[zaloguj się]
[pdf]

ĆWICZONY (174) part praet pass

ćwiczony (81), ćwiczon (5), ćwiċzony a. ćwiczon (88); ćwiczon RejZwierz; ćwiczony : ćwiczon HistAl (1 : 1), KwiatKsiąż (5 : 1), Mącz (28 : 1), GórnDworz (5 : 1).

W formach nie złożonych -o- (1). ◊ W formach złożonych -o- (39), -ó- (2); -ó- Strum; -o- : -ó- OrzQuin (2 : 1).

comp i sup (nå)ćwiczeńszy (5 + 1); -eńszy (1) Mącz, -ęńszy (1) GosłCast, -(e)ńszy (4).

Fleksja
sg
mNćwiczony, ćwiczeńszy, ćwiczon fNćwiczonå nNćwiczon(e), ćwiczono
Gćwiczon(e)go G Gćwiczonégo
Aćwiczony, ćwiczonégo Aćwiczoną Aćwiczon(e)
Ićwiczonym, ćwiczeńszym I I
Vćwiczony V V
pl
N m pers ćwicz(e)ni, ćwiczeńszy, nåćwiczeńszy
subst ćwiczon(e)
D ćwiczonym, ćwiczeńszym
A m pers ćwiczoné, ćwiczonych
I m ćwiczon(e)mi, ćwiczeńsz(e)mi

sg m N ćwiczony, ćwiczeńszy (64), ćwiczon (4); ~ (attrib) ćwiczony (37); ~ (praed) ćwiczony (27), ćwiczon (4); ćwiczon RejZwierz; ćwiczony : ćwiczon HistAl (1 : I), Mącz (7 : 1), GórnDworz (3 : 1). ◊ G ćwiczon(e)go (4). ◊ A ćwiczony (4), ćwiczonégo (2). ◊ I ćwiczonym, ćwiczeńszym (7). ◊ V ćwiczony (1). ◊ f N ćwiczonå (5). ◊ A ćwiczoną (2). ◊ n N (attrib) ćwiczon(e) (1) BielSpr; (praed) ćwiczono (1) KwiatKsiąż. ◊ G ćwiczonégo (2); -égo (1), -(e)go (1). ◊ A ćwiczon(e) (4). ◊ pl N m pers ćwicz(e)ni, ćwiczeńszy, nåćwiczeńszy (44). subst ćwiczon(e) (2). ◊ G ćwiczonych (10). ◊ D ćwiczonym, ćwiczeńszym (4). ◊ A m pers ćwiczoné (8), ćwiczonych (3); -é BibRadz (2), BielSpr (3), SkarJedn, NiemObr; -ych Kmita Spit; -é : -ych SarnStat (1 : 2); ~ -é (1), -(e) (7). ◊ I m ćwiczon(e)mi, ćwiczeńsz(e)mi (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (dwa z tych samych przykładów) – XVIII w. s.v. ćwiczyć.

