Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DAWAĆ

Następne hasło: DAWAJĄC »

DAWAĆ SIĘ (86) vb impf

się (43), sie (43).

W inf daw- (4) Mącz, LatHar, SarnStat, SkarKaz, dåw- (1) SkarŻyw; drugie a jasne. W pozostałych formach: temat daj- a zawsze jasne, temat daw- a pochylone. ◊ W formach tematów praes daj- (40), dåw- (26); daj- OpecŻyw, FalZioł, Mącz, RejPosWstaw, BudNT, SkarŻyw (10), StryjKron, CzechEp, KochPieś, GórnRozm, LatHar (4), KlonKr, SkarKaz (3), CiekPotrSzym, CzahTr (2), SkarKazSej; dåw- KromRozm III, OrzQuin, RejPos (3), KuczbKat, BielSjem, ArtKanc (2), WujNT (4), SarnStat, GosłCast, SzarzRyt; daj- : dåw- SeklKat (1 : 1), RejKup (1 : 3), BielKron (6 : 4), ModrzBaz (1 : 2).

Fleksja

indicativus
inf	dawać się
praes
	sg	pl
1	daję się, dåwåm się	dåwåmy się
2	dåwåsz się, dajesz się	dajecie się
3	daje się, dåwå się	dają się, dåwają się

praet
	sg		pl
3	m	dåwåł się	m pers	dåwali się
3	n		subst	dåwały się, dåwali się

imperativus
	sg
2	dåwåj się

conditionalis
	sg		pl
2	m		m pers	-byście się dåwali
3	m	by się dåwåł	m pers	-by się dåwali

inf dawać się (5). ◊ praes 1 sg daję się (4), dåwåm się (3). ◊ 2 sg dåwåsz się (3), dajesz się (1). ◊ 3 sg daje się (16), dåwå się (11). ◊ 1 pl dåwåmy się (1). ◊ 2 pl dajecie się (1). ◊ 3 pl dają się (6), dåwają się (5). ◊ praet 3 sg m dåwåł się (1). ◊ 3 pl m pers dåwali się (4). subst dåwały się (4), dåwali się (1) BielKron (4 : 1; 339). ◊ imp 2 sg dåwåj się (2). ◊ con 3 sg m by się dåwåł (1). ◊ 2 pl m pers -byście się dåwali (1). ◊ 3 pl m pers -by się dåwali (1). ◊ part praes act dając się (11), dająć się (1) RejKup g4v, dåwając się (3).

Sł stp s.v. dawać, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Poddawać się pod czyją władzę, (często w wyniku przegranej walki na wojnie), ulegać, ustępować, podporządkowywać się (47)
- a. Oddawać się z zaufaniem, polecać się, powierzać się (10)
- b. Pozwalać zawładnąć sobą (2)
2. Zdawać się (14)
3. Ofiarować się (7)
4. W funkcji strony biernej; bywać udzielanym, czynionym (17)
- a. Być ofiarowanym (4)
*** Dubium (1)

1. Poddawać się pod czyją władzę, (często w wyniku przegranej walki na wojnie), ulegać, ustępować, podporządkowywać się; succumbere Cn (47): miedzy ty włocznie byli przimufzáni ći podchádzáć którzi byli zwiciężeni ku oznaymieniu że ſie yuż dawáli/ y ośięgnieni od ſwych nieprziyaćioł byli. Mącz 177a.

dawać się komu (17): Bo iż Krolowie máią ſię zá ſzcżęśliwe/ że y nikomu niesłużą/ y wſzelákich rzecży doſtátek máią: poſpolićie to bywa/ iż nierádźi ſię dawáią domownikom ábo przyiaćiołom ſwym [a familiaribus non libenter se patiantur admoneri] ModrzBaz 130; Ale to záś nioſą twé [panno] święté obyczáie/ Ze/ by kto mógł być wolen/ ráczéy ći ſie dáie. KochPieś 5. Cf Zwroty.

Zwroty: »dobrowolnie dawać się« [w tym: komu (3)] [szyk zmienny] (7): iż ſie mu żadne miáſtá áni żamki nie opieráły/ iedno dobrowolnie dawáły BielKron 124, 57, 147, 231, 338, 339v, 348.

»w, pod moc [komu] dawać się« [szyk zmienny] (4 : 3): Rzekł mu [Sedechijaszowi] Ieremiaſz/ wynidź przećiw Nábchodnozorowi ze wſzytką rodziną ſwoią/ dáiąc ſie mu w moc BielKron 95, 231, 338, 339, 340v, 348; y w moc mu ſię dáiąc/ niewsſtydliwie ſię záchowáłá SkarŻyw 308.

»w niewolą dawać się« (2): Stąd że ieſzcże y dziś ten obycżay v nich iż ſie w niewolą dáią. BielKron 359 [idem] StryjKron 46.

»dawać się w posłuszeństwo [komu]« (1): Po zyęmi/ iedni go krolowie z vpominki ſzukáli/ dawáiącz ſie w poſłuſzeńſtwo iemu RejPos 81.

