[zaloguj się]
[pdf]

DIABEŁ (957) sb m

diabeł (161) dyjabeł (7), [dejabeł], diabeł a. dyjabeł (789); diabeł RejJóz (7), RejRozm (3), RejKup (22), SeklPieś (3), RejWiz (32), RejFig (12), RejZwierz (12), HistLan (2), RejZwierc (21), Hist Hel, PaprPan (2), KochFr (6), KochPieś, LatHar, KołakSzczęśl, CiekPotr (2), CzahTr (3); dyjabeł MWilkHist (5), PudłFr; diabeł : dyjabeł BierEz (2 : 1); diabeł : diabeł a. dyjabeł OpecŻyw (3 : 1), ArtKanc (25 : 4). [Formy dia- i dyja- ustalono na podstawie sylabizmu wiersza].

dya- (661), dia- (182), dija- (99), dyia- (7), dja- (5), diya- (3).

-å- (859), -a- (25); -a- KołakSzczęśl; -å- : -a- OpecŻyw (17 : 2), MurzHist (4 : 8), MurzNT (6 : 2), KrowObr (132 : 5), RejFig (11 : 1), HistRzym (42 : 1), RejPos (48 : 1), GrzegŚm (3 : 1), WujJud (11 : 1), CzechEp (19 : 2); e jasne.

Fleksja
sg pl
N diåbeł diåbli, diåbłowie
G diåbła diåbłow
D diåbłu diåbł(o)m, diåbłum
A diåbła diåbły
I diåbłem diåbły, diåbłami
L diåble diåbl(e)ch
V diåble diåbli
inne sg V a. L - diåble

sg N diåbeł (319). ◊ G diåbła (131). ◊ D diåbłu (109). ◊ A diåbła (74). ◊ I diåbłem (44); -em (6), -(e)m (38). ◊ L diåble (15). ◊ V diåble (17). ◊ V a. L diåble (1). ◊ pl N diåbli (72), diåbłowie (5); -owie OrzQuin; -i : -owie OrzList (3 : 4). ◊ G diåbłow (34); -ow (2), -(o)w (32). ◊ D diåbł(o)m (35), diåbłum (1) MurzHist. ◊ A diåbły (75).◊ I diåbły (20), diåbłami (1) KołakSzczęśl. ◊ L diåbl(e)ch (3). ◊ V diåbli (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.: diabeł, diaboł.