1. Doskonalony w czymś, kszłałcony, edukowany, wychowywany; uczony, biegły, umiejętny; zaprawiony, wyrobiony, ogładzony, doświadczony, mądry; veteratorius Mącz, Calep; exercitatus, recoctus Mącz, Cn; consultus, eruditus, excultus, experiens, initiatus, instructus, sagax, tinctus Mącz; coexercitatus Calep; disciplinosus, exercitus, informatus Cn (172): Y ktoż kiedy na ſwiecie/ wzdy był tak ćwicżony Aby ſie w tym vtagił RejJóz Ev; RejKup t6; A práwieby mogł názwáć ſwiát klatką ſzalonych/ Gdyż ich ná nim dáleko więcey niż ćwicżonych. RejWiz 20v; Recoctus homo, Wyćwiczony/ Dobrze ćwiczony/ który koſtował złego y dobrego. Mącz 65a; Ephebium, Pars palestrae in qua Ephebi exercebantur, Mieyſce ná którym młodź bywa czwiczona. Szkołá. Mącz 106a; Advocatus veterator, Stáry/ nie látoſi/ dobrze ćwiczony rzecznik. Mącz 491b, 60a, 325b, 471b, 491b; KwiatKsiąż D3v; OrzQuin Q3; á nie waż go ſobie lekcze/ boc tho ćwicżony miſtrz RejPos 57; (marg) Bywáli ludzie do rády dobrzy. (–) Ale gdzie ieſt rádá rozważna/ á ſpráwá ćwicżona/ więcey ieden rádą ſwą poráźić y ſpráwić może/ niżli ich wiele co nie nie vmieią. RejZwierc 163v, 71v, 143 [2 r.], 243, Aaa2v; KochMon 26; RejPosWstaw [414]v; Owa on Spartianus choc z mądrośći ſłynie/ Chociaż dawno ćwicżony przy náſzych s tym zginie. PaprPan N3; iáko o Páwle piſmo powieda/ że od niego Titus, y Timotheus y Lukaſz Antyocheńſki/ oſobliwie okrom zgromádzenia ludu ćwicżeni byli ModrzBaz 128v, 134; O mądrośći twa roſkoſz z ćwicżonym ſie báwić WisznTr 23; Coexercitatus ‒ Czwiczoni. Calep 212a; [Aniele, stróżu] Rządź mnie głupſzego/ rozumem vcżcżony/ Niewiádomego wiedź/ wodzu ćwicżony GrabowSet X3v; Wſtąń á náwiąż ią znowu oto maſz y ſtrony/ Ktoremi ſam Apollo ſwoy pálec ćwicżony Báwi WitosłLut A2v; GrabPospR K2; Niewiedzą naćwiczęńſzy tego Doktorowie/ Co my GosłCast 37.

ćwiczony czego (1): Iż ſie to y mądrym/ bácżnym y ćwicżonym rzemięſłá Drukárſkiego Miſtrzom przygadza/ że ſie w niektorych rzeczách omyláią CzechRozm **7.

ćwiczony około czego (1): Poſlał też Potym Krol Sálomon/ y przizwał Hirámá z Tyru/ [...] z oyćá Tyriycżyká rzemieśniká ćwicżonego około miedźi [artificem aerarium] Leop 3.Reg 7/14.

ćwiczony ku czemu (4): BibRadz 2.Par 23/13; ácżkolwiek [młodzieńczyki] przęd piętnaśćie lat ku rozumowi wieczey maią być ćwicżeni/ á po pięcznasćie lat ku obyczaiom maią być mocno trzimani KwiatKsiąż N4v; Habes uxorem in rerum domesticarum administratione valde exercitatam, Maſz żonę ku wiedźieniu goſpodárſtwá wielmi cwiczoną/ vmieyętną. Mącz 222c; NiemObr 90.

ćwiczony na co (2): Graeci dicendi artifices et doctores, Wymowni. Ná wymowę czwiczeni Grekowie. Mącz 16d; Iák oni Philozophi Greccy y Láćińſcy/ Są ná wſzytko ćwicżeni ći Ruſacy wſzyſcy. Bo ći vmieią piorem/ ſzáblą toć im ſnádnie PaprPan B.

ćwiczony w co (1) : Weźmi Glinkę do rády weźmi go do boiu/ We wſzytko náſz ćwicżony choć ſiedzi w pokoiu PaprPan G4.

ćwiczony czym (3): A wſzákoż ſnadź to Wielmożnośći twey na piecży mieć prziſtoi/ ábyś mocno ſtánął przy oney máłey ſentenciey Sálomoná thák onego zacnego/ á nie ſwieckim rozumem ćwicżonego RejWiz A3v; ModrzBaz 9. Cf »ćwiczony naukami«.

ćwiczony w czym (46): A iże powiádáią o krolu ich iże był dobrze rozumieiący w náuce gwiazdecżney/ y wpráktice ćwicżony HistAl A; Iáko ſtriy był ćwicżony w Rzecżypoſpolitey RejWiz 97v; BibRadz 2.Mach 15/12; KwiatKsiąż A4v; Tenere medicinae scientiam, W lekárſtwie dobrze czwiczonym być. Mącz 372c; Cato multarum rerum usum habuit, Cato wiele rzeczy skoſztował/ był ćwiczony w biegu poſpolitym. Mącz 510c, 190c, 364a, 510c; Ini wieldzy Hetmánie ſtárzy/ iáko Epáminundas/ byli w muzyce ćwicżeni GórnDworz H2v, C7, N4; WujJudConf 208v; Oczko A3v; SkarŻyw 73; Veteratorius – Czwiczoni v chitroſczi. Calep 1119b; GrabowSet F4v; Y niechay iuż tám będźie [studium we wszelkich naukach w Krakowie] iáko iáka Perłá náuk wſzyſtkich: áby wypuſczáłá z śiebie ludźie porádné/ [...] y w rozmáitych profeſsiach ćwiczoné SarnStat 196. Cf »ćwiczony w nauce, naukami«, »ćwiczony w prawie, w prawnych rzeczach«, »W umiejętności językow ćwiczony«.

