Fleksja
|
sg |
pl |
| N |
dach |
dachy |
| G |
dachu |
dachów |
| D |
dachu |
dach(o)m |
| A |
dach |
dachy |
| I |
dachem |
dachy |
| L |
dachu |
dachach, dachoch |
sg N dach (22). ◊ G dachu (21). ◊ D dachu (1). ◊ A dach (32). ◊ I dachem (27): -em (2), -(e)m (25). ◊ L dachu (23). ◊ pl N dachy (9). ◊ G dachów (8): -ów (1), -(o)w (7). ◊ D dach(o)m (1). ◊ A dachy (16). ◊ I dachy (1). ◊ L dachach (7), dachoch (5); -ach Leop (2), Mącz, PaprUp, WujNT (2); -och FalZioł (2), BudNT; -ach : -och BudBib (1 : 2): ~ -ach (3) Mącz, WujNT (2), -åch (3) Leop (2), BudBib, -(a)ch (1).
1.
Przykrycie, wierzch budowli;
tectum Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; doma Mącz, Calep; tegmen, tegulum Mącz; contignatio Cn (171):
Murm 136;
Mymer1 31;
Tectum, pars domus, dach, przikricye, vel ipsa domus BartBydg 155b,
155b;
Przimiot ziele roſcie nadachoch y miedźi opoką FalZioł I 140b,
130c;
Bo gdyby niebyło dachu Snadźby pan piec był w przeſtráchu. RejRozpr F4v;
A ktoby był na dachu (marg) przykryciu domu (‒). niechái nie sſtępuie MurzNT Matth 24/17;
KromRozm III F6v;
RejWiz 126v;
Y otworzywſzy Noe dach Korabiá wyglądnął Leop Gen 8/13 [
przekład tego samego tekstu BibRadz],
Iudic 9/51,
2.Reg 5/8;
A gdy ptacy nie dbáli/ iż iuż chłop miał nići/ Vciekła [jaskółka] w dách do niego/ nie cżekáiąc wici. RejZwierz 126v,
15;
BibRadz Gen 8/13,
Iudic 9/51,
2.Reg 16/22;
OrzRozm Fv [2 r.];
BielKron 248v,
286v [2 r.];
Albo iſz na koſciełech złote były dachy/ A białym Alabaſtrem budowane gmachy KochSat A3;
Doma, Latine tectum, Dách Mącz 94a;
pectinatum tectum, Dách na obie ſtronie nie pochodźiſty Mącz 285d;
Testudineatum tectum, Dách ná czterech ſtronách záłomiony. Mącz 452d,
32d,
84c,
387d,
406a,
457c (
20);
Kiedy naprzod ludzie budowáć pocżęli/ wywiedli ná domiech wyſokie dáchy GórnDworz L16v;
ták iż owe dáchy czo ie Włoſkiemi zową/ á nie ſą/ y ſtoią by kominy/ ábo ſtudnie nie pokryte/ nigdy tey piękności thego kſtałtu/ áni pożytku niemáią GórnDworz L16v,
L16v;
HistRzym 92;
BiałKat 258v;
BielSat N2,
N2v [3 r.],
N3,
N3v;
RejZwierc 92 [2 r.];
Były też Plutei [rodzaj wieży oblężniczej] o trzech kołkách/ ktore przytaczali pod mur przykryte dáchem dla vderzenia z wierzchu BielSpr 61v,
62v [2 r],
64v [2 r.],
67,
73v [3 r.] (
10);
BudBib Deut 22/8,
2.Reg 16/22,
4.Reg 23/12,
Is 15/3,
Ier 32/29 (
6);
StryjWjaz C3v,
B4v;
PaprPan Aa3;
ModrzBaz 35v,
64,
83v;
Tu Rycerz zbroyny mury dręczy oblężone [...] Dáchy ſie od ſtrzał ieżą ze wſzech ſtron nátknionych. StryjKron 105,
26;
CzechEp 224;
WisznTr 12;
BielSjem 37,
38 [2 r.],
39 [2 r.],
40;
PudłFr 7;
PaprUp H2v;
Doma ‒ Dach rowny, połoziſty. Calep 339a,
228a,
512b,
1050a;
GostGosp 60,
96,
166;
WujNT Mar 2/4,
s. 132,
Mar 13/15,
Luc 5/19,
s. 212,
Luc 17/31;
CzahTr L,
Lv;
Gwałtu/ gwałtu ſąśiedźi/ niechcećieli moich Sćian y dáchow rátowáć/ rátuyćie wżdy ſwoich. KlonWor 42,
24,
33.W charakterystycznych połączeniach: dach położysty, rowny, wysoki.
