[zaloguj się]
[pdf]

CZWIERĆ (110) sb f

czwierć (74), ćwierć (24), czwierć a. ćwierć (12); czwierć Murm, FalZioł (30), LudWieś (9), OrzRozm, Mącz (2), SienLek (11), HistLan, BietSpr, Strum (5), StryjKron; ćwierć KrowObr (2), RejFig, ModrzBaz (2), SkarŻyw, GostGosp (3), WyprPl (3), WujNT, VotSzl (2); czwierć : ćwierć BielKron (1 : 1), GrzepGeom (5 : 3), HistRzym (1 : 1), SarnStat (5 : 4).

-e- (11), GrzepGeom (4), WyprPl (2), SarnStat (5), -é- Strum (3).

Fleksja
sg pl
N czwierć czwierci
G czwierci
D czwierci czwierciåm
A czwierć czwierci
I czwiercią
L czwierci
inne pl a. du A - czwierci

sg N czwierć (10). ◊ G czwierci (23). ◊ D czwierci (2). ◊ A czwierć (49). ◊ I czwiercią (5). ◊ L czwierci (5). ◊ pl N czwierci (2). ◊ D czwierciåm (1). ◊ A czwierci (9). ◊ pl a. du A (cum nm) czwierci (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. W funkcji liczebnika ułamkowego, czwarta część całości; quarta BartBydg; quadrans, tetartemorion, tetrans Cn (89): BartBydg 128; SienLek Tv; Fráncuſki Lan więcéy niż cżwiercią ieſt więtſzy/ á niż Włóká w Mázowſzu Chełmieńſka. GrzepGeom M2, Mv, M2; SarnStat 283.

W połączeniu z G sg rzeczownika oznaczającego przedmiot dzielony [w tym: z elipsą G sg (2)] (81) : Piłułki powietrzne abys pamiętał brać cżwierć albo połcżwierci FalZioł V 62v, V 62v, 70, 106v [3 r.], 108, 113v (11); wGorcze czwyercz myelye od Kobilina LibMal 1546/123v, 1552/171v; RejFig Bb4v; BielKron 277v; SienLek 59, 96v, 177; GrzepGeom F3v [2 r.]; przybiy drugą ſztukę/ nie ſzéroką iáko ná czwiérć łokćiá. Strum Kv, Cv, Kv, K2; GostGosp 74. Cf W połączeniu z liczebnikiem, Wyrażenia.

W połączeniu z liczebnikiem ułamkowym i głównym w funkcji liczebnika ułamkowego (19): Wezmi kwarthę małmazijey dobrey/ potym wezmi z apteki tuciam preparatam poł łota, camphori trzy cżwierci/ á tę camphorę pokropić palonem winem FalZioł II 19b, II 19a, V 62v, 63, 70, 106v [3 r.] (12); kthori trzi czwyerczi mylye od budiſchina myąſchka LibMal 1553/177, 1540/110; SienLek 96v, 155v; Ale iż połowicá mnieyſzégo Kwádratu/ vczyni ćwierć więtſzégo: tedyć bez pochyby dwie połowicy mnieyſzégo/ vczynią dwie ćwierći/ to ieſt/ połowicę więtſzégo. GrzepGeom F3v; Strum B2; GostGosp 74.

Fraza: »wagi za czwierć nie masz [w czym]« = coś jest bardzo lekkie (2): Ktore ieſt ſtworzenie á w nim wagi zá ćwierć niemáſz. A ieſth záwżdy ciſáwe/ á ma ſtrzewá dźiuráwe. HistRzym 25, 25.
Wyrażenia: »czwierć godziny« = kwadrans (9); gdy będzieſz w thim macżał gębkę á na żywot przikładać przez cżwierć godziny przed iedzeniem. FalZioł I 62a; A zagrzawſzy po naparzeniu w cżwierć godziny FalZioł V 27v, III 38d, V [1], 19c [2 r.], 95; Momento horae arsura omnia, zá czwierć godźiny wſziſtko ſpłonie. Mącz 230b; SienLek 80v.

[»czwierci pan« = tetrarcha: iako téſz tu ś. Mattheuſz Heróda i Tetrarchą i krolem zowie a mybyſmy go znáć niéprawię zle mogli zwać popolſku/ czwierći panem/ iedno że czytámy iſz pod czas pańſtwa na więcyi Tetrarchów niſz cztérzech/ [...] rozdzieláno MurzNT Sv (Linde).]