cum A cum inf (1): BibRadz I*2v cf »umiejętny, godny a ćwiczony«.

W charakterystycznych połączeniach: ćwiczony dobrze (15), niepodle (1), wielmi (2).

Wyrażenia: »ćwiczony w nauce, naukami« [szyk 16 : 3] (18 : 1): KwiatKsiąż E2; Consultus universae disciplinae, We wſziſtkich naukách dobrze ćwiczony. Mącz 63d; Mathematicus, Mátemátyk/ to yeſt ten który w tych czterech naukách ćwicżon yeft. Mącz 211c, 103d, 170c, [269]c, 272c, 308a (13); Ták też trzebá oká oſtrégo/ łáſką Bożą/ y wſzelákimi náukámi ćwiczonégo temu/ który chce poznáć/ co Król/ co Króleſtwo Polſkié/ co Exekucya iego ieſt OrzQuin F; z czego gdym ſye źdźiérał/ wymawiáiąc ſye proſtośćią ſwoią/ y tém/ że nie będąc w żadnéy náuce ćwiczóny/ nie ieſtem do tego ſpoſobny Strum A3v; ModrzBaz 57v; SkarŻyw 317; Przeto onę Trágoedią Seneki [...] poſyłam W. M. po polſku iżbyś W. M. [...] w náukách niepodle ćwiczony będąc przypátrzył ſię/ mogąli tym kſztałtem w polſczyznę wchodźić rzeczy/ ięzykiem Gréckim/ ábo łáćińſkim piſáne GórnTroas 5.

»w prawie, w prawnych rzeczach ćwiczony« [szyk 6 : 1]« (6 : 1): GroicPorz C2v; Mącz 63d, 90b, 292a; Nád to dawno Niedzwieckim tá cnotá ieſt miłá/ ze w Rycerſkich y w práwnych rzecżach ſą ćwicżeni PaprPan X3; Ktorzi w práwie ſą ćwicżeni [iuris dicundi]/ niechay będą ſędźiámi. ModrzBaz 74, 91.

»ćwiczona a dobrze polerowana rzecz« (1): Stylus exercitatus, Cwiczona á dobrze polerowána rzecz/ cziſta łáćiná. Mącz 424b.

peryfr. »w dobrej ćwiczon szkole« = sprytny [szyk 1 : 1] (2): W dobrey gdzyeś ſzkole ćwicżon/ znáć s poſtępkow iego RejZwierz 53; Nie tuſzę pánie Boiánowſki/ áby ktho W. M. ták łatwie oſzukáć mogł/ w dobreieś ćwicżon ſzkole GórnDworz C3.

»w umiejętności językow, w [jakim] języku ćwiczony« (1 : 1): [ci, którzy ku Pismom świętym chuć mają] áni też máią gdźie dośiądz kſiąg prawdźiwych wykłádácżow piſmá świętego/ á ktemu w vmieiętnośći ięzykow nie ſą ćwicżeni/ nie mogąc zrozumiec tych co ie piſzą BibRadz I *5v; Byśmy byli cżuyni/ mogliśmy dawno ſzkoły Ruſkie mieć/ [...] y w Słowieńſkim ich ięzyku/ mieć ſwoie Kátoliki ćwicżone. SkarJedn 381.

»w Wergiliuszu ćwiczony« (1): A ſtarzi Rzimianie dziatki ſwoie do ſzkoły oddáwáiąc/ obſtálowali iżeby napierwey w Wergiliuſzu czwicżeni bywali KwiatKsiąż K3v.

