[zaloguj się]
[pdf]

CZYN (31) sb m

Fleksja
sg pl
N czyn czyny
G czynu czynów
A czyn czyny
I czyny
L czynie czynach

sg N czyn (6). ◊ G czynu (6). ◊ A czyn (4). ◊ L czynie (1). ◊ pl N czyny (3). ◊ G czynów (4); -ów (2), -(o)w (2). ◊ A czyny (5). ◊ I czyny (1). ◊ L czynach (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) ‒ XIX w. oraz XVII w. s.v. cyn (przedruk z GostGosp 76).

1. Uczynek, postępowanie, działanie Stwórcy; actus, factum, gesta, labor, molimentum, officina, opera, operatio, opificium, opus Cn (18): Ten nieſczęſny czárownik/ który czártóm gwoli Y ſobie przez ſwé czáry y ſzátáńſkié czyny/ Chćiał mię był zwiéźdź y przygnáć do ſzkárádéy winy. GosłCast 61.

czyn czego (1), czyj (5) [w tymi twoj (4)] (6): Nie zápomnię wyznáwáć twoiéy mądrości/ Twoich czynów ozdobnych/ twéy wielmożnośći. KochPs 114; Ten związek ták miſterny ćiáłá náſzego Cud ieſt niewyſłowiony rozumu twego. Dźiwné ſą czyny twoie/ o mocny boże/ Tego nigdy przéć duſzá moiá nie może [mirabilia opera tua et anima mea cognoscit nimis Ps 138/14]. KochPs 203, 129; KochMon 34; Rácż moy we krwi ſwey omyć cżyn każdy złośliwy. LatHar 387; RybGęśli D2v; Skąd choćiay nas oświecaſz/ żywiemy iák w nocy/ A iádu tego pozbyć nie náſzey czyn mocy SzarzRyt B3.

czyn czego, czyj [= kogo] [w funkcji przydawki dopełniającej] (2): Iáko łáſkáwy oćiec ſynów lituie/ Ták rownie ſwoich wiernych ſług pan żáłuie: Cżynu bowiem náſzégo ſamże świádomy/ Y pomni/ żechmy źiemiá/ y ćiéń znikomy [Quoniam ipse cognovit figmentum nostrum Ps 102/14]. KochPs 154; Który [Bóg] iáko ozdobę y piękność ſzácuie/ Ten czyn/ niezmierzonégo świátá okázuie/ Ták pięknie zbudowány KochFrag 22.

Zwrot: »rzucić się do czynu« (1): ulękła sie Helena nieboga i wyszła potajemnie, mając wodzem boga. A gdy do domu przyszły Parisa gładkiego, Sługi sie wnet rzucili do czynu swoiego KochMon 34.
Szereg: »czyny, sprawy« (1): Dźywné ſą czyny/ dźiwné ſpráwy Twoie: to próżno: tyś bóg práwy. KochPs 129.
a. Dzieło, twór, stworzenie; actus, factum, figmentum, gesta, labor, opera, opus, opusculum Cn [w tym: o Bogu (7); z zaimkiem twoj (4), swoj (1)] (8): Twóy czyn ieſt niebo/ twoich rąk robotá Gwiazdy iáſnieyſze wybránégo złotá [Quóniam videbo caelos tuos, opera digitorurn tuorurn Ps 8/4]; KochPs 11; Ciebie wſzytki twé czyny/ panie/ wyznawáią/ Ciebie wybráni twoi chwálić nieprzeſtáią. [Confiteantur tibi Domine omnia opera tua Ps 144/10] KochPs 210, 11, 129, 156.
Wyrażenie: »czyn rąk, ręku (twych a. swoich)« (3): Ieſtem czyn rąk twych [manus tuae fecerunt me Ps 118/73]: day mi znáć ſwoie roſkazánié KochPs 182, 14; niech y pámięć moiá/ o tobie y o rzecżách twych/ y cżynách ręku twych/ ktorych kſztałtu nigdy żaden nie potráfi/ nabożnie y cżęſto rozmyśla. LatHar 642. [Wszystkie cytaty w znacz. 1. poza LatHar 642 występują wyłącznie w tekstach poetyckich.]
2. Materiał budowlany (11): Gonty/ Gwoźdźie/ Smołę/ Cegłę/ Tárćice/ y wſzelákie rzecży/ to ieſt cżyny/ porządnie odbieráć: to ieſt Gonty, Gwoźdźie licżyć/ brákowáć. Smoły pełno becżki odbieráć GostGosp 74.
a. Surowiec drzewny, drzewo częściowo obrobione, zdatne na budulec, np. tarcice, belki, kołki itp. (10): Cżynow wſzelákich w folwárcech przycżynić/ gdźie co ieſt: gdźie dębiná/ tám koły/ ſłupy: gdźie ſośniná/ tám żerdźi/ dyle: y wſzelákie cżyny/ tám gdźie co ieſt: y do drugiego folwárku nágotowáć. GostGosp 86; [Sicut egonon recepi robota pinactica parata alias czynu 1506 Księga zakroczymska nr 18, „Język Polski” XXXVI, 1956, 42; informacja A. Wolfa.]