»czwierc roku, lata« = kwartał (14 : 7): yſch Lukaſchewy szyrpowſkyemv kthorego wyedzial bicz czlowyekiem z zyemye wiwolanym trzi czwyerczi roku ſluzill LibMal 1546/110, 1545/99v; Diar 81; KrowObr 70v, 71; OrzRozm R; BielKron 422v; HistLan D3; BielSpr 70; iż (gdy ktorey ćwierći roku żyto/ ábo y inſze zboże natáńſze bywa) Vrząd ſkupuie go bárzo wiele ModrzBaz 33v, 35; GostGosp 134; SarnStat 132 [2 r.], 363 [2 r.], 366, 395 [2 r.]; Ná ktorą śiedm tyśięcy żołnierzá/ płácąc vſarzom po piętnaśćie złotych ná koń/ ná káżdą ćwierć látá. VotSzl E4, D3v.

»czwierć roku, roczna« [w tym: czterzy czwierci roku (2)] = pora roku (7 : 1): Quatuor anni tempora, Sterzy czwyercy roku/ álbo ſuchedny Murm 8 [idem] BartBydg 10b; Iáko ſye w kthorą Czwierć Roku ma człowiek rządźić. SienLek 41, 41 [2 r.], 41v; SkarŻyw 321; WujNT 452.

2. Miara objętości produktów sypkich, ziarna, owoców itp., wynosząca czwartą część korca; quartarius (4): tedy z kilku ſioł zſypuią słody po czwierći álbo beczce ná piwo/ ſchodzą ſie potym w ieden Dom wielki StryjKron 160; Rzepy wędzonéy będźieſz miał puł ćwierći doſyć/ [...] Sérów téż pięć/ iágieł ćwierć/ y krup tátárczánych WyprPl C2, C2.
3. Miara powierzchni gruntu, roli, czwarta część łanu (5): Iakom ya nyewzoral any poszyal czwyerczy rolyey nadww polv owszem y proszem navmyesthowye Gwalthem ZapWar 1506 [?] nr 2087; yakom ya nyeothyal robotlyvego andrzeya roswalya na tczwyerczy syedządzego [!] thomw tho v malem v mączyrzysu [!] anym shya vrzuczyl wthą tho czwyercz na kthorey then tho Cmyecz syedzy ZapWar 1521 nr 2273; Mam ieſzcze drugi obyczay mierzánia Lanu/ [...] Naprzód ma być laſká ná pułoſmá łokćiá/ tych to laſk w Wiértel álbo w czwierć ná dłużą ieſt trzydźieści/ á ná ſzérzą ſześć. GrzepGeom M2v, K4v.
4. Faza księżyca, kwadra (9):
Wyrażenia: »ostatnia czwierć« [szyk 5 : 1] (6): Od pełniey y przez oſtatnią cżwierć/ iuż gorąca iuż dżdże/ iuż gromy przechodzić będą. LudWieś B2v, Bv [2 r.], B2, B3 [2 r.]

»pierwa czwierć« [szyk 2 : 1] (3): Pierwa cżwierć mierno dżdżowa. Od pełniey trochę iaſno LudWieś B2, Przeto na nowie y pierwa cżwierć tego mieſiącza będzie niepogodna/ Do pełniey ſloneczko będzie ſie wydzieralo, A thak będzie mieſzanina do kończa tego mieſiącza. LudWieś B2v, Bv.

5. Połowa przedniej lub tylnej części zwierząt rzeźnych, np. świni, wołu itp. (2): Offa penita Mięſá ſztuká od ogoná/ álbo z poſledniey czwierćy. Mącz 260d; á tám mu máią bydź dawáné potrzeby [...] iedná miárká owſá/ ośm kurcząt/ kopá chlebá/ pułćwierći mięſá wołowégo [medium quartale carnium bovinarum JanStat 44]/ y z piwem. SarnStat 378.
6. Naczynie drewniane o pojemności czwartej części korca, służące jako miara produktów sypkich (1): Item dwye czwyerczy drzewyane zidowcze Slomyney vkradl [...] przedal ye za dwa ſchelyagi LibMal 1550/152v.

Cf CZWIERTNIA

ZZie