.
a.
Do człowieka należący jako część składowa lub produkt jego organizmu fizycznego albo jako przymiot lub element jego psychiki (527):
Więc wſzyſtko cżłowiecże ćiáło/ Prze niezgodę ieſt zniſzcżáło: BierEz R2,
Cv;
PatKaz II 35,
66v,
77;
PatKaz III 98;
O wyekoch y częſćyach człowyeczych [hominis; des Menschen] Murm 44,
102;
Mymer1 21,
24,
1 nlb v [2 r.];
BartBydg 81v;
bo Cżoſnek zagrzewa y trawi czo ieſt nie ſtrawnego w cżłowiecżym żołądku. FalZioł IV 46b;
Krew cżyrwona ſzarłatowey barwy/ gładka/ á gęſta, Przyrodzenie cżłowiecże zdrowe znamionuie. FalZioł V 59v,
I 108b,
IV 6b,
26d,
36c,
V 26 (
34);
Bowiem natrwalſze y naſtalſze bywaią one rzecży ktore w młodym wieku [...] w pamięć cżłowiecżą bywaią wlane BielŻyw nlb 13,
nlb 6,
138;
Gdyz tedy náuka y vmieiętnoſć duſzę cżłowiecżą cżyni doſkonałą y doſtatecżną. GlabGad A4v;
Ale iż rozum wſzytek cżłowiecży w pamięci zależy przeto ſłuſza wiedzieć iż im ſuſſzy cżłowiek tim rozumnieyſzy może być GlabGad M6,
B3,
B5,
B7v,
D2v,
P (
37);
BierRozm 8;
KłosAlg Av,
A4v;
RejPs 33,
57v,
169v,
194v,
206v,
219v;
SeklWyzn 3v;
kto wyleie krew człowieczą/ niechay iego krew będzie wylana SeklKat I3v,
Y2v;
LibMal 1549/148v;
RejKup e8,
o2v;
dzień iáſny cżyni vmyſl [!] cżłowiecży weſoły/ á záſię ciemny dźień/ ſmutny cżyni ſmyſl [!] ludzki y záćmiony HistAl K3v,
C6,
F6v,
K,
Kv,
M3;
o wolnoſći woley człowyeczey KromRozm I K2,
D3,
K4;
MurzHist O4v;
MurzNT 103v,
128v;
KromRozm II bv,
q,
q3v;
KromRozm III B6,
B6v,
B8,
C,
D5,
F6v;
GliczKsiąż D4,
M5;
Iáko ieſt cięſzkie ſumnieniu cżłowiecżemu brzemię ſproſnych grzechow LubPs T3v marg,
Vſtrzeżeſz ſie też ſpráwy chodzącey w cyemnośći/ Ktorą duch zły záſlepya cżłowyecże krewkośći [marg: záſlepya krewkość cżlowyecżeńſką.] LubPs V,
F4v marg,
T6,
bb6,
cc6,
ff4;
KrowObr A2v,
23v,
125v,
166;
RejWiz 1v,
58,
82v,
107v;
Abowiem według drew ták ogień gora: á według mocy cżłowiecżey/ ták gniewliwość będzie iego Leop Eccli 28/12,
4.Esdr 15/36,
Prov 20/27,
28/17,
Ez 10/8,
21,
Zach 12/1,
Iac 3/8 (
13);
Vkázuie iákie było przyrodzenie człowiece [!] po zgrzeſzeniu. BibRadz I 4b marg,
Gen 6/13,
9/6,
1.Reg 18/44,
Ezech 4/12,
14,
Apoc 9/7 (
14);
Tubálkaim [...] wymyſlił rzemięſło kowalſkie [...] y málowánie twarzy cżłowiecżych BielKron 4v,
[Faryzeusze] wierzyli káżdą duſzę cżłowiecżą po śmierći żyć BielKron 118v,
81,
82,
84v,
101,
108 (
25);
Lineamenta animi, Spoſob vmysłu człowieczego. Mącz 194b,
Velanda corporis, Członki człowiecze które máyą być zákriwáne. Mącz 479a,
160a,
261d,
368d,
397d,
433c (
19);
OrzQuin Iv,
P3,
Q,
V2;
SarnUzn B5 [2 r.],
G5v,
H3v;
ſpal włoſy człowiecze ná proch SienLek 47v;
kreẃ kozłowa wárzona miáłko vtárta/ pomaga chorey wątrobie człowieczey SienLek 88v;
Brodawki theż ſą oſobliwym oſzpácenim płći człowieczey SienLek 136;
Wnątrza człowieczégo położenié y ſprawy SienLek T2v,
a3v,
14,
20,
59v,
T2 (46);
Bo widząc Duch ſwięty krnąbrność á zákámiáłość przyrodzenia cżłowiecżego złośćiwego/ [...] powtarzáć racżył RejAp 174v,
29,
48v,
79v,
85,
179,
196,
Ff2;
Ale rozum ma tyle moczy iż ſmyſły cżłowiecże záwżdy go ſłucháć muſzą/ [...] Owa iáko powiedam rozum cżłowiecży ma thyle moczy/ iż [...] kiedy ſie ocknie [...] wſzytko ciáło cżłowiecże wzruſzyć ſie/ y w ſpráwie ſwey ſtánąć muśi: GórnDworz Ff5v;
