Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [CZERWIĆ]

Następne hasło: CZERWIENIĄCY SIĘ »

CZERWIEC (124) sb m

czerwiec (102), czyrwiec (20), czerwiec a. czyrwiec (2); czerwiec Goski (5), Leop, Mącz (2), LeovPrzep (4), BudBibKαw, Strum, BudNT, SkarJedn (3), SkarŻyw (19), ZapKościer, StryjKron (9), Calep, KochCzJan, KochFragJan, LatHar (33), WujNT (2), WysKaz, SarnStat (5), CiekPotr; czyrwiec Mymer¹, FalZioł (4), MiechGlab, WrobŻołtGlab, LudWieś, SienLek (2); czerwiec : czyrwiec BielKron (11 : 6), RejPos (1 : 4).

czér- (7) Strum, KochFragJan, SarnStat (5), czer- (3) Mącz (2), KochCzJan; drugie e jasne (Cn pierwsze e pochylone, drugie jasne).

Fleksja

	sg	pl
N	czérwiec
G	czérwca
I	czérwc(e)m	czerwcami

sg N czérwiec (18). ◊ G czérwca (103). ◊ I czérwc(e)m (3). ◊ [pl I czerwcami (Linde)].

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. bot. Prawdopodobnie Scleranthus annuus L. (Rost); czerwiec roczny (1)
2. Barwa intensywnie czerwona (2)
3. Tkanina, szata intensywnie czerwonego koloru (6)
4. Szósty miesiąc w roku (115)
5. [zool. Porphyrophora polonica L. (Rost); owad żyjący na korzonkach rośliny zwanej czerwcem, wytwarzający czerwony barwnik]
6. [Jedwab]

1. bot. Prawdopodobnie Scleranthus annuus L. (Rost); czerwiec roczny (1): Cżyrwiecz gdzie roſcie. MiechGlab *7v.

2. Barwa intensywnie czerwona (2): RejPos 214; Bo rozpowiedziawſzy wſzęlką zapowiedz wedle zakonu Moiżeſz wſzemu ludowi/ wziąwſzy krew ćielęcą y kozłową/ zwodą y z wełną cżerwcem vkráſzoną [lana coccinea]/ y zhizopem/ zárázem y kśięgi y wſzytek lud pokropił. BudNT Hebr 9/17.

3. Tkanina, szata intensywnie czerwonego koloru (6): A tám dopirko/ powieda Pan/ by złośći twoie były sfárbowáne iáko cżerwiec/ iáko ſnieg wybielone będą. RejPos 163.

Zwrot: »sczyrwienieć, czerwony, sczyrwieniały jako czerwiec« [szyk zmienny] (1 : 3 : 1): Będąli grzechy wáſſe iáko Szárłat/ wybielone będą iáko ſnieg: á ieſli będą ták cżerwone iáko Cżerwiec/ iáko báwełná ták zbieleią [Si fuerint peccata vestra ut coccinum quasi nix dealbabuntur et si fuerint rubra quasi vermiculus, velut lana alba erunt]. Leop Is 1/18; BielKron 94; A by złośći twoie ſzcżyrwieniáły iáko cżyrwiec/ iáko śnieg będą wybielone. RejPos 171v; chociayby były złośći twoie ſzcżyrwieniáłe iáko cżyrwiec/ á náwroćiſz ſie do Páná ſwoiego/ á będzyeſz ſłuchał ſłow iego/ zbieleią nie inácżey iáko śnieg. RejPos 176, 342.

4. Szósty miesiąc w roku; iunius Mymer¹, Mącz, Calep, Cn (115): Iunius. [...] Czyrwiecz. Mymer¹ 5; FalZioł V 47 [2 r.]; Podmaiek/ ktorego drugim ſlowem kxiądz oſtromądr Czyrwcem zowie/ pokazał ſie nam w niedzielę przed Nowem latem LudWieś B2; Goski A9, A9v [2 r.J; BielKron 211; Mącz 178b; SienLek 43; Calep 571a; LatHar ++3v, ++7.

G sg w funkcji okolicznika czasu (100): FalZioł V 118; Nie piy Czyrwcá piwá młodego/ Winá ſye chroń/ Miodu śiłnego SienLek 43; A tho puſzcżánié ná Tárćié/ ma być po Pełniéy Máiá/ álbo kiedy iuż bywáią nawiętſzé ćiepłá Czérwcá. Strum O4. Cf W połączeniu z określeniem dnia, Wyrażenie.

