![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
| « Poprzednie hasło: ĆWICZYĆ | Następne hasło: ĆWICZYZNA » |
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}
ĆWICZYĆ SIĘ (212) vb impf
sie (157), się (55).
| inf | ćwiczyć się | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| indicativus | |||||
| praes | |||||
| sg | pl | ||||
| 1 | ćwiczę się | ćwiczymy się | |||
| 3 | ćwiczy się | ćwiczą się | |||
| praet | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 1 | m | ćwiczyłem się, -m się ćwiczył | m pers | -śmy się ćwiczéli |
| 2 | m | -ś się ćwiczył | m pers | |
| 3 | m | ćwiczył się | m pers | ćwiczyli się |
| f | ćwiczyła się | m an | ||
| n | subst | ćwiczyły się | ||
| fut | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 1 | m | będę się ćwiczył | m pers | |
| 2 | m | będziesz się ćwiczył | m pers | |
| 3 | m | m pers | będą się ćwiczyć | |
| imperativus | |||
|---|---|---|---|
| sg | pl | ||
| 2 | ćwicz się | ćwiczcie się | |
| 3 | niech(aj) się ćwiczy | ||
| conditionalis | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 1 | m | m pers | bychmy się ćwiczyli, byśmy się ćwiczyli | |
| 2 | n | subst | byście się ćwiczyły | |
| 3 | m | by się ćwiczył | m pers | by się ćwiczyli |
| f | by się ćwiczyła, by się ćwicz(e)ła | m an | ||
| n | subst | by się ćwiczyły | ||
| con praet | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 3 | m | by się był ćwiczył | m pers | by się byli ćwiczyli |
inf ćwiczyć się (48). ◊ praes 1 sg ćwiczę się (7). ◊ 3 sg ćwiczy się (15). ◊ 1 pl ćwiczymy się (2). ◊ 3 pl ćwiczą się (14). ◊ praet 1 sg m ćwiczyłem się, -m się ćwiczył (5). ◊ 2 sg m -ś się ćwiczył (2). ◊ 3 sg m ćwiczył się (11). f ćwiczyła się (1). ◊ 1 pl m -śmy się ćwiczéli (1) WyprPl. ◊3 pl m pers ćwiczyli się (23). subst ćwiczyły się (2). ◊ fut 1 sg m będę się ćwiczył (4). ◊ 2 sg m będziesz się ćwiczył (2). ◊ 3 pl m pers będą się ćwiczyć (1). ◊ imp 2 sg ćwicz się (9). ◊3 sg niech(aj) się ćwiczy (2). ◊ 2 pl ćwiczcie się (2). ◊ con 3 sg m by się ćwiczył (10). f by się ćwiczyła (1) GosłCast, by się ćwicz(e)ła (1) KwiatKsiąż. ◊ 1 pl m pers bychmy się ćwiczyli (6) RejPos (4), RejZwierc (2), byśmy się ćwiczyli (3) BibRadz, RejPosWstaw, LatHar. ◊ 2 pl subst byście się ćwiczyły (1). ◊ 3 pl m pers by się ćwiczyli (25). subst by się ćwiczyły (2). ◊ con praet 3 sg m by się był ćwiczył (1). ◊ 3 pl m pers by się byli ćwiczyli (2). ◊ part praes act ćwicząc się (9).
Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
- Doskonalić się w czymś, uczyć się, kształcić się (przez częste powtarzanie jakiejś czynności, ćwiczenie); zaprawiać się do czegoś; wprawiać się w co, wdrażać się do czegoś, zajmować się czym; przygotowywać się; wzorować się; nabierać biegłości, doświadczenia; starać się (212)
ćwiczyć się czego (1): Swiętá ná pálcách będźieſz cżęſto licżył/ Práwá ſię ćwicżył. KlonFlis H2v.
ćwiczyć się około czego (1): A Cretenſczy y Lacedemonſcy Legislatores/ [...] chćieli też poniey [po młodzi] yżeby ſię około łowow cżwicżeła KwiatKsiąż M3.
ćwiczyć się do czego czym (1): áby też oni [panowie] także ſwoie Dwory nie zá co inſzego v ſiebie mieli/ iedno zá ſzkoły wſzelákich cnot/ [...] á nikogo do nich niepuſzcżáli/ iedno tego [...] ktoryby ieſzcże proſtakiem y nieukiem był/ á chćiałby ſię vcżyć/ y do wſzelákiey cnoty vſtáwicżną zabáwą ćwicżyć. ModrzBaz 14.