Szeregi: »ćwiczony a bezpieczny« (1): ále ná nowo zácżętych rzecżach onych/ ktore ſie iuż potroſze roznośiły o Pánu o tym/ máło ieſzcże práwie ćwicżonych á beſpiecżnych było. RejPos 285.

»biegły a (i) ćwiczony« (2): GliczKsiąż F3v; Lepiey y rychley roſpráwią rzecż choćia záwikłáną kilko biegłych á ćwicżonych [experientes]/ niżli wiele nieumieiętnych ModrzBaz 92.

»ćwiczony, bywały« (1): Trimma ‒ wkazdei rzeczi czwiczoni bywali, arcibiwaliecz. Calep [1086]b.

»ćwiczony i dowcipny« (1): áby kożdy z nich [przełożonych granic, zamków i miast] przyłączywſzy k ſobie dwu ſzlácheckiégo ſtanu mężow ćwicżonych [industriis JanStat 1039] y dowćipnych/ ſzérokość drogi wſzędy poſtánowili y náznáczyli SarnStat 1235.

»mądry, (i) cwiczony« (4): GórnDworz Ee2; CzechRozm **7; WujNT Iac 3/13; Ieſt ſię o co fráſowáć/ y bać: iż ludźie młodźi/ nie świádomi/ nie ćwiczeni/ w R. P. rządy czynią: drugim mędrſzym y ćwiczeńſzym/ y ſtárſzym/ tákie ná ſkázę wſzytkiey korony przeſzkody czynią. SkarKazSej 663a.

»ćwiczony a polerowany« (1): Mącz 424b cf »ćwiczona a dobrze polerowana rzecz«.

»roztropny a ćwiczony« (1): ROzmáithe obycżáie mogą być wynáleźione od roſtropnych á ćwicżonych ſpráwiec/ kthoremi ſnádnie może nieprzyiacielá zdźiáłáć BielSpr 25.

»(nie) uczony (opatrzny), (ani, i) ćwiczony« (4): [Polacy] tákież ſzáthy/ [...] pićie nie mierne/ y wiele tákich rzecży odmienili/ ſkąd co dáley to lepiey vcżeńſzy/ opátrznieyſzy/ y cwicżeńſzy pocżęli być. BielKron 409v; Plus fidei quam artis plus veritatis quam disciplinae possident in se, Nie ták yeſt vczony áni ćwiczony yáko wierny/ pewny/ á vprzeymy. Mącz 314b; ReszHoz 139; do rády y do obmyślánia dobrego poſpolitego máło ieſt vczonych/ ćwicżonych/ ſtárych/ y doświádczonych/ ktorzy rękámi ſwemi ſpráwy R. P. długo piáſtowáli SkarKazSej 663a.

»umiejętny, godny a ćwiczony« (1): Ale zá ſpołecżnym zezwoleniem wſzytkich Kośćiołow á Zborow Krześciáńſkich/ w páńſtwach W. K. M. [...] ktorzy z pośrzod ſiebie zgodnie obrawſzy ludźi takowe/ [...] do tego vmieiętne/ godne/ á ćwicżone być rozumieli y ználi/ Tákże onym zá moim żądániem zlećili a porucżyli to/ cżegom ia/ [...] zdawna z wielką chućią widźieć prágnął. BibRadz I *2v.

»wysoki i ćwiczony« (1): Ale ći obádwá/ wyſokich itéż ćwicżonych rozumów ludźie/ ná to ſye zgadzáią OrzQuin E.

W przen (6): Pan Iehowá dał mi ięzyk ćwicżony [linguam eruditorum] ábych vmiał cżáſu przyſtoynego (mowic) słowo BudBib Is 50/4; Vbior wſzytkich Axámit żołty y zielony/ Niemiecki kſtałt/ á bęben s piſzcżałką ćwicżony. StryjWjaz B4v; Przetoż o Phoebe duſzá ták ćwicżona/ Niech miedzy bogi będźie policżona. KlonŻal D4v.