1. Czart, szatan, zły duch; daemon Mymer1, Mącz; cacodaemon, diabolus, malum, orcus Mącz, Cn; calumniator, spiritus caelo deiectus Mącz; antitheus, genius ater, genius sinister, laevum numen, malus genius, satanas, spiritus insincerus Cn (918): Dyabli twą duſzę pośiędą BierEz S3; naſſych ſwiąt niedbá/ z diáblem dzierży OpecŻyw 118v; na krzyżu ſie ofiarowál/ by nás diáblu z mocy wyrwál. OpecŻyw 161; a ty [dziewico] twą mądroſcią diáblys porazila OpecŻyw 183v, 13v, 38 [2 r.], 133 [2 r.], 161, 171, 175; PatKaz I 13v; PatKaz III 91v; Powiedaią iſz ſie vkazał Dijabeł wielebnemu Biernatowi TarDuch E3, B2, C7, D2v, D4; FalZioł I 86d; Ten [Apulegijus] powiadał że dyabli ſą żywi cicho, á wezwani cichożywowie (iako y ludzie) rozumem domyſlni, ducha cirpiącego, ciała powietrznego, bytu wiecżnego BielŻyw 91; MiechGlab 47; WróbŻołt V6v, aa5, ccv, pp2v, pp6; RejPs Ff3v; LudWieś A4; RejJóz E; SeklKat Tv; Bo ta tvarz tego niegodna ku diablu barzo podobna RejRozm 392; RejKup f2v, g8v, h7v, 15v, m2v (11); RejKupSekl a7v; HistAl A, I6; diábłu k woli vczynił MurzHist D3; Toć iá wiem dobrze/ iſz mię bog diábłum wmoc podáł MurzHist P3, D2, I3v, K2v, K4v, N2, P3; MurzNT 31, Luc 4/3, 5, 13, 171 marg; GliczKsiąż C2, K8v; GroicPorz 114v; SeklPieś 31; Wynidz Dijable Bożą mocą/ pánny Máryey mocą/ y wſzyſtkich ſwiętych mocą. KrowObr 121, B4 [2 r.], C4, 10v, 37v, 38v (62); Boć będzye [świat] dziwne cżacżká figle vkázowáć/ [...] A dyabeł z drugiey ſtrony też zá vchem ſzepce RejWiz 51, A6v, A7v, 13, 79v, 80 [2 r.] (27); Leop Eccli 27/30, Matth 13/39, Luc 4/2, 3, 13 (12); A thák iuż wáſzá M. widźiſz/ że Dyabłow áni odmiány żadney wemnie niemáſz OrzList d4v, d2, d2v, h2v, i; RejFig Dd7; A ſnadź by Anyoł mowił/ wſzytkoby zgánili/ Alboć ſie tych wykrętow/ v dyabłá vcżyli. RejZwierz 109v; BibRadz I *7, Matth 13/39, 17/18 [17], 27/41, Luc 8/12, Ioann 10/21 (9); OrzRozm C3v; BielKron 97v, 154v; GrzegRóżn Fv; Daemon, Latine sciens, Wiádomy/ a Christianis vocantur spiritus coelo deiecti, Dyabeł. Mącz+ 77a; Diabolus, Latine Calumniator, Potwárcá/ Bluźnierz/ Dyabeł. Mącz 84b; Pythonicus, Czarnoxiężnik/ który máyąc s diabłem porozumienie prziſzłe rzeczy powieda. Mącz 334b, 77b, 203a, 331b; á potym wſtawſzy [Krystus] z martwych/ mocy ſwéy nád Dyabłem vżył OrzQuin S2v, I2 [2 r.], K4, P3, Aa3v; SarnUzn D6, G8, H6v; RejAp 57, 66; GórnDworz Q2v, T5; HistRzym 40 [3 r.], 53v, 56v, 57 [2 r.], 60v (36); RejPos 3, 5, 16v [2 r.], 23v marg, 33 (34); RejPosWiecz2 93v; RejPosWiecz3 98v; iż znał [Luter] dobrze dyabłá/ y dyabeł z nim dobrą znáiómość miał BiałKat 341, 341, c3v; GrzegŚm 9, 55; KuczbKat 20, 145; RejZwierc 57, 95v, 116, 128v, 139 (13); Bo ſie ták/ powiáda/ złośći rozroſły że iuż y Dyabłá ſámego przechodzą. WujJud 90, 7, 53, 60v, 62v [2 r.], 103v, 226v, 259; WujJudConf 64v, 72; HistHel C; BudNT Eph 4/27, Hebr 2/14, 1.Ioann 3/8, Ii3v; CzechRozm 157, 189, 226; PaprPan F4v; ktory [Bóg] ieſt Oycem prawdy/ ták iáko Dijabeł ieſt oycem kłamſtwá [diabolus mendacii est pater]. ModrzBaz 60, 64 [2 r.], 128; SkarJedn 200; SkarŻyw 28, 36 [3 r.], 56 [2 r.], 92 [3 r.], 118 (39); MWilkHist A2, F [2 r.]; CzechEp 38 [2 r.], 39 [2 r.], 104, 107, 203 [2 r.] (17); NiemObr 60, 105, 177; ReszPrz 45, 47, 51 [4 r.]; ReszList 181; WerGośc 230, 245 [2 r.], 255 [4 r.], 256 [3 r.], 270; nie P. Bog tákowe Małżonki/ ále chuć docżeśnego mienia/ łákomſtwo/ álbo ſam dyabeł/ [...] złącża. WerKaz 303; ArtKanc A12v [2 r.], A15, A16v, B2, B12 (20); PaprUp I2; LatHar 144, 150, 202, 273, 326 (17); KołakSzczęśl [D]; TEdy IEſus był záwiedźion ná puſzczą od Duchá/ áby był kuſzon od dyabłá [a diabolo]. WujNT Matth 4/1; potym przychodźi dyabeł/ y wybiera ſłowo z ſercá ich [venit diabolus et tollit verbum de corde eorum]/ áby vwierzywſzy nie byli zbáwieni. WujNT Luc 8/12, Matth 6/5, s. 135, 309, Ioann 13/2, Act 10/38 (50); PowodPr 29, 52 [3 r.], 55, 61 [2 r.]; SkarKaz 82b, 418b [2 r.], Oooob; SkarKazSej 699b.