iáko vmyſł cżłowiecży dáleko zacnieiſzy ieſt/ niż ciáło GórnDworz Ii;
á cudnośći cżłowiecżey/ kthora w położeniu kſtałtownie cżłonkow zależy/ nie iedno ocżymá/ ále y inemi ſmyſły vżywáć [człowiek] pożąda GórnDworz L1,
C6v,
H5,
P8,
Cc4,
Kk7 (
20);
GrzepGeom B4;
HistRzym 123v;
Iż więcey nam przyſłuſze bać ſie Bogá niżli mocy cżłowiecżey. RejPos 40;
Grzech ieſt ſthráſzliwy w ſumnieniu cżłowiecżym. RejPos 177 marg;
gdyż Mędrcy ciáło cżłowiecże ábo człowieká názwáli być mnieyſzym ſwiátem. RejPos 281,
63,
247,
343,
349 (
37);
RejPosWiecz2 91v [2 r.],
92 [3 r.],
95v;
Ten cżłonek ſerce cżłowiecże naprzednieyſzy ieſt/ ábowiem w piſmie nigdźiey niemáſz ták záleconego żadnego cżłonku/ iáko ten GrzegŚm 31;
co piſmo przywłaſzcża duchowi cżłowiecżemu/ tho mu przywłaſzcża poki ieſt w ćiele GrzegŚm 48,
3,
20,
30,
47,
51,
64;
(marg) Zmartwychwſtánia dowody (‒) gdyż duſze nieśmiertelne ſą/ y máią przyrodzoną ſkłonność ku ludzkim ćiáłam iáko cżęści cżłowiecże KuczbKat 90,
10,
40,
275;
Doktor uczony gdy widzi wádę iáką w człowieczym ciele [...]/ tedy ią [...] iáko może leczy á opátruie. RejZwierc 78v,
68,
112v,
147,
215,
236c (
29);
BielSpr 61;
Też połamał [król] mogiły/ á wyrąbał gáie/ y nápełnił mieyſcá ich kośćiámi cżłowiecżemi. BudBib 4.Reg 23/14,
Deut 4/28,
4.Reg 19/18,
Is 2/11,
Ez 4/12,
15 (
10);
Gdyby grzech w cżłowieku mieſzkáiący/ [...] nie záćmił był zmyſłow cżłowiecżych CzechRozm 88v;
bes mężá rodźić cżłowiecżey mocy y rozumowi niepodobna. CzechRozm 155,
27v,
88 [3 r.],
95,
214v,
215v (
15);
Miáły miedzy ſobą [...] cżłonki ćiáłá cżłowiecżego [membra corporis humani] rozmowę o Słońcu/ [...] Rozum cżłowiecży [ratio hominis] [...] ná ſámych ocżu wotum pozwolił/ y zá nimi ſkazał. [...] Concilium Niceńſkie náśládowáło tego Seymu cżłonkow cżłowiecżych [conventum membrorum Modrz 82] ModrzBaz 29v,
30 [2 r.],
37,
50,
57v,
136v,
144;
SkarJedn 279;
Oczko 10v;
KochPs 27,
73;
SkarŻyw A3v;
CzechEp 45,
146,
171,
371;
NiemObr 16,
30,
44,
45,
46 [2 r.],
47;
KochFr 65,
132;
KlonŻal A4;
KochMRot C2;
wierzył [Mathias Elaccus] że duſzę cżłowiecżą nie Pan Bog ále Dyabeł ſtworzył. ReszPrz 76;
Doſyć na rozum człowieczy/ Dźień dźiśieyſzy mieć ná pieczy KochPieś 47;
ArtKanc B19v;
GórnRozm L3v,
M3v;
KochWr 29;
Calep 416b,
727b;
Phil L,
R3;
GórnTroas [3],
59,
71;
GrabowSet T2v;
KochFrag 23;
OrzJan 19;
Iákożby oddał káżdemu w dźień ſądny według vczynkow iego/ kiedyby nie było wolnośći w człowiecze/ ktorą zową liberum arbitrium? (marg) Wolność człowiecza. (–) [cf Wolność człowiecza ieſt y w grzeſzeniu. Wolność ludzka ná złe y ná dobre. WujNT Cccccc4] WujNT 69;
Syn człowieczy nie przyſzedł duſze (marg) człowiecze G[= grecki tekst] (‒) tráćić/ ále záchowywáć. [animas perdere Vulg; animas hominum perdere PolAnt] WujNT Luc 9/56,
s. 306,
374,
546 [2 r.],
1.Cor 2/11,
Apoc 9/7 (
13);
WysKaz 18,
46;
SarnStat 138,
792;
PowodPr 37;
VotSzl A2v;
KlonWor 69.W charakterystycznych połączeniach: człowiecze (-y, -a) ciało (88), członki (18), części (2), głowa (11), kość (4), krew (12), oblicze (2), oczy (7), ręka (15), skora (6), twarz (9), usta (6), włosy (5), wzrok; głos (7), gnoj (9), łajno (12), mocz (8), uryna; duch (10), dusza (15), krewkość (4), mądrość (3), moc (13), natura (26), przyrodzenie (38), rozum (56), sumnienie (2), umysł (13), zmysł(y) (7).
