey barwy. FalZioł V 6v.
Zestawienie: »z bronatna czarny« (1): Subaquilus, Z bronatná czarny/ álbo ciemnobronatny/ podpoláły Mącz 425b.
Szeregi: »czarny a biały« [szyk 1 : 1] (2): Na ktorich ieſt feretow bialem a ſczarnem ſmalczem 218 WyprKr 65v, 16v.

»czarny i czyrwony; czarny z czyrwonością zmieszany« = ciemnoczerwony [szyk 2 : 1] (2; 1) Barwę: ma korzeń tey paproczi cżarny s cżyrwonoſcią zmieſzany FalZioł I 55d, I 63b, 122d.

»czarny a (i) zielony« = ciemnozielony [szyk 1 : 1] (2): Też ołowianey barwy Ipoſtaſis/ ieſt podeyzrzana. [...] Też cżarna á zielona Ipoſtaſis/ ieſt nagorſza. Abowiem znamionuie oſtatnie ſpalenie/ á tak ſmierć. FalZioł V 10, I 122d.

a. O skórze, oczach i włosach człowieka (90):
α. O skórze (54): March1 A2; Dyabli ten kárzeł gárbáty/ Szpátny/ cżarny/ y gębáty. BierEz Bv; BielŻyw 17; ale ktorzy radzi barzo ſłono iedzą poſpolicie bywaią Melankolici grubey ſkładnoſci cżarnego y ſuchego przyrodzenia. GlabGad I8, K4; March3 T7; drugi yeſth Chlop mlodi Czarny a ſmagli myal ſuknya zielona. LibMal 1548/146; Item koſſą veſpolek strzecziem Thowarziſchem Czarnem Mazurem. LibMal 1553/172v, 1544/81v, 1545/107v; BielKom F; RejWiz 159; Leop Cant 1/4; CHociać to cżarny Grecżek/ lecż nie bárzo brudzi/ Bo ná wſzech onych poſtępkoch/ podobien do ludzi. RejZwierz 84; Napierwey ſie rodzay Cygáńſki v nas y w Niemcech vkazał/ lud proznuiący/ chytry/ táiemny/ plugáwy/ dziki cżarny BielKron 261v; Przy ieźierze Kitay/ ludźie ſą cżarni BielKron 433v, 268v, 271, 443v, 447v, 449v (15); HistRzym 69v; Bo trudno temu/ ktory przywykł źle cżynić/ wźiąć przed ſię nowy nałog dobrzecżynienia/ iáko y Murzynowi trudno cżarną ſkorę w iáką inákſzą odmienić ModrzBaz 12; Oczko 34; ná co S. Benedict pátrząc/ vyrzał á ono go cżárt/ iáko cżarne chłopię/ zá ſuknią z kośćiołá wyćiąga. SkarŻyw 250, 250; GórnRozm Lv; SkarKaz 279b.

W charakterystycznych połączeniach: czarny(-a, -e) chłop (2), chłopek, chłopiec, chłopię, ciało (2), dzieci, Greczek, karzeł, lud (3), ludzie (9), Mazur, oblicze, przyrodzenie, skora, Żyd.

Wyrażenia: »barwa czarna« (3): Wyſzedł Ezop twarzy żádney/ A wymowy bárzo ſłádney. Głowę też miał bárzo śilną/ Ocży wpádłe/ bárwę cżarną BierEz A2; PatKaz III 119; á bárwá ná nim y ná wſzyſtkim ćiele/ álbo żołta/ álbo źielona/ álbo czarna SienLek 22v.

»czarny (jako)by Cygan« (2): Cozaneczſczi ſzą dwa braczia ktorich gymyen nyewye yedno iſſ ieſt yeden czarny by czygan a drugi chodzi wſzyelony dely LibMal 1543/70; Ci ludźie ſą nie práwie cżarni iákoby Cygáni BielKron 452v.

»czarni ludzie« = Murzyni (1): A gdy tzarne ludzi albo murzyny weśnie widział/ tzarne ſſuknie y kápice Mnichom rozdał KrowObr 136.

»czarny Maur« (1): Cżáſem ſię puśći morzem śrzodoźiemnym [...] Do cżarnych Maurow/ do Lybyiey párney KlonFlis Dv.

»czarny Murzyn« (3): BielKron 462; y vyrzy wagi/ około ktorey ná lewey ſtronie/ ſtali cżárni murzynowie ſtráſzliwi SkarŻyw 98; Tym cżáſem do onego cżłeká [...] przyſtąpił ieden cżarny ſproſny murzyn/ y wytnie mu ćięſzki policżek mowiąc SkarŻyw 107.

»czarny by (a. jako) Murzyn« (2): FalZioł IV 38c; Vźrzał pod gorą bieżąc dziwnego cżłowieká [...]. Brudny/ cżarny by Murzyn/ ſzpetny/ okopciáły RejWiz 158.

»czarny jako noc« (1): miły Boże cżemuſz nie iednákie dáry dawaſz ludźiom ná ſwiećie zwłaſzcżá w vrodźie/ tegoś ſtworzył ſwiátłego iáko dźień/ mnie y mężá takież dźieći cżarne iáko noc BielKron 458v.

»płci czarnej« (1): drugi yeſth Lithwyn Iendrzey theſch wczarny ſvkny y plczy czarney LibMal 1545/94v.