ćwiczyć się na co (7): RejKup aa5; Abowiem wiele ich naydźie/ ktorzy będąc w towárzyſtwie przemięſzkawáiąc w leſyech/ w gáioch/ ſpołem ſobie męki zádawáią/ y ćwiczą ſye ná wyćierpienie rozmáitych mąk GroicPorz ii3v; BielKron 439v; RejZwierc 13v; Orzechowſcy. NIewiem te zacne ludzi iákci mam zálećić/ Muſiałbym ſie ſnádź ná tho miedzy bogi ćwicżyć PaprPan S2v; á przypátrz ſię pilnie/ Ieſli prawdźiwie/ czy mówią omylnie/ Ze białégłowy ná to ſię ćwiczyły/ Aby nas zá nos proſtaki wodźiły. KochFr 46. Cf ćwiczyć się na co z czego.
ćwiczyć się na co z czego (1): Ale drudzy ná ſkázę z pożytkow ſie ćwicżą/ Nikomu nie dobrego iedno ſobie życżą. RejWiz 90v.
ćwiczyć się w co (1): Natymeſmy z radami naſſemi i z Poſli ziemſkiemi zoſtali, aby volno belo kazdemv poddanemv naſfemv wiachacz do ktoreibi kolviek ziemie chczial vidziecz, ſluzycz, y wdobreſie obyczaie czwiczycz. ComCrac 13v.
ćwiczyć się czym (13), kim (1): Mnima iż gdy chce może rozumu pożycżyc Anoby ſie nieboże lepiey właſnym ćwicżyć. RejWiz 6, 68, Cc3; RejZwierz A5v; iáko ſie ma [młody a poczciwy człowiek] w ſrzednich leciech ſwych záchowáć áż do ſtárſzego wieku ſwego/ áby ſie młodſzy ſtárſzym ćwicżył RejZwierc 28v; A iuż ſie nie ćwicż mnimániem ludzkim áni biegłoſcią ſwiátá tego/ iedno ſie ćwicż rozumem/ cnotą RejZwierc 146, 91, 146, 154 [2 r.]; Procz obcych doydzie Rycerz każdy iego torem/ Kreſu sławy rycerſkiey ćwicząc ſię tym wzorem. StryjKron 567; PudłFr 46; ABy tákowi Kortyzani ku niedoſtoieńſtwu náſzému y obelżéniu narodu Polſkiégo ná Dworze Rzymſkim tákowémi nieprzyſtoynémi chytrośćiámi ſie nie ćwiczyli SarnStat 176. Cf ćwiczyć się czym z czego.
ćwiczyć się w czym (54): RejRozpr K2v, K3; Strzeż mie [...] Od ſieći tych ktorzy ſie iuż w ſwowoleńſtwach ſwych ćwicżyli LubPs ee3v; RejWiz 5v, 10, 76v, 93v; Snadź ten náſz gdzyeś Trzecieſki/ tey ſzkoły záchwycił/ W cnotach y w obycżáioch/ by ſie przy nich ćwicżył. Zeby wiele młodzyeńcow/ cne przykłády z niego/ Mogli bráć/ y z náuki/ y s poſtępkow iego. RejZwierz 75v; Káżdemubych zacnemu/ tego wiernie życżył/ By ſie w tey Grámmátice/ co napilniey ćwicżył. RejZwierz 63v, 67; Potym ſię w gadaniu żobopolnym mamy ćwicżyć KwiatKsiąż I; Gdyż wiele w ięzyku tym [słowieńskim] zacznych pism wychodzi W ktorych ſię słuſznie máią ćwicżyć ludzie młodzi Mącz L; In suo pulvere currere, Obieráć ſie ćwyczić ſie w ſwym rzemięſlie. Mącz 331b; Declamo, declamaciyą á rzecz czinię/ yáko czinią w Kolegiach nauczeni dla ćwiczenia w wymowie/ álbo ćwiczić ſie w wymowie. Mącz 55c, 14c, 180a, 292a, 423b; á wſzákże ták [dworzanin powinien śpiewać i grać na lutni] áby ſie nie zdáło iż ſie w thym zbytnie ćwicży/ ále iż tho ma ſobie iáko zá iedno igrzyſko GórnDworz Kv; Moſkwá ſnadź/ bárzo ſie w thym máło ćwicży/ á wżdy ſzáchy náder dobrze vmie GórnDworz M5, E3v, Fv, I8v, N3 (9); RejPos 250; RejZwierc 13v; Bo y ſáme przezwiſká podawáią mi do tego drogę/ ábych Kánonikámi zwał tych/ ktorziby ſię w kanoniech/ to ieſt/ w náukách Bibliey naywięcey ćwicżyli ModrzBaz 131v; Trzebá ſię też ćwicżyć w piſániu/ dyſputácyie y deklámácyie ſpráwowáć ModrzBaz 134v, 14, 134v [2 r.]; SkarŻyw 411; W ktorych to cnotach [mądrości, sprawiedliwości, mężności] ćwicżyć ſię trzebá wnet z lat młodych GórnRozm L2v; Declamo ‒ Mowi czinię, czwicze ſzie w miſzlionich oraciaach. Calep 291a; Kato młodzieniec ćwicżąc ſie w wymowie Philozophiey/ wielkiego milcżenia vżywał. Phil G; GrabowSet N3; GosłCast 6; Lákomſtwo v wſzytkich/ mowi Prorok/ ná głowie: od máłego do wielkiego począwſzy/ wſzyſcy ſię ćwicżą w złym nábywániu/ y łákomym zbierániu. SkarKazSej 704b. Cf »ćwiczyć się w nauce«, »w prawie, prawa się ćwiczyć«.