Wyrażenia: »dusza człowiecza« =
człowiek [
szyk1 :
1] (
2):
LubPs ee4;
Walcżyli ná przećiwko Agarenom: [...] á pobráli [...]: Wielbłądow pięćdzieſiąth thyſięcy/ Owiec dwie śćie y pięćdzieſiąt tyſięcy/ á oſlow dwá tyſiące/ á duſz człowieczych [ludzi BibRadz ] ſto tyſięcy [animas hominum centum milia]. Leop 1.Par 5/21. »serce człowiecze« = natura, psychika ludzka; człowiek; cor hominis a. hominum a. humanum Vulg [szyk 42 : 3] (45): ForCnR Av; TarDuch D5; RejKup y4; Wiedz záiſte iż cżłowiek álbo ſerce cżłowiecże nie ma ſie żadnym obycżáiem w pychę podnoſić HistAl L7v, K5; LubPs B6, bb5v marg, dd4v; KrowObr 55v; Abowiem ſmyſły y pomyſlenie ſercá cżłowiecżego [cogitatio humani cordis] pochopne bárzo ku złemu z młodośći ſwey. Leop Gen 8/21, Eccli 13/31, 27/7, 42/18; Iáko znać z owocu opráwę drzewá ták ſerce znać człowiecze z rozmyſlney powieſći. BibRadz Eccli 27/6; Serce cżłowiecże ieſt zdradliwe. BibRadz Ier 17 arg, I 356b marg; GórnDworz M2, Ff8; HistRzym 108v; Iákoż y káżda wiárá cżłowiecża/ á zwłaſzcżá pocieſzliwa/ poſpolicie bywa z nieiákim podziwowániem á z vrádowániem ſercá cżłowiecżego. RejPos 28v, A5, 8v, 33, 39, 64, 204, 212v, 247v; GrzegŚm 31; KuczbKat 370; RejZwierc 81; BudBib Dan 4/16; CzechRozm 88 [2 r.], 116, 209, 239v; NiemObr 92; bo trudno ieſt z przyrodzeniem walczyć: á ſerce człowiecze nie ieſt kámienné/ áni żelázné KochFrag 47; Bo z wnętrznośći ſercá człowieczego [Ab intus enim de corde hominum Vulg] wychodzą myśli złe WujNT Mar 7/21, 1.Cor 2/9, Bbbbbb3; SarnStat 3v; SkarKaz 347b; CzahTr E4v.
»wnętrzności, wnętrzność człowiecze (-a)« = wnętrze, psychika ludzka; viscera hominis Vulg (4 : 1): Ktho włożył we wnętrznośći cżłowiecże mądrość? Leop Iob 38/36; SienLek T4v; Známionuie theż duch wſzytki wnętrznośći cżłowiecże/ ſerce/ myſli/ etc. Iáko Kryſthus mowił/ Błogoſłáwieni vbodzy w Duchu, tho ieſt w ſobie wewnątrz/ álbo w ſercu pokorni GrzegŚm 55; CzechRozm 89v; ActReg 173.
Szeregi: »nie człowieczy, ale boży (
a. boski)« (
szyk 1 :
1] (
2):
iż to było mocy Boſkiey á nie cżłowiecżey. CzechEp 184,
69.»człowieczy, (i, albo) cielesny« [szyk 2 : 1] (3): vczućié człowieczé álbo ćieleſné/ zowę to co y látinowie ſenſum rzekáią [...] tegoż vczućia pięćioro człowiek ma w nieporuſzonym á doſkonáłym ćiele/ iáko ieſt Widzenié/ſłuch/ wonia/ ſmák/ y dotknienie SienLek T3v; bes [...] iákiey mocy ćieleſney y cżłowiecżey. CzechRozm 180; CzechEp 69.
»ludzki abo człowieczy« (1): iáko y cżłowiecżeńſtwo ieſt ludzkie ábo cżłowiecże/ á cżłowiek nie ieſt cżłowiecżeńſtwá iákiego Synem. GrzegŚm L.
b.