»czarny jako sadze« (1): lud cżarny iáko ſadze/ żywią grubo BielKron 449v.

»czyrniejszy niż wągl« (1): Ale theraz oblicże ich cżyrnieyſze niż wągl [Obscurata est prae nigredine forma eorum] BibRadz Thren 4/8.

Szeregi: »biały albo czarny« (1): Pyerue pytanye yakyey byla baruy na ſkorze abo na czyele/ yeſzly baley [!] albo cz(y)arney albo czeruoney abo ſzmyeſzaney PatKaz III 119.

»śmiady i czarny« (1): Otom ſie wſſytka ſtala ſmiadá ij cżárná OpecŻyw 89v.

aa. Na oznaczenie odcieni (1):
Zestawienie: »z czarna żołty« = brązowy (1): ludźie poſpolići w Kálekućie y około ſą s czarná żolći/ cżyrſtwi nád obycżay/ nágo chodzą BielKron 459.
β. O oczach (9): Oczy byly czudne [...] ſrzenycza czarna PatKaz III 121, 120 [2 r.]; Cżemu ocży cżarne lepiey widzą wednie, nie tak w noci. GlabGad B5; ocży iego iáko gwiázdy iáſnące/ ále bárwą rozną ſwiecące/ iedno cżarne/ drugie żołte ſie vkázowáło HistAl A6v; BielKron 387; Oczko 34; Z moich tych proſtych rymów ieſteś ſławnym wſzędźie/ Któré rumiánéy twarzy/ y oká czarnégo Niezámilczą v pániéy/ y chodu ſnádnégo. KochFr 82; Y Lyká z czarnym włoſem y z czarnémá Spiewał oczémá. KochPieś 53; [cf γ. BielSat D2v, BielRozm 27].
γ. O włosach (27): Kiedy mu głowę iſkáłá/ Cżarne włoſy wyrywáłá. BierEz Mv; ukazuye yſz wloſy pana yezuſa wbrodzye y wglouye byly czarne tak u maryey PatKaz III 120, 119v [2 r.], 120, 121; niewiaſty ktore chczą mieć cżarne brwi/ ſadłem ie pomazuią FalZioł IV 13d, I 85c; A iako brwi białe znamio: mgłe przyrodzenie y rozum proſty/ tak zaſię cżarne barzo, mocznoſć przyrodzenia y też oſtroſć rozumu. GlabGad N5; glową ma czarną wiſſoko oſtrzizoną LibMal 1545/94v; Wawrzinyecz chlop yuſz goleny zczarnym wąſzem LibMal 1547/128, 1551/158v, 1554/183v; RejWiz 53v, 146v; BielKron 445; SienLek 46v [2 r.]; Slachciankam ſie przećiwią/ pſtrzą ſie też by Srocżki/ Twarz gore/ trzewik ſkrzypi/ brwi cżarne y ocżki. BielSat D2v [idem BielRozm 27]; KochPieś 53; BielRozm 27; WujNT Matth 5/37; KlonWor **2v, 54; Okryi ćienkim rąbeczkiem czarną głowkę ſobie. ZbylPrzyg B3.

W charakterystycznych połączeniach: czarny(-a, -e) broda (3), brwi (6), głow(k)a (2), wąs, włos (13).

aa. Na oznaczenie odcieni (2):
Wyrażenie: »barwa czarna« (1): BielKron 427 cf »z rumiana czarny«.
Zestawienia: »z rumiana czarny« = rudy (1): Są tedy oni Ruś práwa/ ktore niektorzy mnimáli wynidź od Ruſá brátá Lechowego/ [...] niekthorzy od bárwy z Rumiána cżarney (gdźie y dziś mowiemy ruſze włoſy). BielKron 427.

»czarny z żołta« = rudy (1): ſluſſalo teſz myecz maryey pannye a nye ynakſze [włosy] yeno czarne ſzolta PatKaz III 119v.

b. O skórze, sierści, upierzeniu zwierząt; furvus, niger Mącz (62): BObr ieſt zwierzę pſu podobne/ ſkorę ma oſciſtą/ barzo roſkoſzną, ktora im cżyrniejſza tym droſzſza FalZioł IV 7c; Są też krolikowie domowi tegoſz przyrodzenia/ ale cżarni albo pſthrzy barzo mnożni FalZioł IV 9c; MInog ieſt riba długa, cżarna FalZioł IV 44a, IV 14b, 16c, 20d, 22d, 24c [2 r.] (15); HistAl H6v, H7; RejWiz 16, 79; WyprKr 20v; tám w tey Kráinie Liſki cżarne y popieláte. Vſtyuh Kráiná od Wołochdy ſtho mil [...] tám theż Liſzki cżarne/ y Sobole ále nie przednie. BielKron 433; Ná odpráwie/ dano im dwie ſzáćie podſzite cżarnymi Sobolmi BielKron 435, 176, 236, 275; Lana ovis nigrae cui nullus alius color incursaverit, Wełná czarney owce którey by ſie namniey inſzey fárby nieprzimiéſzáło Mącz 74c; Melanurus, Nieyáka rybá czarney [!] plusk/ álbo ogón máyąca. Mącz 214a, 141b; Też kreẃ kotá czarnego/ ſpálić wgárncu nowym SienLek 70, 178; A gdy vyrzał otworzoną trzecią piecżęć/ iż widział koń cżarny á ſiedzącego ná nim z wagą RejAp 58v; gdźie ták roſkázowáć racży temu ſiedzącemu ná tey cżarney ſzkápie RejAp 59, 58, 58v [2 r.], Ee; GórnDworz 06; Iednego dniá nieprzyiaćiel/ vkazawſzy mu ſię w oſobie ptaká cżarnego/ y latáiąc około twárzy iego/ gdy go krzyżem S. odegnał/ táką w ćiele ſwym pobudkę do nierządnośći vczuł/ iákiey nigdy niemiał. SkarŻyw 249; Vkażeć rozmáite futrá/ cżarne bobry BielRozm 17; KochPhaen 19; KmitaSpit B.