ćwiczony w czym (3): A nyemáyąſz ſercá ćwiczonégo włakomſtwye? KromRozm I E, D2v; Lácno mnie zwalcży/ Smok w złości ćwicżony GrabowSet S4v.

a. Biegły w rzemiośle rycerskim, w sztuce wojennej, znający się na sprawach wojskowych (44): Woyſká mogą być ſtánowione/ iáko tego potrzebá vkaże/ gdzie ćwicżone Rycerſtwo prędko Ordynek inſzy mogą vcżynic ná iedno kiwnienie Hetmáńſkie BielSpr 10; KTory Sprawcá ma doſtátek ludzi ku walce/ a rozumie iż máło ćwicżonego/ ordynuy ná gráni woyſko/ á wey środek włoż nieuki. BielSpr 36, 22, 23v, 40v, 51 (12); Rzymiánie máłym woyſkiem/ ále ćwicżonemi żołnierzmi/ [...] wielkie woyſká cżęſtokroć porażáli. ModrzBaz 113, 110v; Miał Krol około śiebie háydnkow ćwicżonych Pięć tyśięcy KmitaSpit Bv.

ćwiczony do czego (4): Bo y młodźieńce cżyniłby ćwicżeńſzemi/ [...] do gotowánia zbroie. ModrzBaz 120v. Cf »ćwiczony do boju«.

ćwiczony ku czemu (3): Ma być tedy od ſámego niemowleſtwa ciało ku rycerſtwu ćzwicżono KwiatKsiąż M2. Cf »ćwiczony ku bitwie«, »ćwiczon ku bojowaniu«.

ćwiczony na co (1): Ieſt też wypiſánie iáko ſie máią [ludzie] obrácáć ſthoiąc w ſpráwie gdy tego potrzebá vkaże/ ále to ſą nieprześpiecżne rzecży/ gdzie nie wſzyſcy ná to ćwicżeni BielSpr 33v.

ćwiczony z kim (1): Tudźież też y ći rycerſkiego ſtahu ludźie/ [...] mogą [...] vpomináć ſię tego v drugich PP. Bráćiey ſwych niedbálſzych/ áby z nimi weſpoł ćwicżeni y gotovi byli GrabPospR K2v.

ćwiczony na czym (1): Bo Zoch náſtąpił z rotą na walkách ćwicżony KmitaSpit B4.

ćwiczony w czym (15): BibRadz 1.Mach 4/7; BielKron 268; Dworzánin im ćwicżeńſzy będzie w thym rzemięſle Ricerſkim/ thym będzie więtſzey cżci/ á chwały godzien. GórnDworz D5v; BielSpr 3, 8v; BiałKaz L2v; PaprPan F4, S; ModrzBaz 115; StryjKron 577; KochJez A4; ITem/ Obiéráć będźiemy Rotmiſtrze weſpółek z Hetmánem/ to ieſt/ Poruczniki w káżdym Woiewództwie ludźi ośiádłych/ y w ſpráwie Rycérzkiéy ćwicżonych. SarnStat 429, 434; GrabPospR K2, K2v.

W charakterystycznych połączeniach: ćwiczony na walkach, w rzeczach sprawach) rycerskich (umiejętności, dzielności rycerskiej, rzemieśle rycerskim) (9), w rzeczach wojennych (wojennej potrzebie, wojnie) (3).

Wyrażenia: »ćwiczony ku bitwie« (1): Wſzytcy ći trzymáią (po) miecżu/ ćwicżeni ku bitwie [docti bellum (marg) bellatores (—) viri] BudBib Cant 3/8.

»ćwiczony do boju« (3): Niech ſię Krol I. M. vſkarża ná Seymie/ ná ſtan rycerſki y vpomni ſię tego v nich/ áby ćwicżeni do boiu/ [...] byli GrabPospR K2v, Kv, K2.

»ćwiczon ku bojowaniu« (1): A gdy był we dwunaſcie lath/ był cwicżon ku boiowániu HistAl A7.

Szeregi: »biegły i ćwiczony« (1): [na województwo sadzaliście] Iácubá Deſpotá zá ſpráwą mężá zacnego domu ſtárodawncgo w umieiętnośći Rycerſkiey dobrze biegłego y ćwicżonego Woyćiechá Laſkiego BiałKaz L2v.

»ćwiczony i gotowy« (2): Tudźież też y ći rycerſkiego ſtanu ludźie/ ktorzy w rycerſkiey dźielnośći ćwicżeni y gotowi ſą/ [...] mogą ſię vſkárżáć ná Seymie GrabPospR K2v, K2v.