Człowiekowi właściwy, swoisty, podobny, taki jak u człowieka, godny człowieka;
hominis Modrz, Vulg (162):
BierEz K4v;
ien [syn boży] wſtąpil w trzewa dziewicżée/ wziąl na ſię cialo cżlowiecżeé. OpecŻyw 161,
14,
100v [2 r.];
Obral ſyn bozy tą mylą panną matką z wyecznoſzczy w radzye boſtwa ſwego y przeſz nyą chczyal zataycz thayemnyczą wczyelenya boſthwa ſwego, wprzykryczyu czlouyeczey natury PatKaz II 31v,
22,
45v,
48,
57v,
59v (
21);
PatKaz III 89,
89v;
Sroka. IEſt ptak biały y cżarny [...], ięzyk ma ſzyroki/ kthorim theż y człowiecże ſlowa wytwarza FalZioł IV 26a;
RejPs 172v;
RejJóz F2v;
SeklKat O4v;
Nyeme źwyerzę [oślica] głoſem człowyeczym mowyąc/ záhámowáło proroká onego ſſaleńſtwo. KromRozm I D2v,
C3;
KrowObr 214;
Sátyrowye/ ſą dziwy s cżłowiecżemi głowámi/ á s kozłowemi rogámi. RejWiz 46 marg;
Vkazał mu ſie [człowiekowi na puszczy] Anyoł w cżłowiecżey poſtáwie RejWiz 131v,
A7,
37,
82,
142v,
Dd3v;
Leop 4.Esdr 11/37,
Ez 10/14,
s. +2v [2 r.],
Apoc 21/17;
LeszczRzecz A2v;
Obycżáiem człowieczem tu Bog mowi dla mdłośći náſzey. BibRadz I 5b marg;
Trzey Aniołowie w ćiele człowieczem. BibRadz I 9c marg,
Ez 10/14,
Dan 4/13,
7/4,
8,
Apoc 9/17;
we Włoſzech świniá ſie vrodziłá s cżłowiecżą twarzą. BielKron 180v,
8,
8v,
24v,
138,
144v,
268v,
363v;
Káczerze byli/ którzy dzierżely yákoby też Bóg kſtałt/ ciało y ynſze członki człowiecze miał/ id est hominibus per omniá similis Mącz 11b,
157b,
246b;
LeovPrzep I3v;
RejAp 79v,
142v,
183;
ſam ſiebie cżłowiek pozna/ y obacży/ że w ſobie cżłowiecżych właſnych przypadkow ma niewiele/ źwirzęcych przymiotow więcey/ á iſkierkę iákąś málucżką niebieſkiey nátury. GórnDworz L13,
C4,
N3,
Gg2,
Gg4,
L16;
HistRzym 69;
RejPos 60,
129v,
283v;
RejPosWiecz2 91v;
BiałKat 86,
111 [2 r.],
276,
328v [2 r.],
366v;
KuczbKat 30,
55;
RejZwierc Bhb 2v;
WujJudConf 45;
BudBib Is 44/13,
Ez 10/14,
41/19,
4.Esdr 11/37;
Oczko 23;
KochPs 194;
SkarŻyw 193;
Ktorzy [Marcjon i Manicheusz] nie przyznawáli właſnego ćiáłá, ábo zgołá niechcieli mieć prawdziwym cżłowiekiem Christuſá, ále mu tylko postać cżłowiecżą przywłaſzcżáli CzechEp 142;
Iż to dáleko inſza ieſt być w kſztáłćie Bożym/ á być Bogiem. Iáko inſza ieſt być w kſztáłćie cżłowiecżym/ á być cżłowiekiem. [...] Boć y Bog będąc Bogiem/ nie może być w kſztáłćie Bożym: y cżłowiek prawdźiwy/ nie może być w kſztáłćie cżłowiecżym: y ſługá w ſłużebnicżym y pan w Páńſkim: Ale pan będąc pánem/ może być ná cżás odmieniwſzy ſię y w ſzáty y w poſtáwę/ w kſztáłćie ſłużebnicżym: á ſługá będąc ſługą/ w kſztáłćie páńſkim. Iáko też Aniołowie [...] kſztałt y ludzki choćiaż ludźmi nie byli/ y Boſki [...] choćiaż ſię też Bogámi nie ſtáwáli/ na ſię bráli. CzechEp 316,
77,
143,
183,
245,
263 (12);
NiemObr 116 [2 r.],
138;
KochFr 115;
KochBr 150;
ReszPrz 76,
81 [2 r.],
84,
85;
GrabowSet O4v;
Chćiwość przełożeńſtwá ieſt krewkość człowiecza czáſem y w dobrych ludziách. WujNT 232;
ieſli inſza ieſt/ być w poſtáći Bożey/ á niżli być Bogiem: to też inſza będzie/ być w poſtáći człowieczey/ á niżli być człowiekiem. WujNT 687 [
cf CzechEp 316],
333,
687 [4 r.],
688 [2 r.],
Apoc 21/17 (
19);
O ráczyſz ſię do iego naświętſzéy miłośći przyczynić zá mną: gdyż on [Chrystus] téż ná ſobie nośił człowieczą náturę/ y dobrze był świádóm krewkośći człowieczeńſtwá mego SiebRozmyśl I2,
E2v,
H3;
O nie wierzę áby tám ludźie iácy żyli/ Albo imienia tego cżłowiecżego byli. KmitaSpit G4;
CiekPotr 26;
GosłCast 52.W charakterystycznych połączeniach: człowiecze (-y, -a) ciało (8), członki (3), głowa (4), oblicze (5), płeć (6), serce (2), twarz (9); krewkość (4), natura (62), przyrodzenie (9); głos (8), kształt (8), miara (3), postać (10), postawa (3).