W charakterystycznych połączeniach: czarny (-a, -e) bobr, kokosz (4), koń, (6), kot (2), kotka, krolik, kruk (2), liszka (2), owca (3), pierze (2), pies, ptak (3), robaczek, ryba, skora, sobol (2), sroka, szkapa, włos, woł, zwierz(e) (4).

Wyrażenia: »czarny jako kruk« (1): [Lelek] ma nos iako krogulecz/ ocży żołte iako ſowa nogi grube ma á ſam cżarny iako kruk. FalZioł IV 25d.

»czarny zwierz« = dzik (3): Insidiemur apris, Chcemy ná czarne pole álbo czarny zwiérz yecháć. Mącz 379d, 479b, 483c.

Szereg: »biały, (i) czarny« [szyk 3 : 2] (5): BielŻyw 25; Myślę iż ſroká tyle ma pierza białego ile tzarnego. March2 D2v, D3v; Czarną owcę i białą miejcie pogotowi KochMon 22; CzahTr D3.
Przen (6): PAni máłą wyzlicżkę w fártuchu dzierżáłá/ Ieden iey o nię prośił/ dáć mu iey nie chciáłá. Ten rzekł/ Więc choć tę cżarną pod fártuchem dacie/ Kiedy ſie w tey co to pſtra ták bárzo kochacie. RejFig Bb4v.
Wyrażenie: »czarna mysz« = noc (2): Poźrzał wzgorę á gáłąſkę onę/ Myſzy gryzą iuż ná drugą ſtronę/ Z iedney ſtrony cżarna z drugiey biała RejPos B; Gáłąſká tá ná ktorey ták wiśiſz/ Nędzny żywot o ktorym thu ſłyſzyſz/ Ktorąć cżarna y biała Myſz głodze/ We dnie w nocy káżącći gi ſrodze. RejPos Bv.
a) Zły, niesprawiedliwy (o człowieku) (3): Tákieżći w Bożey Owcżárni/ Są wilcy ſzárzy y cżarni BierEz R4.
Szereg: »czarny, biały« [szyk 1 : 1] (2): Odłączą czarne od białych/ y białe owce ná práwicy/ czarne kozły ná lewicy poſtáwią SkarKaz 6b.
aa. Na oznaczenie odcieni lub kolorów łączonych (5):
Szeregi: »biały i czarny« = biało-czarny (3): Sroka. [...] IEſt ptak biały y cżarny przyrodzenia ciepłego FalZioł IV 25d; Felchus ieſt woł albo byk morzki, á ſkora iego koſmatha pſtra zbiałych y z cżarnych włoſow FalZioł IV 29c; KmitaSpit C5v.

»czarny a biały, więcej biały niż czarny« = szary (1 : 1): IAzwiecz ieſth zwierzę nogi maiącz iakhoby pies/ ale pyſk iakhoby ſwinia/ tłuſthy barzo na grzbiecie y ſziroki/ oſci ma zmieſzane więczey białe niż cżarne/ ale na grzbiecie przycżyrń FalZioł IV 9d; W rzekach wielkich ſie mnoży, ma na ſobie łuſkę thakiem ſtanem iako okuń cżarną á białą FalZioł IV 42d.

c. W emblematach (13): MiechGlab 11; Kuiáwſka [ziemia na chorągwi nosi] puł Orłá Cżyrwonego/ y puł Lwá cżarnego grzbiety do ſiebie w koronie/ ná żołtym polu oboie. [...] Liwſka puł cżarnego Niedźwiedzya y puł cżyrwonego Orłá/ ná nich koroná. BielKron 425.
Wyrażenia: »orlica czarna« (1): Ceſarz mu dárował herb Orlicę cżarną BielKron 324.

»orzeł czarny« [szyk 4 : 3] (7): Byłá też pośrzod rynku rurá przyprawioná/ ná ktorey ſtał Orzeł cżarny ná iábłku krolewſkim pozłoćiſtym BielKron 331; Miſtrzow Pruſkich była chorągiew ſtara z żołtym krzyżem á we ſrodku tarcża z orłem cżarnym ná białym polu BielKron 425v, 383v, 425 [2 r.], 425v; Ná końcu Olbrycht klęczy w kśiążęcym vbierze/ A od królá chorągiew rozpuſczoną bierze. Ná niéy ſkrzydłá roſtoczył czarny orzeł śmiáły KochProp 11.

