[zaloguj się]
[pdf]

CZEMIERZYCA (83) sb f

czemierzyca (60), ciemierzyca (23); czemierzyca Mymer1, RejKup; ciemierzyca Murm, HistAl, RejWiz, Mącz (4), RejPos, Oczko, Calep (6); czemierzyca : ciemierzyca FalZioł (52 : 3), SienLek (6 : 5).

-rzy- (47), -rzi- (36).

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja
sg
N czemierzyca
G czemierzyce, czemierzycy
A czemierzycę
I ciemierzycą
inne sg G a. A - czemierzyce

sg N czemierzyca (36). ◊ G czemierzyce (38), czemierzycy (1); -e : -y FalZioł (32 : 1). ◊ A czemierzycę (3). ◊ G a. A czemierzyce (1). ◊ I ciemierzycą (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

bot. veratrum album L. (Rost); adonis vernalis L. (Rost); rośliny z rodziny liliowatych, używane jako środek leczniczy; helleborum Murm, Mącz, SienLek, Cn; helleborus Mącz, Calep, Cn; veratrum Mącz, Calep, Cn; elleborum Mymer1, Calep; elleborus Murm, FalZioł; scamonea FalZioł; aconitum, anticyricum, entomon, melampodium, polyrrhizon Cn (83): Murm 114; Mymer1 18; Gdi nakładzieſz korzenia Cżemierzycze w kokoſz albo w kapłuny/ á włożyſz też włoſkiego kopru ſtą Cżemierżyczą/ napijay ſie FalZioł I 46b; Theż oboia Cżemierzicza ma mocz ocieraiączą/ á tak ieſt oboia Cżemierzicza dobra na thrąd y na cżyrwone kroſthi FalZioł I 46c; zmieſzay że proch Cżemierzicze s ſokiem piołynowym FalZioł I 46d, I 5a, 45d [4 r.], 46a, b, 55b (24); HistAl H4v; Bo gdy Krowá Swinią weſz álbo Ciemierzycę/ Będzye ieść/ iście z niey maſz pewną nieboſzcżycę. RejWiz 61v; Helleborum, vel ut quidam volunt Helleborus Herba, Ciemierzicá. Latine veratrum, Mdłość głowy álbo záwrácánie przywraca ku zdrowiu. Mącz 154b, 11c, 484b; SienLek 113v; Helleborosus ‒ Ten ktori nad miarę ciemierzyce wział. Calep 475b, 1111b.

W charakterystycznych połączeniach: czemierzyce korzeń (9), proch (9), sok (2).

Szereg: »weratra albo ciemierzyca« (1): Werátry álbo Ciemierzycé vżywánia rózny ſpóſob. Oczko [43]v.
Zestawienia: »czemierzyca biała« = veratrum album L. (Rost); elleborus albus FalZioł; helleborum album SienLek [szyk 15 : 11] (26): CZemierzicza biała ieſt ciepła y ſucha w trzecim ſłopniu FalZioł I 45c; Też korzenie białey Cżemierzycze w winie vwarzone [...] chrobaki w vſzoch zabija FalZioł V 79v, [+3]c, I 11c, 45c [2 r.], d, 46a [4 r.], c, 67c (21); SienLek 171, 250v, Xv; Elleborum – Czarna ciemierzica: item Biała ciemierzica. Calep 356b, 475b.

»czemierzyca czarna« = Adonis vernalis L. (Rost); elleborus niger FalZioł; helleborum nigrum SienLek [szyk 10 : 9] (19): Cżarna cżemierzicza albo gorzekwiat. FalZioł I 46b; Cżarney cżemierzycze korzenie w vſzy włożone [...] daie oſtroſć ſluchu FalZioł V 79v, [+3]c, I 45c, 46b, c [2 r.], d (12); SienLek 47, 50v, 90v, 251, Xv; Calep 356b, 475b.

W przen (1): á vkázuie im pokrzywy/ piołyn á ciemierzycę onych fáłſzywych náuk á wymyſłow ſwiátá tego RejPos 123v.
Przen (4):
Zwrot: »pić ciemierzycę« = być szalonym (1): Bibe helleborum, Pi ciemierzicę/ to yeſt/ toś ſzalón maſz muchy álbo koczki w głowie. Mącz 154b.
a. Proszek z utartej czemierzycy do kichania (4): Przy tym theż kichanie ma być/ pieprzem albo cżemierzyczą tartą na proch cżyniono FalZioł V 24; Day ſam cżemierżicze mało Aby ſie yey wnos nabrało RejKup r3; Náſyṕ iey wnozdrze bobrowych ſtroiow tártych/ choć pieprzu/ álbo czemierzyce/ czymby iey mogł kichánie wzruſzyć SienLek 116, 97v.

Synonimy: gorzekwiat, weratra; a. kichawka.

Cf CIEMIORKA, CIEMIERZYCZNIK

AL