»dawać się [komu] w pośmiech« = dare alicui risum, risum de se alicui tradere Cn (1): A dźiwnie ſię dawáią ludźiom wpośmiech [mirabiliter se praebent omnibus deridendos] /ktorzi by osłowie Kumáńſcy (wedle ſtárey báśni) gdy znich cudzą ſkorę zedrą/ w twoiey ſię okázáć muſzą. ModrzBaz 135.

»powolnie, powolny dawać się« [w tym: komu (1)] [szyk zmienny] (1 : 1): co im każe cżynić powolnie ſie dawáią BielKron 228; A ieſliby w tym co mogł pomoc Krol Polſki/ coby ku pożytku Rzecżypoſpolitey Krześćijáńſkiey/ ná to ſie wam dawa powolny BielKron 410.

»dawać się winnym« [w tym: czego (1), z czego (5), komu (6), za kogo (1), w czym (2)] = przyznawać się [szyk zmienny ] (15): OpecŻyw 169v; dawam ſię wynien iego. s. miłoſcy/ y proſze ſobie na wſpomożenie pana Ieſu Christa SeklKat X, V4; RejKup g4, Ee; Przeto grzech ſwoy bacżył ſnadnie/ Pánu ſwemu ij wyznawał/ A winien ſie z niego dawał BielKom D4; BielKron 176; Criminibus illis pro rege se supponit reum, Dáye ſie winnym zá królá/ záſtępuye królá. Mącz 312a; ArtKanc M19; LatHar 78, 133, 137; CzahTr B2, H3v; GosłCast 71.

a. Oddawać się z zaufaniem, polecać się, powierzać się [tym: komu (6)] (10): Tendere manus supplices alicui vel apud aliquem, Dáwáć ſie álbo modlić ſie/ zmiłowánia żądáć Mącz 444a.

Zwroty: »pod łaskę dawać się« (1): Ná ten cżás tu porząd cnych Krolow ſie podáie: Pod wáſzmośći obronę/ y łáſkę ſie dáie. KlonKrGum Av.

»pod, w moc [komu] dawać się« [szyk zmienny] (2 : 1): RejKup o3v; A poślemy [posły] do Polſki/ náſzey miłey mátki/ Dawáiąc ſie iey pod moc/ ze wſzyſtkimi ſtátki. BielSjem 4; Kryſte zbáwićielu náſz [...] Iać ſię tobie w moc dawam y z duſzą y z ćiáłem ArtKanc L5v.

»dawać się na naukę [komu]« (1): dáię ſię wſzyćiek ná náukę S. kośćiołowi Rzymſkiemu SkarŻyw 203.

»dawać się pod, w obronę« [w tym: komu (1)] [szyk zmienny] (2 : 1): inni Miſtrzowie thego zakonu [...] łąmáli thy práwá Krolom Polſkim/ poſtronnym ſie dáiąc w obronę BielKron 231, 62; KlonKrGum Av.

»dawać się w opiekę« (1): Słyſzymy też to/ iákie rádośći/ iákie pociechy káżdemu przypadáią ktokolwiek pilen they ſwiętey woley iego/ [...] á dawa ſie w ſwięthą opiekę iego. RejPos 86.

»[komu] w rząd dawać się« (1): Iáko ſię tey dziećinie wrząd dáiećie/ ktora nie mowi/ áni ſię zda rozumieć? SkarŻyw 27.

b. Pozwalać zawładnąć sobą [czemu] (2): Przeto Páná oczekaway/ A nieſzczęśćiu ſye nie daway KochPs 38.

Zwrot: »w moc dawać się [czemu]« (1): Apotym Eneaſá pytáć wnet pocżęłá. Przecżby ſie ták w moc dawał morſkiey niepogodzie? PudłDydo A3.

2. Zdawać się; causam suam alicui permittere Cn [na kogo (4), na co (10)] (14): OrzQuin E3; W rzęcżach [!] trudnych dawać ſię ná mądrego iáko na głos Boży. SkarŻyw 332 marg; SkarKazSej 684a marg.

Przysłowie: kto ſye ná ludźye dawa/ połowicę tráći KromRozm III N4v.

Zwroty: »dawać się na łaskę [komu]« (2): Nietak byſzie blaznie ſtroiċ Kto by chczyal myſl vpokoiċ [...] A ſkloniċ ſię panu ſwemu Daiąċ ſię na Laſke iemu. RejKup g4v; BielKron 143.

»dawać się na miłosierdzie« (1): á vpadłeś przedemną ná koláná ſwoie/ á dawaſz ſie ná miłosierdzie moie RejPos 177.

»na radę dawać się« (1): lecż niewiem co lepſzego/ ná twoię ſię rádę dáię SkarŻyw 332.

»na rozsądek [czyjś] dawać się« (4): Aby zwierzchność ſtolice Rzymſkiey we wſzytkim ználi/ y ná iey ſię rozſądek ze wſzelákim przyſtoynym wedle Bogá poſłuſzeńſtwem/ dawáli. SkarJedn 369; CzechEp 334; SkarKaz 418a; SkarKazSej 675a.