»czarne pole« (2): Sirádzka [ziemia na chorągwi nosi] puł Lwá á puł Orłá cżarnego w koronie pozłoconey/ Lew w cżyrwonym á Orzeł w Cżarnym polu. BielKron 425, 373.

d. O figurach szachowych i szachownicy (25): Bo przeciw niemu/ pan woyſká cżarnego/ Wypráwił takież dworzániná ſwego. KochSz A4; Zátym Krol cżarny/ przez ieden huf cáły/ Do kuchniey ſkocżył/ zá oſtátnie wáły. KochSz B; Widząc Krol cżarny/ że zle ná wſze ſtrony/ Vciekł ſie y ſam do lepſzey obrony. KochSz B3v; Przybyło ſercá niemáło białemu/ Ale záś wiele vpádło cżarnemu [królowi]. KochSz C; Krol biały pátrzał ná ſwego ſámpierzá Przez draba/ y przez cżarnego Rycerzá. KochSz Cv, A2, A4, B [2 r.], B2v, B3 [2 r.] (20).

W charakterystycznych połączeniach: czarny(-a, -e) drab, huf, koń, krol (4), krolowa, pieszek, pop, rycerz (4), wojsko, zastęp, zbroja (2).

Wyrażenia: »czarna barwa« (1): bo też z drugiey ſtrony Krol cżarney bárwy ſzuka ſobie żony. KochSz C.

»pole czarne« (1): Polá ſie cżarne z białymi mieſzáią KochSz A3.

Szereg: »biały, (a, i) czarny« [szyk 2 : 1] (3): Napoły żywe białe/ cżarne konie/ Wálą ſie práwie ná obiedwie ſtronie. KochSz B3v; Drewniáne trupy wſzędy w koło leżą A tu/ co dáley/ tym ſie bárziey rzeżą. Szyku nie pátrzą/ ſpołem ſie motáią/ Cżarni ládágdzie/ y biali pádáią. KochSz B3v, A3.
2. Ciemny, mroczny, pozbawiony światła; ater, coecus Mącz (28): ZapWar 1523 nr 2288; FalZioł V 55; Vźrzał k ſobie idącą ſzpetną cżarną chmurę. RejWiz 82; A pátrzay przyrodzoney tey iego [nieba] ciemności/ Kiedy zginą ſłonecżne mieſiącne iáſności/ Ze nie ieſt nic ták cżarno/ coby z nim zrownáło RejWiz 153v, 159; Tenebrae et coecae nubes, Czarne chmuráwy. Mącz 446a, 18d; SienLek 25v; KochPs 209; zewſząd ſtráchu ludźiom dodáią Chmury czarné KochFr 85; Láſy cżarne y w polách nowo zápuſzcżone Gáie KlonŻal A3v; KochPieś 47, 54; Lyſkáwicé z obłoków czarnych wynikáią KochProp 14; ZawJeft 31; KlonWor 24, 69.

W charakterystycznych połączeniach: czarny(-a) chmura (3), chmurawa, dym (2), las (2), mgła (2), obłok (3), sień.

Wyrażenia: »czarna barwa« (1): NOcne ćienie cżarną bárwą świát okryły WisznTr 30.

»czarne ciemności (a. ćmy)« [szyk 1 : 1] (2): Pochwili ćmy czarné wſtáną/ Co noc noſzą nie náſpáną. KochPieś 35; áno go iáſność niemáła okryłá Promieniem ſwym/ y czarné ćiemnośći rozbiłá. GosłCast 74.

»czarna droga« = nazwa jednej z trzech dróg (szlaków), prowadzących z Krymu do Polski, którymi posługiwali się kupcy jadący znad Morza Czarnego do Polski oraz Tatarzy podczas najazdów na Polskę (1): Tegoż roku Tátárowie wtárgnęli do Ruſkich kráin cżarną drogą/ przećiw ktorym wyprawił ſie Pan Lwowſki/ Ian Kamieniecki BielKron 405v.

»czarna izba« = aestuarium rusticanum Mącz [szyk 1 : 1] (2): yakom ya nyeposgla stanyey [!] gysdbj Czarney y polapv szyenj Czarnei ZapWar 1523 nr 2288; Mącz 5b.

»czarna noc« [szyk 2 : 1] (3): GórnTroas 8; Czarnéy nocy pośrzodek/ gdy ćieniem obléwa Swiát/ wſzelki duch żywiący mile odpoczywa. GosłCast 31, 68.

W przen (2): Czarna mgłá błedu ćię záślepiłá. ZawJeft 37.
Zwrot: peryfr. »do lochow czarnych pojść« = umrzeć (1): W leżącżki ich do lochow cżarnych poſzło śiłá. KmitaSpit C5.
3. Nieczysty moralnie; nieuczciwy; zły; niger Mącz (12): A kiedy głębiey doźrzyſz/ pocżćiwych cnot iego/ Naydzyeſz więcey białego/ záwżdy niż cżarnego. RejZwierz 84; BielKron 144; GrabowSet Y.
Przysłowie: Boć to łácno rozeznáć cżarno albo biało RejWiz 76; Coż było ſzátánowi po tym w ták iásney práwdźie/ tákiemi ánſlakámi y wywrotámi obrotnemi białe zwáć cżarnem/ cżarne białem GrzegRóżn H3v; Nigrum in candida vertunt, Czarne w białe obrácáyą/ to yeſt złe w dobre. Mącz 246d; doſić mnie ná tim/ kiedi moj dworzánin/ nie da thego w ſię wmowić/ áby miał mieć białe/ zá cżarne GórnDworz G7; iuż rozumiał co cżarno á co biało. RejZwierc 274v; łácnoby vcżynić z cżarnego białe CzechEp 161 [ogółem 7r.].
Szeregi: »czarny i brzydki« (1): Takież y według ſkładnoſci ciała ſny przychodzą, przeto melankolici widaią rzecży ſtraſzne, cżarne, y brzytkie, iako piekło cżarty/ błota, y inſze rzecży. GlabGad L4.