ćwiczyć się czym z czego (1): Bo przeſzły cżás będzieſz pámięthał y im ſie ćwicżył s cżytánia ſpraw onych zacnych/ mądrych/ á poważnych ludzi. RejZwierc 19.
W charakterystycznych połączeniach: ćwiczyć się w cnotach (4), w pisaniu (3); ćwiczyć się z młodu (młodości, z dzieciństwa) (3), nadobnie, pilnie (3).
»w prawie, prawa się ćwiczyć« (3 : 1): RejRozpr D4; Leguleius, Który ſie ćwiczy w práwie á yeſt dobrze w nim ćwiczony. Mącz 190c; Mowiąc lepiey wto mieyſce poki służą śiły/ Rycerſkie miecżem bronić Oycżyzny ſwey miłey. Albo ſię w práwiech ćwicżyć/ krętnych świekotliwych RybGęśli B3; KlonFlis H2v.
»ku [czyjej] woli się ćwiczyć« (1): Widziſz iż tu ná ſwiecie wdzyęcżnie to pan káżdy Prziymuie/ kiedy ſługá pilen tego záwżdy/ Iż ſie ku iego woli vſtáwicżnie ćwicży RejWiz 49v.
»poznawać a ćwicżyć się« (1): Tych cnot niech ſię przyucżáią poznáwáć á ćwicżyć ſię wnich/ áby nimi nietylko o ſobie ále też y o drugich vmieli rádźic. ModrzBaz 14.
»uczyć (się) i (a) ćwicżyć się« [szyk 2 : 1] (3): GliczKsiąż O2; A tu ſie ćwicż á vcż káżdy przełożony ſwiátá tego/ z iákim rozmyſłem maſz co cżynić RejPos [323]; niechby o tem było ſtáránie/ áby ſtudenći [...] káżdy ſię wdał w tę náukę/ ktoreyby ſię naywięcey vcżył y wniey ſię ćwicżył. ModrzBaz 134v.
»ćwiczyc się w [czyjej] szkole« [szyk zmienny] (2): SNadź to ćwicżenie Mędrcá onego zacnego/ Solinuſá co vcżył życia pocżćiwego/ Wierzę że w iego ſzkole ten ſie cny pan [Wolski] ćwicżył PaprPan G2v; Támże ſię też ćwicżyły [Cyganki] w oney ſwoiey ſzkole/ Iák ſąśiedzkie przęwabić żyto ná ſwe pole KlonWor 7.
ćwiczyć się do czego (4): niechby ſię [ludzie młodzi] iák do potrzeby ćwicżyli ModrzBaz 111. Cf »do boju się ćwiczyć«, »do broni się ćwiczyć«, »ćwiczyć się do celu«.
ćwiczyć się około czego (2) : KwiatKsiąż N4; [Goreccy] Około ſpraw Rycerſkich wybornie ſie ćwicżą PaprPan Bb3.
ćwiczyć się czemu (5): CZwicżćie ſie Rycèrſkim Sprawom młodźi Sármátowie/ Byśćie byli ku potrzebie záwżdy pogotowie. BielSpr b2, b4, 3v, 4v, 7.