»mężny a ćwiczony« (1): Pánny vyrzawſzy były bárzo rády iż iuż z ich narodu powſtáią mężne á ćwicżone białłe głowy. BielKron 320.

»ćwiczony i sprawny« (1): TOć ieſt náde wſzyſtko ku walce potrzebnieyſze/ y ná tym wſzyſtka obroná rzecży záwiſłá/ iż ieſli ieſt młodź y poſpolity rycerz ćwicżony/ tedy też ſpráwce máią być dobrze ćwicżeni y ſpráwni w tych rzecżach BielSpr 3.

»zbrojny (mocny), (a, i) ćwiczony« (3): Abowiem káżdy nieprzyiaćiel nie boi ſie ſtroynych mężow [...] thylko ſámych zbroynych á ćwicżonych BielSpr 6, 22, 22v.

b. O koniach: zwinny, sprawny do boju (2): lepiey ieſt tyſiąc koni mieć ćwicżonych á zwycżáynych ludźi niż dzieſięć niećwicżonych. BielSpr 8; Wprzod koniá ćwiczonégo: rzeczy drobné potem Spráwim v rzemieſlnikow WyprPl A3v.
c. Biegły w Piśmie świętym, kształcony w sprawach religijnych (14): A on vbogi kápłan/ chociay był cwiżeńſzy/ iuż nie tákiey wiáry był RejPos 256v; SkarŻyw 383; ReszHoz 137.

ćwiczony w czym (10): KuczbKat 435; WujJud 229; SkarŻyw 290; to káżdy w ſłowie Bożym ćwicżony pozna z ſłow Dawidowych CzechEp 170; Ale y to cudna/ że ći ktorzy do wiáry chrześćiáńſkiey ták z pogáńſtwá iáko y z żydowſtwá przychodzą/ [...] w zakonie chrześćijáńſkim doſtátecżnie ſą ćwicżeni ReszHoz 128. Cf »ćwiczony w Piśmie«.

Wyrażenie: »w (oboim) Piśmie (świętym) ćwiczony« [szyk 3 : 2] (5): Widźiſz co tu ten śwyęty á nye tylko w śwyeckich náukách wyſoce vczony/ ále y w piſmye śwyętym dobrze ćwiczony doktor/ [...] piſſe? KromRozm II o2, p2, q2; AMos ten áni Prorokiem áni ſynem prorockim nie był/ tho ieſt w żadnych náukách áni w piśmiech był ćwiczony/ ale był człowiek proſty y ſtanu wioſkiego. BibRadz Amos 1 arg; Bene literis tam prophanis quam sacris initiatus, Dobrze ćwiczony w oboym piśmie. Mącz 105b.
W przen (1):
Szereg: »ćwiczony i wychowany« (1): Ale iż wſzyſcy ći ktorzy látá ſwoie ſtrawili około piſm świętych/ á ktorzy [...] práwie z młodych lat ſwych w tey ſzkole ſą ćwicżeni y wychowani/ ſpołecżnie nam byli ku oto tey pracy pomagać mieli BibRadz I *5.
2. Doświadczany, poddawany próbie, umartwiany (2): Lecż ná Potym owoc ſpokoyny przez nie/ ćwicżonym oddawa ſpráwiedliwości [exercitatis reddet iustitiae). BudNT Hebr 12/11.

ćwiczony ku czemu (1): Zawſze vmartwienie (marg) To ieſt vtrapienia ktoremi ieſteſmy ćwicżeni ku rozmyſlániu vmartwienia żywothá docżeśnego. (‒) Páná Iezuſowe noſząc na ćiele/ áby y on żywot Páná Iezuſow w náſzym ćiele był okazan. BibRadz 2. Cor 4/10.

Synonimy: 1. baczny, bezpieczny, biegliwy, biegły, bywały, chytry, ćwik, dowcipny, gotowy, mądry, nauczony, roztropny, rozumiejący, sprawny, trefny, uczony, umiejętny; a. biegły, gotowy, mężny, sprawny; c. wychowany.

Cf ĆWICZNY, ĆWICZYĆ, NIEĆWICZONY

KN