»szpetny a czarny« (1): y płácżę zá grzechy moie/ iżem ſwe ſumnienie y duſzę tak piękną ze chrztu ś. krwią Bożą obmytą ſzkárádzie grzeſząc/ pomázáłá: y táką ſzpetną á cżarną zoſtáłá. SkarŻyw 312.

4. Okrutny, złowrogi (7): Y wiecżnie tymeś ſie nam vdał/ żeby rzazał Znas każdy ślepą zazdrość/ gdyby inák śmiáłá Mowić/ á ćiebie cżarnym ſwym iádem śięgáłá. BielSenJoach 3; Ták że ſię o niej [śmierci] ſłuſznie rzec może: Nigra ſum ſed formoſa. Cżarnamći ieſt ále przedſię piękna WysKaz 44.
Wyrażenia: peryfr. »czarna Persefona« = śmierć (2): W tym grobie piękna Timas leży pogrzebioná/ Którą przed ślubem wźięłá czarna Perſephoná. KochFr 54; Iużeś lećiał zá morze/ Gąſko/ iużeś w dole/ A czarnéy Perſephonie ſzpaczkuieſz przy ſtole. KochFr 130.

peryfr. »czarne siostry« = Parki (na oznaczenie śmierci) (1): W ſobie ſie grzyźie Y śmierći prágnie/ Którą vprośić V Bogow ſnádnie. Gdyż czarné śioſtry Zawiſną przędzę Subtelnie ćiągną Ná náſzę nędzę. GosłCast 22.

»czarna śmierć« (2): Bóg náſz/ nadźieiá náſzá: to ſzáfarz żywotá/ Ten ma w ſwoim władániu czarnéy śmierći wrotá. KochPs 98; GosłCast 26.

5. Zestawienia w funkcji nazw specjalnych (162):
a. bot. (118):
»czarny bielon« = Hyoscyamus niger L. (Rost) [szyk 3 : 1] (4): BIelon ieſth zymnego y ſuchego przirodzenia, cżarny bielon ieſt nagorſzy á naſzkodliwſzy á potym cżyrwony FalZioł I 65a, I 65a, b, V 108v.

»czarny bluszcz« = Hedera Helix L. (Rost) (2): Biały bluſzcż ma biały owocz/ á cżarny ma cżarny owocz FalZioł I 48c, I 48c.

»bylica czarna« = Artemisia vulgaris L. (Rost); artemisia, botrys Calep (2): Artemisia – Bylica czarną y bialą. Calep 99a, 137b.

»chebd czarny« = Sambucus nigra L. (Rost) (1): Zabija ie [muchy] też dym z kadzidła, y tegoſz Arſenica kurzenie. Thakieſz woda warzącz chebd cżarny á nią kropiącz. FalZioł IV 29a.

»czarna czemierzyca« = Adonis vernalis L. (Rost); elleborum, helleborus Calep [szyk 10 : 10] (20): Elleborus niger. Cżarna cżemierzicza albo gorzekwiat. Swarcze neiſwurtz. FalZioł I 46b; Cżarney cżemierzycze korzenie w vſzy włożone tak przez trzy dni albo noczy w vſzoch poniechane/ daie oſtroſć ſluchu/ á głuchoſć lecży. FalZioł V 79v, [+3]c, I 45c [2 r.], 46b, c [2 r.], d (13); á bierz w purgácyey ćiemierzycę czarną. SienLek 90v, 47, 50v, 251, Xv; Calep 356b, 475b.

»ćwikła czarna« = Beta vulgaris L. (Rost) (3): Cwikła tak czarna iako y byała oboya mało thucży cżłeka FalZioł I 20a, I 19d [2 r.]

»dziewięsił czarny« = Carlina vulgaris L. (Rost) [szyk 2 : 1] (3): Dźiewięśil czarny/ Záięcza rzepká: Chamaeleon niger: Eberwurtz. SienLek 248, 48v, Xv.

»czarna gorczyca« = Brassica nigra Koch. (Rost) (1): Nigella, herba, Czarna gorczicá/ álbo czarny Koriánder. Melanthion alias. Mącz 246d.

»czarna helena« = Aloe succotrina Lam. (Rost) [szyk 19 : 1] (20): Też proch korzenia gorycżkowego zmieſzany ſprochem cżarnej heleny/ á tego we złe rany plynącze wpuſzcżać/ wyſuſza ie y mocznie goij. FalZioł I 59a; Wezmi mirri/ cżarney Heleny/ ktorą zową Epaticum/ Aloes FalZioł V 41, I 10d, 18d, 121c, II 11a, 19d (19); Okádziłám pośćiel moię mirrą/ (marg) Poſpolićie teraz cżarną heleną zową. (‒) áloeſem/ y cynámonem. BudBib Prov 7/17.