ćwiczyć się czym (1): A nam [kaznodziejom]/ choćſmy iák żywo tym ſie nie ćwiczéli/ Dobrze iże wżdy wodźic rót nieporuczéli. WyprPl A4.
ćwiczyć się z kim (1): [Marius] choc był ſtáry [...]/ ná każdy dźień z młodżieńczyki wpole wyieżdżał/ y ſnimi ſię weſpołek cżwicżył. KwiatKsiąż O.
ćwiczyć się w czym (10): MiechGlab 21; BielSpr 28V; Aby záty pięniądze nágránicách młodźi ludźie ślácheckich domow w ſpráwách Rycerſkich śię ćwicżyli BiałKaz K4v; CzechRozm 252v; Bo niemoże to być/ áby ochotnie Hetmáńſkie roſkazánie cżynić mieli/ ábo też vmieiętnie powinnośći rycerſkiey doſyć cżynili/ ktorzi ſię w tem niećwicżyli. ModrzBaz 110, 97, 111v, 112; GrabPospR K4; niech mu [królowi] iáko pánu ſwemu Przyrodzonemu ſłuży: y ćwiczy ſię w ſpráwách Woiennych CiekPotr 88.
cum inf (4): RZymiánie ſtárzy mieli to w obyczáiu/ iż młode ludźi kthemu przypráwowáli/ áby ſie ćwicżyli ſzermowáć BielSpr 3v; Caripicy/ [...] ćwicżą ſie z łuku ſtrzeláć s koniá BielSpr 52, 5, 6v.
W charakterystycznych połączeniach: ćwiczyć się do potrzeby; ćwiczyć się rycerskim sprawam (około spraw rycerskich, w sprawach rycerskich, wojennych) (4), rzeczom rycerskim (około rycerskich rzeczy, w rzeczach rycerskich, wojennych) (5); ćwiczyć się strzelać (w strzelaniu) (2), szermować (2).
»do boju się ćwiczyć« (1): Wſzákoż ſynom [Herbort] do boiu iuż ſie każe ćwicżyć PaprPan Cv.
»do broni się ćwiczyć« (1) : A przeto tákowe ſzkoły y w náſzey Rzecżypoſpolitey byłyby bárzo potrzebne/ w ktorychby ſię młodźi ludźie do wſzelákiey broni ćwicżyli. ModrzBaz 111v.
»ćwiczyć się do celu« (1): Tedyć ia ku niemu trzy ſtrzały wyſtrzelę/ á ták ſtrzelę iákoby ćwicżąc ſie do celu [exercens me ad signum]. Leop 1.Reg 20/20.
»parać się a ćwiczyć się« (1): á zoſtawmy im [ludziom szlachetnego stanu] ſprawy woienne/ áby ſię tą zabáwką paráli/ á w niey ſię ćwicżyli [se exerceant]. ModrzBaz 97.
ćwiczyć się czym ku czemu (1): Ktoremu záprawdę wieleby przybyło/ kiedyby ludźie młodźi poniechawſzy obżárſtwá/ ſkakániem/ biegániem/ y ſzermierſtwem ku wſzelákiey ſie chypkośći ćwicżyli ModrzBaz 110v.
ćwiczyć się w czym (2): Vt, Cursu se exercere, W biegániu ſie ćwiczić. Mącz 73d; Tenże też gdy mu powiedano/ iáko Krol Nóapolſki Ferdinánd ieſt duży/ [...] hybki/ doſkokow/ [...] y do inych krotochwil/ powiedział: iż w iego ziemi/ niewolnicy w tym ſie ćwicżą GórnDworz Q7.
ćwiczyć się około czego (2): abowiem iuż by mi nic inſſego nienáleżáło iedno ſie vſtáwicznie czwićić około dziwnych ſpraw twoich. RejPs 177, 182v.
ćwiczyć się ku czemu (2): WujJud 144v; ćwicz ſię ku pobożnośći [exerce autem teipsum ad pietatem]. WujNT 1.Tim 4/7.
ćwiczyć się czym (2): á doſwiadszał [Bóg] ſtałośći wiernych ſwych/ á ini áby ſie też byli ná potym ćwicżyli/ tymi ſwiętemi ſpráwámi y poſtępki ich. RejPos 50, 224v.