Przysłowia:
Bo lepſze dziś niż iutro bo niewie nikt tego/ Kiedy iáko kot z dáchu muśi ſkocżyć pſiego. RejZwierc 239v.Cżaſem téż y z dáchu ſpádnie [kot]/ A przedśię ná nogi pádnie KochSob 59.
BibRadz Prov 21/9; Lepiey ſiedziec ná węgle dáchu/ niż z żoną wrzaſkliwą/ á w domu przeſtronym. BudBib Prov 25/23 [24].
Dobra wodá ná dáchu kiedy ſąſiad gore/ Bo gdy ſie domá zaymie/ iuż rády nie ſpore. RejZwierc 241v.
bibl. Cżułem iáko piecżliwy Wrobl záwżdy ſiedząc pod dáchem LubPs X3v [przekład tego samego tekstu] BibRadz Ps 101/8; LatHar 167.
Zwroty: »podnieść, przywieść do (
a. ku) dachu« (
1 :
1):
á Potym budowánie wſzytko przywiodł ku dáchu. OrzRozm Fv;
Attollere arcem tectis pro aedificare, Podnieść áſz do dáchu. Mącz 457d.»przepowiadać, ogłaszać na dachach« = głosić publicznie; praedicare super tecta a. in tectis Vulg [szyk zmienny] (2 : 1): BudNT Luc 12/4 [3]; Co wam w cięmności mowię/ powiádayćie ná świátle: a co w vcho ſłyſzyćie/ przepowiádayćie ná dachách. WujNT Matth 10/27, Luc 12/3.
»stać się jako trawa na dachu« (1): Niech ſie ſtáną iáko tráwá ná dachu [fiant sicut faenum tectorurn]/ ktora pierwey vſchnie niſzli ią wyrwą. Leop Ps 128/6.
bibl. »wnić pod obronę, pod przykrytość dachu [czyjego]« (1 : 1): iedno thylko mężom tym gwałtu żadnego nieczyńćie/ ábowiem dla tego weſzli pod obronę dáchu mego [quiequam eo quod venerunt in umbram tigni mei]. BibRadz Gen 19/8; RejPos 47.
Wyrażenia: »dach gonciany (
a. guntowy)« [
szyk 1 :
1] (
2):
Tectum scandulare, Gonciány/ ſzkudlány dách. Mącz 370d;
Swiecą ſię nowe ſzcżyty y dáchy guntowe. KlonWor 49.»ołowny dach« (1): Naprzod Krákow pośiniáły od ołownych dáchow Gdźie mnoſtwo iáſnych gmáchow. KlonŻal B4v.
»dach pozłocony« (1): bowiem w Kijowie brony mieſczkie/ thakież y wieże moczno zbudowane miały dachy pozłoczone MiechGlab 5.
»skorupiany dach« (1): Swiecą ſię w lewo ſkorupiáne dáchy Y inſze gmáchy. KlonFlis Gv.
»słomiany dach« = culmen Mymer1, Cn (2): Mymer1 30; Y iáko niećić ogień pod ſłomiánym dáchem KlonWor 7.
Zestawienie: »pobijacz dachow« = tector BartBydg; scandularius Calep (2): BartBydg 155b; Scandularius – Pobyacz dachow, guntownik. Calep 951a.