»dawać się [komu] na wolą« [szyk zmienny] (2): BierEz K4v; Przykazania Boże abys ſtrzegł á zachowawał ie, Bogu miłemu daiącz ſie na wolą iego zawżdy. FalZioł V 66.

3. Ofiarować się (7):

dawać się komu (7): Tyś chćiał ſzáty iego widzieć: á on ſam ſię tobie dáie SkarŻyw 91, 278 [2 r.]; DAieć ſię Ciáło pod oſobą chlebá/ y Krew pod oſobą winá LatHar 194 [idem SkarŻyw 278]; SkarKaz 243b; Ześ nam nietylko być dał: ále by ſzczęśliwie Káżdy żył/ ſam ſie dawaſz wſzytkim lutośćiwie. SzarzRyt B3. Cf. dawać się komu ku czemu.

dawać się kornu ku czemu (4): [ciało Chrystusowe] Może ſię ku pożywániu wſzytkim dáwáć SkarKaz 205a.

4. W funkcji strony biernej; bywać udzielanym, czynionym; datum esse Vulg (17): Cżaſu teſz ktory ſię długim obiadem v ludzi dáie/ tráćić niechćiał. SkarŻyw 87.

dawać się według czego (1): A wſzákże wſzyſtkié inné Dożywoćia/ według Conſtituciy piérwſzych zoſtáwáć y dáwáć ſie máią. SarnStat 87.

dawać się komu (6): Sumpt ták do poſyłánia do innych PP. Rad/ iáko ná Poſły/ którym ſie ſtácye dawáią/ y ná té gońce/ ma bydź z ſkárbu nászégo Polſkiégo y Litewſkiégo SarnStat 45. Cf Frazy.

Frazy: »[komu] dobrodziejstwa dają się« (1): Gdzie ſię wielkie ludziom y cudowne dobrodzieyſtwá dáią/ na cżeść Pánu Bogu w Troycy iedynemu. SkarŻyw 227.

»daje się Duch Święty« (1): iż przez włożenie rąk Apoſtolſkich dáie ſię duch święty [daretur Spiritus sanctus] BudNT Act 8/17 [18].

»nauki dawają się« (1): A kiedy śie w tym Práwie miłość przykázuie/ tedyć też náuki śie dawáią o tych wſzyſtkich ſpráwách y vrzędźiech/ ktore zá miłośćią iść zwykły. KuczbKat 316.

»[komu] odpowiedź się daje« (1): Przetoż ná to tá ſie im odpowiedź dáie RejPosWstaw 44.

»pobudki dają się« (1): A ktoż ná oko nie widźi więtſzey vcżćiwośći y porządku/ kiedy y przed poświącániem y po poświącániu rozmáite ſię pobudki do nabożeńſtwa ludzkiego daią? LatHar 77.

»[komu] pochwała daje się« (1): Złym przygáná, á dobrym pochwałá ſię dáie. CiekPotrSzym )?( 3v.

»daje się przestroga« (1): ná vkrocenie wyſokiego obiáwienia/ dáie ſię ná ludzką krewkość przeſtrogá. SkarŻyw 196.

»daje się przodkowanie [komu]« (1): ále ſię początek od iedności poczyna/ y dáie ſię przodkowánie Piotrowi/ áby ſię ieden kośćioł być pokazał. SkarKaz 606a.

»przyczyna daje się [do czego]« (1): iż złemi ludzkiemi pożądliwośćiámi y pokoy bywa wzruſzan: y przycżyná ſię dáie y do wymyślánia vſtaw/ y do wſzcżynánia woyny [et causam datam esse tum legibus excogitandis, tum bellis gerendis] ModrzBaz 101v.

»przykład [komu] daje się« (1): y prżykład zły ludźiom ſię dáie GórnRozm C4v.

a. Być ofiarowanym (4):

dawać się komu (1): Bo dla tego nie rzekł/ ktore ſię wam dawa/ ále ktore ſię zá was dawa WujNT 286.

dawać się za kogo (3): A wźiąwſzy chleb/ dźięki vczyniwſzy łamał/ y dawał im mowiąc: Toć ieſt ćiáło moię/ ktore ſię zá was dawa [pro vobis datur]. WujNT Luc 22/19, s. 286 [2 r.].

*** Dubium (1): Sybillá Frygia. [...] ſtára/ ſroga/ żáłoſna/ z nágiemi rámiony/ roſpuśćiwſzy włoſy/ twarz ſchyliwſzy pálcem vkázuie/ dáiąc ſie powoli/ ták mowi BielKron 134.

Synonimy: 1. poddawać się, ulegać, ustępować; a. polecać się, powierzać się; 2. spuszczać się, zdawać się; 3. ofiarować się, poświącać się; 4. czyniony, udzielan; a. ofiarowany.

Formacje pochodne cf DAĆ SIĘ.

Cf DAWAN, DAWANIE

KCh, HJ