»czarny hanyż« = Pimpinella Anisum L. (Rost) (1): Melanthium, herba, Czarny koryánder álbo czarny hányż. Mącz 214a.

»jeleni korzeń czarny« = Peucedanum Cervaria Cusso (Rost) (2): Ieleni korzeń czarny/ Seſeli peloponeſiacum: Schwartz hirtzwurtz. SienLek 252, X2.

»czarna kapusta« = Brassica oleracea L. (Rost); brassica Mymer1, Mącz, Calep; crambe Mącz, Calep; caulis Mącz; equapium, olus atrum Calep [szyk 11 : 8] (19): Mymer1 17v; á liſtki tego ziela iedzione ſkapuſtą cżarną tedy bolenie ktore bywa wmiechierzu odeymuie. FalZioł I 12a, I 18b, 22b, V 2v, 115v; Brassica, Czarna kapuſtá. Iármuſz/ álbo/ Broskieẃ/ Krćicą zową lekarze. Mącz 26d, 42b, 67c, 385c; SienLek 122v, 229v, Xv, X2; Ale gdy przydzie ono wiecżne plewidło álbo żniwo/ wierę kąkoliku dopiro ſie obacżyſz/ iż ſie było lepiey iákim głąbem álbo cżarną kápuſtą vrodzić. RejZwierc 100v, 59; Calep [266]a, 369a; GostGosp 167.

»kąkol czarny« = Agrostemna Githago L. (Rost); tu w przen (1): Lecż wierz mi iż pocżekaſz/ áż do dniá ſądnego/ Niż Pan zgárnie pſzenicę/ s kąkolu cżarnego. RejZwierz 108.

»czarny koryjander« = Coriandrum sativum L. (Rost) (2): Melanthium, herba, Czarny koryánder álbo czarny hányż. Mącz 214a, 246d.

»czarny korzeń, czarny korzeń ogrodny« = prawdopodobnie Helleborus niger (Rost) (4 : 1): Wodka Cżarnego korzenia. FalZioł +5a; poſrzodek liſtu przeraſthał głąb/ zwierzchu ma kwiat iakoby cżarny korzeń ogrodny, j naſienie wtejże ſzyrokoſci cżarnego korzenia FalZioł I 64d, I 62b, II 5b.

»czarny mak« = Papaver somniferum L. (Rost) (4): Naſienie białego Maku więczey ſie godżi ku lekarſtwam niżli cżarnego Maku/ ieſt ſzkodliwy áthak niema być pożywany. FalZioł I 103d, I 95a, 103c, 104a.

»mech dębowy czarny« = Bryopagon jubatum Kbr. (Rost) (1): Mech dębowy biały dobry ieſt/ ale cżarny ieſt zły FalZioł I 151a.

»mirra czarna« = Commifora Myrrha Engl. (Rost) (1): wſyp kadzidła tartego/ mirri cżarney/ ale aby mirri było więczey niżli kadzidła FalZioł V 112.

»muszkat czarny« = Myristica fragrans Houtt. (Rost) (1): Muſzkat cżarny albo ſmiady ktori oſtrego ſmaku w ſobie niema/ ten nieieſt vżytecżny. FalZioł III 10a.

»czarne oliwki« = Olea europaea L. (Rost) [szyk 2 : 1] (3) : ale cżarne Oliwki ty ſą niedobre żołądkowi dla prochnienia ſwego. FalZioł III 22b, III 22a, b.

»piersz czarny« = Piper nigrum L. (Rost) [szyk 3 : 1] (4): Cżarny Pierſz ma moc roſpądzaiączą naprzod/ potym trawiączą FalZioł III 11a, III 10d, V 96v, 111v.

»psinki czarne« = Solanum nigrum L. (Rost) (1): Pśinki czarné SienLek X3v.

»rdest czarny« = Polygonum Persicaria L. (Rost) (1): Rdeſt czarny Perſicaria maculata. SienLek 217v.

»czarna roża« = prawdopodobnie Althaea rosea Cav. (Rost) (3): tedy ślazu s czarną rożą w wodźie vwarz/ á oną wodą wymyway SienLek 109, 108v, 113v.

»santa czarna« = prawdopodobnie Marrubium vulgare L. (Rost: szanta) (1): Ballote ‒ Santa cżarną. Calep 122b.

»smłod czarny« (2): Seselis ‒ Smłod czarny. Calep 974b; Sile – Smłod czarny Calep 979b.

»wiśnie czarne« = Prunus Cerasus L. (Rost) [szyk 4 : 1] (5): Wodnoſć wiſni cżarnech warzyć z miodem aż do zgęſthnienia FalZioł III 21c, III 21b, V 64 [2 r.]; SienLek 8v.

»czarne ziele« = Pulsatilla pratensis Mill. (Rost) [szyk 4 : 1] (5): vpuſciwſzy mu krwie dobrze/ potym mu vcżynić wraczanie dawſzy mu cżarnego ziela z wodą FalZioł V 73; Wezmiz piołunu ſwiezego A natrzi żiela czarnego RejKup q5v, p6v, q6; SienLek 155v.

b. lek. (41):
»blizny czarne« (1): IZ blizny czarné ćiáło ſzpácą/ iáko ié wybiélić możeſz/ obácz SienLek 158.

»bolączka czarna« (1): Drugie znamię, Gdyby ſie k tey to febrze wydała bolącżka cżyrwona/ albo cżarna pod pazuchą prawą albo lewą FalZioł V 66v.