Fraza: »nie jest rzecz człowiecza« = jest niegodne człowieka (1): będącym w niebezpiecżeńſtwie rátunku gdy możeſz nie dáć wodźie tonących ná morzu nierátowáć/ nędzámi ludzkiemi ocży ſwe páść/ nieieſt rzecz cżłowiecża. [hominis non est] ModrzBaz 67.
Szeregi: »boski i człowieczy« (
6):
Niewyznawać dwoiakiey natury w kriſtuſie/ boſkiey y człowieczey. SeklKat O3v;
WujJudConf 254v;
CzechRozm 20v,
22v;
CzechEp 320;
WerKaz 286.»nie boski, ale człowieczy« (1) : nie mowił iáko w poſtáći boſkiey/ ále iáko w tzłowietzey. KrowObr C3.
»nie człowieczy, ale boży« (1): Chriſtus Iezus będąc pierwey w kſztałćie nie cżłowiecżym ále w Bożym/ wźiął potym kſztałt ſługi/ y vniżył ſie z onego zacnego kſztałtu Boſkiego CzechRozm 56.
»człowieczy i anjelski« (2): KromRozm I O4; Choćbym ięzykámi cżłowiecżemi mowił y ánielſkiemi [Si linguis hominum loquor et angelorum]/ á miłośći niemam/ zoſtałem miedzią brzmiącą/ álbo cymbałem dzwoniącym. BudNT 1.Cor 13/1 [idem KromRozm I O4].
»ani anjelski, ale człowieczy« (1): takyeſch zgrzeſzyl anyoł yako y czlouyek wſchakoſch bozy ſyn nye dla anyola sthąpyl naſzwyath ale dla czlouyeka [...] any anyelſkyey natury przyyącz raczyl ale czlouyeczą PatKaz II 34.
»cielesny albo człowieczy« (1): nie mnimaymy ábyć wołáli [duchowie święci] głoſy cieleſnemi álbo cżłowiecżymi RejAp 61.
»nie cżłowiecży, ale wilczy albo psi« (1): Ale to iuż ieſt nie cżłowiecże ále wilcże álbo pſie przyrodzenie/ ktory co potka toby rad kąſał RejZwierc 77v.
»nie cżłowiecży, ale zwierzęcy« (1): TOś iuż ſłyſzał y zrozumiał iáko ieſt ſproſna á nie ku cżłowiecżey poſtáwie ále práwie ku źwirzęcey podobna ſpráwá y poſtáwá cżłowieká rozgniewánego RejZwierc 79.
c.
Przez człowieka uczyniony, wykonany, popełniony, wyrażony, okazany jako dzieło lub przejaw jego osobowości; przymiotnik „człowieczy” wskazuje na człowieka jako sprawcę czynności lub stanu wyrażonego przez określany rzeczownik;
hominum PolAnt, Modrz, humanus Modrz; hominis Vulg (135):
Theſz kyedy baczymy czo yeſth grzech pyeruorodny yſz nyeyeſth vczynek czlouyeczy yako ynſze grzechy PatKaz I 16v,
13v;
PatKaz III 89,
99,
100,
112;
FalZioł IV 25c,
V 15,
15v [2 r.];
Ieſtliże podle przyrodzenia żyć będzieſz nigdy nie zubożeieſz, ale ieſtli vedług żądzey, nigdy nie wzbogacieieſz, bo przyrodzenie na male doſić miewa, ale żądza cżłowiecża wiele potrzebuie. BielŻyw 102,
137;
koniec tey wtorey cżęſci o rządzeniu cżłowiecżym. GlabGad L7;
o poznawaniu obycżaiow cżłowiecżych według ſpoſobu iego ciała. GlabGad L7v,
F6 żp,
Mv,
O,
Pv (
10);
RejPs 210v;
Gdyż teſtamentv cżłowiecżego [...] niemoże iny cżłowiek kaſſować álbo złamać [bibl: Gal 3/25] SeklWyzn d4v;
RejKup y2;
KromRozm II b2v,
q4;
BielKom D4v;
GliczKsiąż A2v;
LubPs bb5v;
RejWiz 11,
Cc7;
niemamy mnimáć/ by to co ieſt Bog złotu ábo ſrebru/ ábo kámieniowi/ wyrzezániu rzemieſnicżemu y wymyſlowi cżłowiecżemu [sculpturae artis et cogitationis hominis ... simile'] podobno było. Leop Act 17/29,
1.Reg 16/7,
Ps 75/11,
Eccli 21/27;
Szkodliwać to rzecz ieſth bárzo/ zárzućić prze wyſtępek człowieczy/ vrząd Biſkupi OrzList fv,
c2v;
RejZwierz 119,
bb3v;
Vmyſł człowiecży z powieſci poznan bywa. BibRadz Eccli 27 arg,
1d marg,