W połączeniu z określeniem dnia [w G sg] (83): Dan w Krakowie z Collegium Mnieyſzego 12. dnia Cżyrwcza. Od bożego narodzenia roku 1539. WróbŻołtGlab A5v; Goski kt, A16v; BielKron 207v, 211, 226, 229v, 397v; SkarJedn 273, 318; Pierwſzy dzień Cżerwca. SkarŻyw 500 marg, 507 marg, 516 marg, 526 marg, 531 marg, 534 marg (17); StryjKron 235, 345, 557; ZapKościer 1583/ 38v; Z Krákowá 4. dniá Czerwcá/ M. D. Lxxxix. KochCzJan A3; KochFragJan 4; LatHar ++ 8 [25 r.], 430 marg, 431 marg [2 r.], 441 marg [2 r.], 449 marg; Ewángelia ná dzień ś. Páwłá Apoſtołá. 30. dniá Czerwcá. WujNT 41 marg, 651 marg; WysKaz )?(3v. Cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »miesiąc czerwiec« [w tym: w G sg w funkcji okolicznika czasu (30); w połączeniu z określeniem dnia (16)] [szyk 25 : 7] (32): CZyrwcza mieſiącza/ maſz pić wodę ſtudzienną rano przed iedłem, aby zachował zdrowie płucz FalZioł V 47; Tegoż roku Lwow pogorzał do gruntu mieſiącá Cżyrwcá. BielKron 419v, 210v, 218, 219, 225v, 233 (10); prima dies mensis Iunii Pierwſzi dzień mieſiącá czerwcá Mącz 112d; LeovPrzep B3v, C2v, C3v, C4; Piſan ná Vzdzie roku od národzenia ſyná Bożego/ 1572. Mieśiącá Czerwcá 30 dnia. BudBibKaw A3; SkarJedn 294; Mieśiąc Cżerwiec Iunius. SkarŻyw 500, 503 żp; A Krol zſzykowawſzy woyſká Koronne v Lwowá oſtátniego dniá Czérwcá Mieſiącá ciągnął proſto do Wołoch StryjKron 672, 205, 240, 308, 717, 757; SarnStat 112, 185, 211 1066, 1178; CiekPotr ktv.

5. [zool. Porphyrophora polonica L. (Rost); owad żyjący na korzonkach rośliny zwanej czerwcem, wytwarzający czerwony barwnik; coccum, coccum Galatiae, rubens granum, cusculium, granum fruticis a. aquifoliae ilicis a. cocci Cn: Czérwiec/ ieſtći źiárnká/ któré w Polſcze zbiéráią czáſu Máiowégo pod korzonki z źiemie: [...] Są źiárnká czérwoné nie wielkié/ w źiemi pod korzonki v źiół/ á zwłaſczá pod źielem/ któré zowią Myſze vſzká/ álbo Niedoſpiałek/ tákże pod żytem/ tákże pod źielem/ któré zową Noc y dźień/ y pod inſzémi rozmáitémi źiółmi. Té źiárnká kopáią z źiemie pod témi korzonki: Máiá kwitną: á gdy przyidźie Czérwiec/ tedy iuż obrócą ſie w chrobaczki/ y wylecą: téć chrobaczki świécą w nocy Czérwcá/ á zową ie też ludźie poſpolićie Czérwcámi. UrzędowHerb 333a.

Zestawienie: »czerwiec polski«: ábowiem Czérwiec Polſki ieſt náſzláchetnieyſzy: tym fárbuią rzeczy koſztowné/ Iedwabné/ w Weneciiey: á rzeczy Iedwabné/ które fárbuią Czérwcem Polſkim/ zową Kermezyn/ iákoby po náſzému rzekł/ Czérwcem fárbowány. Tákże w prawdźie nie może bydź rzeczona żadna rzecz Kermezynowa/ iedno którą fárbuią Kermezynem/ to ieft Czerwcem Polſkim UrzędowHerb 333b (Linde).]

6. [Jedwab: gdy doroſtą [robaczki]/ náſtáwiáć im rózg po izbie/ álbo komnáćie/ á oné polázą po rózgách/ czyniąc dómki okrągłé/ w którychby mogły ſie záchowáć: á té dómki ſą gruby Iedwab/ który Bękártem zową: vczyniwſzy domek/ dopiéro toczą wkoło około wyborny Iedwab/ który poſpolićie zową czérwcem UrzędowHerb 383a (Linde).]

Synonimy: 2. 3. karmazyn, szarłat; 4. podmajek; 6. bękart, jedwab.

Cf [CZERLONOŚĆ], CZERW, 2. CZERWIEŃ, CZYRWONOŚĆ

ZZa