ćwiczyć się w czym (37): W przykażaniu twoim miły panie będę ſie ćwicżył/ á będę obacżał drogi twoie. WróbŻołt 118/15; RejPs 37v; LubPs aa5, aa5v [2 r.]; ále thylko o thych Mnichách dziſieyſzego wieku będę mowił/ ſkąd ſię wzięli/ [...] á zwłaſztza/ ktorzy áni ná puſztzy oſobno nie mięſkáią/ áni ſię wżadney náuce pobożney ćwitzą/ iedno tylko ſukniámi/ [...] od inſzych ludzi ſię odmieniáią KrowObr 133v; Leop Ps 76/13, 118/78; Abyś y W. K. M. ſam y ini mieli to cżytáć y w tym ſię ćwicżyć/ cżego wſzytkim dla oſięgnienia kroleſtwa wiecżnego ieſt potrzebá. BibRadz I *2v, I *2v, I *4; RejPos 37, 38, 63, 179, 199; Máią śie też ćwicżyć w modlitwách y w cżęſtey chwale Bożey KuczbKat 300, 220, 235, 300, 355; RejZwierc 42; RejPosWstaw [212]; CzechRozm 205; A maſz też ſam z śiebie ile być może/ cżynić inne owoce świętey pokuty/ ćwicżąc ſie w ſłużbie Bożey/ modląc ſie nabożnie KarnNap Dv; KochPs 179; SkarŻyw 35; CzechEp 133; NiemObr 78, 90; ReszList 148; LatHar 112, 451; A żeby przez wſzytkie dni żywotá ſwego/ ćwicżyli ſię pilnie w vczynkách dobrych: gdyż ie Bog tákimi vczynił/ żeby ie czynić mogli. WujNT 518, 566, 726; SarnStat 986.
W charakterystycznych połączeniach: ćwiczyć się w cnotach, w modlitwach (3), w nauce (pobożnej) (2), w pobożności (ku pobożnośći) (2), w przykazaniu (rozkazaniu) (3), w słowie bożym, w służbie bożej, w zakonie (boskim pisanym) (2).
»parać, (a) ćwiczyć się« (3): á iżbychmy nie mieli żadney nádzyeie/ iáko mieli oni Farizeuſzowie [...] ktorzy ſie tylko paráli á ćwicżyli w piſánym zakonie RejPos 179, 178v, 199.
»ćwiczyć się i pomnażać« (1): Wiárę/ nádzieię/ y miłość przypomina/ w ktorych cnotách [...] wierni ſię ćwicżyć y pomnażáć/ [...] máią. NiemObr 78.
»ćwiczyć się i starać się« (1): Trzecie/ iż ſie káżdemu przyſtoi ćwicżyć y ſtáráć ſie o ſpráwy zbáwienia ſwego/ więcey niżli o pożytki [...] ſwiátá tego RejPos 24v.
»ćwiczyć się, (a) uczyć (starać)« [szyk 2 : 1] (3): Tu rozumiey iżći ſie ten muſiał pilnie ćwicżyć/ vcżyć/ ſtáráć/ áby ná wſzem chodził wedle woley Páńſkiey RejPos 179v, 224v, 294v.
»ćwiczyć się i wprawować« (1): Bo Mniſki żywot y Klaſztory dobrze ſpráwowáne/ nic nie ſą inſzego/ iedno ſzkoły/ w ktorych ſie ku doſkonáłości Chrześćiáńſkiey ludźie ćwicżą y wpráwuią. WujJud 144v.
»(za)bawi(a)ć a (i) ćwiczyć się« [szyk 2 : 1] (3): BibRadz I *2v; iż mu [krześcijańskiemu człowiekowi] ſie ni w cżym inſzym więcey nie przyſtoi ćwicżyć á zábawiáć/ [...] iedno w tym co ieſt wola Bogá Oycá náſzego. RejPos 38, 63.
»nie zwyczaić się ani się ćwiczyć« (1): Przeto ci ſámi pozbawiáią śie oney wielkiey mocy/ [...] ktorzy śie do tego niezwycżáią áni śie w tym cwicżą/ iżby śie nabożnie y pilnie modlili. KuczbKat 355.
Synonimy: chować się, kochać się, mieszkać, obierać się, poznawać, uczyć się; a. gotować się, parać się; c. bawić się, obierać się, parać się, pomnażać, starać się, uczyć się, wprawować się, zabawiać się, zabawić się, zwyczajać się.
Formacje pochodne: poćwiczyć się, przećwiczyć się, wćwiczyć się, wyćwiczyć się; poćwiczać się.
Cf ĆWICZĄCY SIĘ, ĆWICZENIE SIĘ
KN