Gen 6/5,
Ioz 10/14,
Prov 21/2,
Eccli 27/4;
ábowiem myſli cżłowiecże s przyrodzenia prętkie ſą ku złośći z młodośći ſwych [cogitatio humani cordis Vulg Gen 8/21; cf pomyślenie serca człowieczego Leop, myśli serca ludzkiego BibRadz, serce człowiecze CzechRozm 116, 209] BielKron 5v;
Wszelka robotá cżłowiecża/ [labor hominis Vulg Eccle 6/7] ieſtći w vſciech iego/ gdyż ſie wſzytki prace do uſt ſciągáią/ (to ieſt/ áby żył dobrze) BielKron 80v;
OrzQuin B3v;
SarnUzn E8;
NAprzod vkąſzenié człowieczé/ gdyż téż iádowité ieſt/ iáko iad wyćiągnąć SienLek 150v,
150v [2 r.],
151 [2 r.];
Ták ia rozumiem/ iż ſą dwoiákie ſpráwy/ á vcżynki cżłowiecże/ iedne ſą/ w ktorych ieſt ſkutek/ iáko w budowániu/ w piſániu [...] á drugie ſą w kthorych ſie nic nie záwięzuie [...] iáko ieſt chodzenie/ ſmiech/ pochutnywánie ſobą GórnDworz L8v;
trzebá ſie dobrze rozmyſlić/ s kim w ták gruntowną przyiaźń wſtąpić [...] nie telko dla tego iż w tym należy cżłowiecże dobre/ ábo złe mniemánie: ále też/ iż tego wieku bárzo rzádki przyaciel prawdziwy GórnDworz Mv,
G2v,
S2v,
Ff2,
L15,
Mm3v (
10);
Przykład o niewdzięćżnośći cżłowiecżey z dobrodzieyſtw przyięthych. HistRzym 66;
a niepodobneſz to miłoſierdzye [Pana Boga] ku miłoſierdzyu cżłowiecżemu RejPos 171;
Omylne mnimánie cżłowiecże. RejPos 248 marg;
Rozne nádzyeie cżłowiecże w ſtráchu. RejPos 248v marg,
13v,
28v,
176v,
186v,
189v (
13);
BiałKat 43v;
KuczbKat 356;
Abowiem Mędrczy [...] gniew cżłowiecży docżeſnym ſzaleńſthwem zwáli RejZwierc 75,
84v;
O vpadku Człowiecżym/ o Grzechu y przycżynie Grzechu. WujJud 63,
B5 [idem];
(Iáko) wody głębokie (ieſt) rádá cżłowiecża [consilium in corde viri]/ lecż mąż rozumny wycżerpnie ią. BudBib Prov 20/5,
Gen 6/5,
Iob 14/19,
Ps 37/23,
Eccle 8/6,
Eccli 19/26;
A prozno mi ſłużą/ vcżąc náuk/ roſkazań cżłowiecżych [docentes doctrinas praecepta hominum]. Bo opuśćiwſzy roſkazánie Boże/ trzymaćie vſtáwę cżłowiecżą [traditionem hominum PolAnt]/ vmywánia konewek/ y cżaſz BudNT Mar 7/7 ‒ 8;
Iesli świádectwo cżłowiecże [testimonium hominum] przyimuiem/ świádectwo Boże więtſze ieſt BudNT 1.Ioann 5/9,
a5v,
2.Petr 1/21;
CzechRozm 58;
nalepiey to Bogu polećić: bez ktorego pomocy/ żadne cżłowiecże ſtáránie [nullus humanus ... conatus] [...] niemoże nic do ſkutku przywieść. ModrzBaz 2 [
cf SzarzRyt C3v];
Puśćmy teraz ná ſtronę one roznośći pánow od poddánych/ śláchćicow od chłopow: boć to wymysły cżłowiecże. [hominum inventa] ModrzBaz 143;
Kto ludźiom rozum dáie/ tenże człowieczy Rozmyſł/ y ſkryté rády zna KochPs 142,
10;
SkarŻyw 357 [
Bogarodzica];
CzechEp 37,
58,
292;
NiemObr 92,
157;
KochMRot A3;
Lecz predśię [!] człowiecza Wſzyſtká o tym piecza/ Aby ku złotu złotá przybywáło KochPieś 6;
KochSob 67;
ArtKanc N15v;
GórnRozm A4v;
Calep 249a,
768a;
Vpáść/ zwycżay cżłowiecży GrabowSet S2,
I4v,
K3v;
OrzJan 111;
WujNT 139 marg,
Act 17/29,
s. 556,
Gal 3/15,
s. 810 marg,
Yyyyy4;
JanNKar C3;
ZapKościer 54;
KlonFlis D2v;
SzarzRyt C3v.W charakterystycznych połączeniach: człowieczy (-a, -e), głos (7), myśl (8), obyczaj (5), pomysł, przemysł, rodzenie (porodzenie) (6), słowo (6), umysł, upad (2), upadek (8),wymysł (4), złość (6), zwyczaj. Często z rzeczownikiem odsłownym.