»czarna kolera (a. cholera)« [szyk 2 : 1] (3): FalZioł V 54; Cżwarta melankolia ktorą też zową cżarna kolera, z materiey zimney á ſuchej. GlabGad E2; A zwłaſzcza ći w ktorych oquituie cżarna cholera/ ſwobodniey máią być zátrzimawáni KwiatKsiąż F.

»krew czarna« = melancholia atrbilis Mącz [szyk 5 : 3] (8): A tho by miał Emoroidy głuche/ tho ieſt żyły w ſtolczu napecżniałe odekrwie Melankolicżney/ tedy prochem thego korzenia poſiṕ/ otwarzaią ſie żiły y krew złą cżarną wywiedzie z welkiem [!] vlżeniem ciała. FalZioł I 106d, III 2b, 17a; Melancholia atra bilis, Czarna kreẃ/kolerá. Mącz 214a; Melancholicus, Melankolik/ gęſtą á cząrną [!] krwią okfikuyący/ dźiwak yáko by nie zupełnego rozumu. Mącz 214a, 197a; SienLek 33v; GosłCast 26.

»krosta czarna« (2): Kiedy ná kthorym pálcu vczyni ſye kroſtá czarna/ iáko Wicze źiárno/ boląca: vmrze we dwu dniu. SienLek 23, 23.

»czarna maść« (1): potym thą wodą wymyway ranę á przykładay plaſtr z cżarney maſci FalZioł V 98v.

»melankolija czarna« (1): iże melankolią cżarną purguie FalZioł I 45d.

»piegi czarne« (1): piegi zginą cżarne y inſze ſzkaradoſći zlicza gdi tą wodą będzieſz omywać. FalZioł I 97d.

»pryszcz czarny« (1): Po napierwſzem przyłożeniu/ tedy będzie priſzcż cżarny FalZioł V 71v.

»trąd czarny« (1): Gnoy też drozdowy czoby telko riż iadł: z ocztem rozdarłſzy, morpheą y trąd cżarny ſpądza. FalZioł IV 25d.

»czarna wilkość melankoliczna« [szyk 1 : 1] (2): Znamionuie iż ona wilkoſć Melankolicżna cżarna płynie z żył y od ſleziony FalZioł V [2], I 46b.

»czarne wrzody« (1): Rodźi też ſzaleńſtwo/ głowy záwracánie/ Czwártany/ czarne wrzody/ y innych niemocy wiele. SienLek 30.

»zmazy czarne« (1): y bolącżki twarde roſpuſzcża/ zmazi cżarne y białe ſciera s ciała FalZioł I 87c.

»czarna żołć« [szyk 14 : 1] (15): y czyśćić ćiáło tym co czyśći Czarną żołć y Flegmę. SienLek 21; Ale ſzaleńſtwá od czarney żołći/ to ieſt od Melánkoliey/ ty ſą známioná SienLek 53v; Zywot mu przepuśćić páprotką y innymi lekárſtwy ktore czarną żołć czyſćią. SienLek 53v, 16, 23v [2 r.], 24v, 26, 28v (15).

»żołta niemoc czarna« (2): y też żołtą niemocz cżarną ktora przychodzy s ſtrony ſledziony/ tho ziele w wodzie vwarzone á poranu ciepło pithe po trunkowi vlecży. FalZioł I 36d, +2f.

c. min. (2):
»czarna nafta« (1): á ieſtli to Aſpháltum/ álbo czarna á gruba náphtá/ iam ieſzcze nie doſzedł Oczko 17v.

»czarne petroleum« = Petroleum (Rost) (1): A kiedy z niego [petroleum] knot vcżyni/ thedy pomorzy chrobaki (A zwłaſzcżá cżarne Petroleum) FalZioł II 23v.

d. zool. (1):
»łosoś czarny« = Salmo salar L. (Rost) (1): Salmo. eyn ſalm Loſoſz czarny Murm 93.
6. n-loc (48):
Zestawienia: »Czarny Grod« (1): yz to v k m. zawsche bilo a to poczawſchi od Horodzyſcza czarnego grodv po przek poyallikv az do pol Telygolſkiego y yezyora LibLeg 11/78v.

»Czarne Jezioro« (1): [rzeka] Don po Moſkiewſku rzeczona/ Azią y Europę dzieli/ á wpada w martwe morze/ álbo czarne Iezioro/ ktore zowią Coſmographi Pallus Meotis StryjKron 395.

»Czarny Las« = Hercinia Silva Murm, BartBydg, Mącz; Ercinia Silva, Marcinia Silva Mącz; Hercinia Calep [szyk 14 : 3] (17): Murm 20; BarlBydg 67b; pobráli á poſiedli wiele miaſt/ zamkow/ y wśi pod cżarnem laſem y wſzabſkiey [!] źiemi BielKron 202; iáko Dunay idzie z láſu cżarnego. BielKron 288v; Cżechy dzielą gory od Niemiec/ takież lás cżarny iáko przyrodzony mur ze wſząd okrążony BielKron 291v; Tegoż roku Tátárowie leżąc pod cżarnym láſem obroćili ſie do Ruſi BielKron 417, 281v, 283v, 286, 288, 289, 417v; Ercinia sylva, Czarny lás miedzi Straſburkiem/ á miedzi Tubingą leżący. Mącz 107c, 155a, 209c; StryjKron 752; Calep 478b. [Ponadto 5 r. Czarnolas].