Wyrażenie przyimkowe: »pod dachem, pod dach« =
w domu,
do domu;
sub tectum,
sub tegmine Vulg (
15 :
10):
In operto esse, Pod dáchem być/ nie vkazowáć ſie z domu. Mącz 279b,
502a;
iż ledwo znamy á miánowáć vmiemy/ co z námi pod dáchem ieſt. SienLek 195;
Miſtrz moy náucżył mię iednego słowá kthorem ſiedḿ kroć mowiłniżlim wlazł pod dáchy ludzkie HistRzym 92;
Otoż maſz ſtolicę á máyeſtat iego v Rimárzá pod dáchem w nędznym miáſtecżku RejPos 301;
RejZwierc 31,
182v;
BielSpr 2,
5;
BudBib Eccli 14/25 [26];
WisznTr 27;
GostGosp 76.~
Zwroty. »pod dachem mieszkać« [
szyk zmienny] (
2) :
RejPos 301;
Wolę wrót domu twégo ſtrzédz/ niżli ze złémi Pod dáchy mieſzkáć pozłoćiſtémi. KochPs 126.»nawiedzić pod dachem« (1): Náwiedziſz y chudzinę pod dziuráwem dáchem. WisznTr 23.
»pod dach podejmować« (1): pielgrzymy pod dách podeymować/ niemocne náwiedzáć ReszList 158.
bibl. »wniść pod dach (domu) [czyj]« = intrare sub tectum Vulg [szyk 6 : 1] (7): RejPos 45, 243; Nie ieſtem godźien/ áby pod dách domu mégo wſzedł BiałKat 28v [przekład tego samego tekstu RejPos 45, 243, CzechEp 184, WujNT Matth 8/8]; CzechEp 184; Wniść pod czyi dách/ miáſto/ wniść do czyiego domu WujNT s. 20, Matth 8/8, Luc 7/6.
Wyrażenia: »pod dachem dziurawym, odartym« [
szyk 1 :
1] (
1 :
1):
WisznTr 23;
Zdybie go ták vboſtwo pod dáchem odártym Y w vbrániu dźiuráwym/ y w płaſzcżu wytártym, KlonWor 41.»pod dachem pozłocistym (a. złoconym)« (2): KochPs 126; ty okiem ſwym nieuchronionym Nędzniká vpátruieſz pod dáchem złoconym. KochTr 9.
W przen (1):
Zwrot: »wchodzić pod dach« (1): Gdy pożywaſz ćiáłá y krwie Pańſki⟨e⟩y [...] tedy Pan wchodzi pod dách twoy.WujNT 34.~
W przen (3):
A thákie iuż piſmo wilki drapieżnemi zowie/ ktorzy nie drzwiámi ále przez dách á dziurámi do tey ſwiętey owcżarniej Pańſkiey włáżą á przychodzą/ oprocż właſnego záwołánia páńſkiego RejZwierc 40v;
PRzyiąłeś Boże wiecżny/ w mym ćiele/ mieſzkánie A nie racżyłeś gárdźić/ nędznym dáchem/ Pánie GrabowSet P2.Wyrażenie: »dach serca« (1): złodziey ten ieſtći dyabeł/ ktory przez złe myſli ná dách wchodźi ſercá twego: á dźiurę cżyni przez zſe przyrodzenie. HistRzym 92v.
Przen (7):
a) W pismachpolemicznych na oznaczenie zasad wiary (6): Wierzę odpuſty doſyć vcżynienia/ zasługi/ Cżyściec/ Mſza. etce. (marg) Dách Anthikryſtow (‒) GrzegRóżn [F22], F marg, F4; Pocżął [Luter] on dách ſtárego domu łámáć/ [...] kiedy porządek wſzyſtek Kośćielny popſował KuczbKat a2; CzechEp 224; Iż tedy tá ſektá/ [...] iuż nie dách áni śćiány/ ále ſam fundáment religiey Kátolickiey podkopuie PowodPr 36.
b) Dom, budynek (1): kiedy Pan dopuśći/ Gdy ty ſwoie hetmány [czarty] ſwowolnie roſpuśći. Iż wzburzą nawáłnośći/ wzburzą wielkie ſtráchy/ Ze ſie cżáſem pádáią bárzo mocne dáchy. RejWiz 169v.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}