Szeregi: »(nie) boży (a. Boga) a (ale) nie człowieczy« [szyk 5 : 2] (7): OpecŻyw 99v; Leop Act 12/22; Zydowie z pochlebſtwá mowili [o Herodzie]: Boży tho głos á nie cżłowiecży [Dei voces et non hominis Vulg Act 12/22] BielKron 141v; gdyż one vcżynki y ſłowá/ cżłowiecże w nim nie były/ ále Bogá oycá ſámego. CzechEp 141; Confesſya Auſzpurſka/ nie ieſt Boże ále cżłowiecże/ to ieſt Philippowe ſłowo. ReszPrz 71; WujNT Act 12/22, s. 446 marg.
d.
Od człowieka lub z człowieka pochodzący;
hominum PolAnt, Vulg (481):
OpecŻyw 181v;
Tegoż roku vrodźił ſie wielki dźiw cżłowiecży v Rádomiá w Bránkowie/ máiąc głowę Lwią/ pierśi koſmáte BielKron 420;
RejPos 179v;
Y vyrzeli ſynowie Boży corki cżłowiecże [filias hominum] że cudne były y ſpoymowáli ſobie zá żony wſzytkie ktore obráli. BudBib Gen 6/2,
4.Wyrażenie: »syn człowieczy« = człowiek; filius hominis PolAnt, Vulg (170): O dziewitzo [Mario] [...] ſyn twoy był kráſy anielſkié/ wſſech ſynow cżłowiecżych nápięknieyſſy/ ale ten [umęczony Jezus] ieſt miedzy wſſytkimi ludzmi nániepodobnieyſſy OpecŻyw 131v, 134v; RejPs 80; KromRozm II k; LubPs ee5v; KrowObr 130; Y coſz ieſth cżłowiek że nań pámiętaſz: ábo (co ieſt) ſyn cżłowiecży że go náwiedzaſz? Leop Hebr 2/6, Ez 2/1, 3, 6, 8, 3/1, 3, 4, 10 (31); BibRadz Ez 4/1, 14, 5/1, 22/2, 39/1 (17); BielKron 96 [2 r.]; temuſz twárda mowá ieſt Kryſthuſá być prawdźiwie y właſnie Synem Bożym/ to ieſt Bogiem z Bogá vrodzonym/ y tego być Synem cżłowiecżym/ to ieſt/ cżłowiekiem z cżłowieká vrodzonym: Jáko ktho przy Abráhámá być Oycem Kryſtuſowym/ ten przy Kryſtuſá być Synem cżłowiecżym. GrzegRóżn G4, B2v, D2, E4, Lv; Tá ſtátecżność wyſtáwiłá Ianá krzćicielá że Pan o nim dał to wyznánie/ że nádeń nie powſtał więtſzy miedzy ſynmi cżłowiecżemi. RejAp 21 v, 14 [3 r.], 29, 192, 192v, Ee; A ſłuchay ták wielkiego cżłowieká co thu powieda/ będąc thákiey doſtoynośći/ iż żaden ſyn cżłowiecży w tákiey nie był RejPos 13, 19, 42, 68, 139v, 189v (16); BiałKat a4; RejZwierc 263v; RejPosWstaw [213]v, [1433]v; Bo ty [Boże] ſam wieſz ſercá wſzech ſynow cżłowiecżych BudBib 3.Reg 8/39, Prov 8/4, Eccle 2/3, Cant 2/15, Ier 32/19, Thren 3/33 (28); Prawdziwie powiedam wam/ że wſzytki grzechy będą odpuſzcżone ſynom cżłowiecżym BudNT Mar 3/29; Y władzą dał mu [Bóg Ojciec Synowi] y ſąd cżynić iż ſyn cżłowiecży ieſt. (marg) poniewaz człowiek ieſt. (‒) BudNT Ioann 5/27; O Jezuſie ták wierzę prawdźiwie/ [...] iż on ieſt mężem cżłowiekiem/ ábo ſynem cżłowiecżym. CzechRozm 11, 30v, 43, 124v, 143, 181 (17); KochPs 11; Ian o Iezuśie Chriſtuśie świadcży/ iż ſię on ſam cżłowiekiem wſzędy názywa/ gdy ſię ſynem cżłowiecżym być wyznawa. A nie ták iáko piſze X. K. y mędruie zowiąc go ſynem cżłowieká: to ieſt/ P. Máriey [...] to cżyni [...] z niewiádomośći ięzyká Hebreyſkiego/ ktory wołu zowie ſynem wołowym. Báráná ſynem báránim. Oſłá ſynem