czyn do czego (4): GostGosp 68, 82, 164; ruſzę trochę towárow coś nád dwádźieśćiá náſzych właſnych: iáko káżde zbożá/ káżde bydło/ ſkory/ ſmoły/ woſki [...] do káżdego domowego y morſkiego ſtátku cżyn. GostGospSieb x4.

Zwroty: »czyn (na)gotoẃać« (2): Cżynu w dobrą drogę nágotowáć/ áby ſie rzecżam/ dla nieopátrzenia/ nie odwlokłá odpráwá. GostGosp 76, 164.

»czynu przyczynić, naprzyczyniać« (3 : 1): Káżdemu rzemieſłnikowi cżynu przycżynić: kędy Będnarz/ tám drzewá ſuchego/ y obręcży wcżás mieć [...] Tárćice máią bydź ſuche/ dla wiela potrzeb/ ná zámiar. GostGosp 32; Vrzędnik rządny/ Stáwy/ Táráſy/ Młyny/ Cżopy/ Vpoſty/ Podgrodki/ to ma mieć ná piecży/ á cżáſu ſwego pilnowáć/ popráwiáć w pogody. Cżynow do tego Zimie/ w Ieśieni/ náprzycżyniáć doſtátek GostGosp 68; 82, 86.

»czyny odprawować« (1): Zimie drwá y wſzyſtkie cżyny/ według Inwentarzá wyżſzey nápiſánego/ odpráwowáć. GostGosp 160.

Szereg: »(drwa) drzewo (i) czyn« (3): Kto też ma co budowáć/ źimie ná ſániách drzewá y wſzelákiego cżynu przycżyniay GostGosp 86; Item drwá/ drzewo/ cżyny wſzelákie do grodzey/ do budowánia/ do ſtáwow/ y ná ſtátki domowe potrzebne gotowáć źimie. GostGosp 164, 160.
3. Skład, magazyn (1):
Szereg: »port albo czyn« (1): Támże záraz Vrzędnikom rozdáć pámięty/ gdźie cżego trzebá źimie budowáć/ iáko máteryey przyczynić/ tákże ſtátkow wſzelákich/ gdźie á iako/ do cżego port álbo cżyn ieſt GostGosp 72.
4. Naczynie prawdopodobnie drewniane z klepek (1): Iáki na śmiećiáćh leży z domu wyrzucony Wiotchy czyn/ tákem ia ieſt od ludźi wzgárdzony [factus sum tanquam: vas perditum Ps 30/13] KochPs 43.
5. [Przegroda, dział, tu błona płodowa, tzw. owodnia: Puer quando nascitur [...] w blonce albo w czepku albo w czynye TomZbrudzBrul 81; Przecz czyn szczana albo blonka albo czepek rosdarl sze dla czyebye [Quare propter te divisa est maceria? Vulg Gen 38/29] TomZbrudzBrul 170.]

Synonimy: 1. akt, praca, robienie, robota, sprawa, uczynek; a. dzieło, robota; 2. materyja; a. drwa, drzewo, robota; 3. port, skład; 5. błonka, czepek.

TG