»Czarny Las« (1): Sobótkę/ iáko czás nieśie/ Zápalono w czarnym leśie. KochSob 55.

»Czarne Morze« [szyk 13 : 7] (20): MetrKor 46/46v, 117v, 175; Iesth thych panſtw Gurdzinszkich kylko nad czarnym morzem LibLeg 9/53, 7/40v, 11/83v; poſłał do niego niemáły pocżet żołnierzow aſz do Herákliey/ bliſko morzá cżarnego SkarŻyw 187; Sarmatowie kiedy oſiedli nád Czarnym Morzem. StryjKron 91 marg, A3v, 91, 95, 96, 105 (12); Tu do czarnégo morzá ieſcze świéże ſzláki KochCz A3v.

»Czarny Pont« = Morze Czarne (1): Zwiedźi cżarny Pont y Maeotim ſrogą/ Zá iedną drogą. KlonFlis D2.

»Czarna Ruś« (1): Macieiá Striykowskiego Oſoſteuiciuſa O Białey y Czarney Ruśi [...] Rozdział III. StryjKron 110.

»Rzeka Czarna« [szyk 2 : 1] (3): á gdi leżeli przy rzecze cżarney v wſi ktorą zową Wielkie Turſko/ ziachał nanie Włodzimirz Woiewoda Krakowſki MiechGlab 6; á kroleſtwo Gámbre ku zachodnemv morzu/ przyległo/ á od pułnocy cżarną rzeką przegrodzeni od Azágánow. BielKron 450v, 360v.

»Czarna Wieś« (1): Thegoż roku niewiáſtá przed Krákowem w cżarnej wśi vrodźiłá dzyećię/ ktore miáło ſzyię y vſzy iako Záiąc BielKron 399v.

»Czarne Żołny« (2): omiérźiłá mi Seymy Wieś/ nád Wieluniem Czarnéżołny OrzQuin B4; OrzRozm T4v.

7. n-pers (40): Drugie Ogrod w Zielionkach Czarnego dostalo ssię wthem ogrodzie Zbythkv Panu Synowczowi dwa pręnthi. ZapWar 1553 nr 2685, 1509 nr 2059; myędzy ktorymi był Bárnábaſz y Symon/ ktorego zwano czarnym KromRozm III I5v; Leop Act 13/1; HEnrykus trzeći/ rzecżony Niger/ to ieſt cżarny/ od Elektorow wybrány BielKron 176v.
Zestawienia: »Les(t)ko (a. Lech, a. Leszko) Czarny« [szyk 27 : 1] (28): MiechGlab **2v, 34; Ná drugi rok Leſtko cżarny 1281. kſięſtwo Wrocſłáwſkie zwoiował BielKron 364v, 363, 363v, 364v [2 r.], 365 [6 r.] 365v [3 r.] (19); Był Chabry Krol Boleſław/ byli Krzywoſzowie/ Byl Audáx/ był cżarny Lech/ y Káźimirzowie. BielSat G4v; StryjKron 300, 350, 370; KlonKr A3v [2 r.], D3v.

»Leszkowa Czarna« (1): ſioſtra Grifiny krolowey Polſkiey Leſzkowey cżarney/ thá byłá poięłá z miłośći Zawiſzę páchołka kraſnego ale vbogiego. BielKron 326.

»Czarny Paweł« [szyk 3 : 1] (4): Tákże ten ſláchetny ſzcżep/ ći cżarni Páwłowie/ Záwżdy byli podobni/ obycżáymi k ſobie RejZwierz 74v, 74v, aa2; Oświęćim y Zupy Ruſkie wykupił/ ktore były we cżternaśćie tyſiąc złotych cżyrwonych od Páwłá Cżarnego mieſzcżániná Krákowſkiego. BielKron 405v.

»Symon Czarny« (1): Drugi był Iozeph Bárſabás ſpráwiedliwy. [...] IX Symon cżarny. X. Lucyus Cyreneńſki. BielKron 139.

»Zawisza Czarny« (1): Tarnowſcy Brácia dwá zábići/ y Synowie Zawiſze Czarnego StryjKron 607.

Synonimy: 1. 2. ciemny, zest. »czarne piwo«: marzec; 1. wrony; a.b. brudny, śmiady; 3. brzydki, szpetny; 4. zły; 5.b. »czarna helena«: aloes, alona, »czarna kapusta«: brzoskiew, jarmuż, krcica, wielkierz, »czarny kąkol«: kąkolica.

Cf CZARNOBRWY, CZARNOBYL, CZARNOGŁOW, CZARNOGŁOWIEC, CZARNOGŁOWOWY, CZARNOGRZYWY, CZARNOKREWNY, CZARNOKSIĘSKI, CZARNOKSIĘSTWO, CZARNOKSIĘŻNICA, CZARNOKSIĘŻNICY, CZARNOKSIĘŻNIK, CZARNOKSIĘŻNY, CZARNOKWIT, CZARNOPIEGOWATY, CZARNOPSTRY, [CZARNORESZA], CZARNOWŁOSY, CZARNOZĘBY, CZARNOŻOŁTAWY, CZARNOŻOŁTY, ŻOŁTOCZARNY

ZZa