oſłowym. Tákże y cżłowieká poſpolićie zowie ſynem cżłowiecżym y corką Syońſką Syon gorę y corką Ierozolimſką/ Ieruzálem etc. Tákże ſynem cżłowiecżym cżłowieká. Cżego v Prorokow á zwłaſzcżá v Ezechielá/ pełno. CzechEp 307, 143, 148, 150, 295, 307 marg, 308 [3 r.], 345; przypomina też [prorok Daniel] Meſyaſzá ktorego ſynem cżłowiecżym názywa: przypomináiąc/ iż Bog temu ſynowi cżłowiecżemu (to ieſt cżłowiekowi) podał/ páńſtwo, cżeść/ kroleſtwo NiemObr 117, 108, 109 [2 r.], 117, 120; Trzy rzeczy [...] Pan o ſobie twierdzi: Prawdziwe człowieczeńſtwo ktore przyiął: gdy ſię zowie Synem człowieczym/ to ieſt práwym człowiekiem. WujNT 314, Ioann 5/27, s. 321 marg, 324 [2 r.], 346 [4 r.], Hebr 2/6, s. 825; SkarKaz 579a.
Zestawienie: »syn człowieczy« ‒ Chrystus, Mesjasz; filius hominis PolAnt, Vulg (306): O Iudáſſu/ potzalowanijm ſyna cżlowiecżégo wydáwáſs [Vulg Luc 22/48]. OpecŻyw 106, 56v, [57v], 62, 87, 94, 95, 104v; WróbŻołt cċ2v [2 r.]; RejPs 120v [2 r.]; Syn człowyeczy zápłáći káżdemu wedle yego vczynkow KromRozm I G, M4; MurzNT Matth 9/6, 17/9, Mar 13/26, Luc 11/30, Ioann 3/13, 14 (15); Wowczárni też Syná człowyeczego nye tylko owce ſą/ ále y koźyełkowye. KromRozm III C8v; LubPs S4; KrowObr 49; Abowiem przyſzedł ſyn cżłowiecży/ żeby zbáwił to co było zginęło. Leop Matth 18/11, 13/37, Mar 14/41, Luc 22/69, Ioann 6/27, Act 7/56 (18); Gdy tedy wyſzedł [Judasz]/ rzekł Iezus/ Terazći ieſt vwielbion Syn człowieczy/ á Bog vwielbion ieſt w nim. BibRadz Ioann 13/31, Dan 7/13, Matth 13/41, Mar 14/62, Luc 17/30, 21/27 (17); BielKron 467v; SarnUzn E8v [2 r.]; LeovPrzep F4; RejAp BB7, 125v marg, 126 [3 r.], 136v, 172 (14): HistRzym 87, 113; bo ktorey ſie godziny namniey nádzyewáć będzyecie/ tedy ſyn cżłowiecży przydzye/ á zákołáce do was. RejPos 344, 4v [2 r.], 66, 151v, 258v, 304v (27); RejPosWiecz2 90v; BiałKat 303v, 308v, 313v; GrzegŚm 7 [2 r.], 13, 62, 66; KuczbKat 50; WujJud 232v, 249; RejPosWstaw [213]v; BudBib Dan 7/13; BudNT Matth 17/9, 12, 26/2, Mar 2/10, 10/33, 14/21 [2 r.] (17); ſyn cżłowiecży (rozumiey Meſyaſz) miał być w obłoku niebieſkim do Stárodawnego przywiedziony CzechRozm 169, 27 [2 r.], 29v, 124 [2 r.], 169 [3 r.] (20); SkarŻyw 497; MWilkHist H, Hv; Otoż to iáſna iż Prorocy o ſynu cżłowiecżym piſáli y ſyn cżłowiecży zá nas wſzytko wykonał. CzechEp 308, 6v, 49, 62, 295, 301 (12); NiemObr 14, 32, 120, 149; GrabowSet B4; LatHar 377, 533, 688, 695, 721 (16); Ieſlibyśćie nie iedli ćiáłá Syná człowieczego/ y nie pili krwie iego/ nie będźiećie mieć żywotá w ſobie. WujNT Ioann 6/53, s. 51, Matth 25/31, Luc 9/26, s. 314, Ioann 12/34 [2 r.] (102); SkarKaz 1b, 4b, 5b.
Szereg: »syn Adamow abo człowieczy« (1) : Pierwſzy oćiec náſz rzecżon ieſt Adam/ tho ieſt cżłowiek/ á Synem Adámowym ábo cżłowieczym nie ieſt rzecżon GrzegRóżn Lv.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}