W połączeniach szeregowych (37): MurzHist L3; iż przezeń od wſſyſtkyey mocy dyabłá/ grzechu/ śmyerći/ y pyekłá bywamy wyſwobodzeni KromRozm I [H3]v; światu Diabłu/ ćiału ſwemu/ zawſſem kwoli czynył SeklPieś 19; z grzechem/ s przeklęctwem/ śmierćią/ z Dyabłem/ y ſtráſſliwym ſądem bożym potykał ſię. KrowObr 49v; Ale woliſz ſlucháć o [...] Dijable/ Swiećie/ y roſkoſzach iego. KrowObr 66v; y wniwetz obroćić/ grzech ſmierć/ przeklęctwo/ gniew Boży/ piekło/ y Dijabłá KrowObr 214, 50; ſwym też chćiwośćiam nie folguiąc/ łathwie od ſwiáthá y od dyiabłá odſtąpiemy Leop Iac 1 arg; HistRzym 100v, 106v, 116v, 117; RejPos 231; GrzegŚm A2v; RejZwierc 114v, 116, Aaa3; o Angielech/ Dyablech/ y o Cżłowieku. WujJud 62v, B5; RejPosRozpr b4; RejPosWstaw [1434]; ReszPrz 23; moc, diabłá, y też śmierć/ racżyłeś ſam zetrzeć ArtKanc A15; Bo wiecżną śmierć iuż zwyćiężył/ Grzech, świát, y diabłá poraźił. ArtKanc D18, A19v, D2v, G13, L8, P8v; ábowiem nieprzyiaćiele moi/ obtocżyli duſzę moię/ ćiáło/ świát/ y dyabeł. LatHar 587, 239, 300, 355, 546, 596; Grzechom nie ſłużyć y dyabłu. SkarKazSej 692b marg, 698a.

W przeciwstawieniach: »diabeł ... anjoł (święty, światłości)« [szyk 7 : 4] (11): Tedy opuſtil go diabel/ a oto przyſtąpili anieli ſwięci/ ij poſlugowali iemu. OpecŻyw 38; SeklKat C4, C4v; MurzNT Matth 25/41; Abowiem Dijabeł/ vmie ſię w ániołá ſwiátłośći przemienić KrowObr 52, 114v, 239; Będzyeć ſie łgarz zdał by Anyoł ſwiátłośći/ Lecż z dyabłem rowno ſtan iego miłośći. RejZwierc 217; SkarŻyw 206; WujNT Matth 4/11, s. 508.

»Bog (Pan Bog, Pan) ... diabeł« [szyk 16 : 7] (14 : 8 : 1): GlabGad M; SeklWyzn Av; MurzNT 31; KrowObr C2, C4, 87v, 209; RejWiz 95v; Bądźćieſz tedy poddáni Bogu: á ſprzećiwiayćie ſie dyiabłu Leop Iac 4/7; BibRadz 1.Cor 10/20; GrzegRóżn I4; Mącz 130c; RejPos 85, 86; GrzegŚm 56; SkarŻyw 172; Cżęśćiey dyabła ſpomnią przez dźień. Niż Páná Bogá przez tydźień. MWilkHist F; CzechEp [411]; ReszPrz 76; LatHar 251; WujNT 338, Iac 4/7, s. 821; [ieſli zawſze y wſzędzie má P. Bog wierne ſwoie: Dáleko więcy má Deyabeł záwſze y wſzędzie obłudniky ſwoie NiemRepl G2].

»nie diabeł (ani duch, abo czart) ale cżłowiek« (2): nie być dyabłem ábo cżártem/ ále cżłowiek [errata: cżłowiekiem] CzechEp 374; WujNT 869.

»diabeł ... Pan Chrystus (Krystus)« [szyk 1 : 1] (2): nie od Kryſtuſá/ ále od Dijabłá poſlánego KrowObr 10v; WujNT 57.

W charakterystycznych połączeniach: diabeł chytry (5), głupi, hardy, kusiciel (2), morderca, niecnota, przeklęty (4), pyszny, swego pilen (3), zły (złościwy) (7); diabeł dopuści (5), grzeszy (4), kusi (3), moc ma (2), omamił, opuścił, osiadł, pobudził, wzbudził (4), pomaga (pomoże) (4), ucieka (8), upadnie; diabła oszukać, porazić (2), przechodzić, straszyć (2), wystrzegać się, wzywać (6), zwyciężyć (zwyciężać) (9); diabłu (po-, pod-)dać (się) (w moc, niewolą) (4), poddany, przyczytać (2), służyć (5), (s)przeciwiać się (przeciwić się, sprzeciwienie się) (9), straszny (straszliwy) (3); od diabła (po)kuszon(y) (być) (9), wymyślony (zmyślony) (9), wybawiać (wybawienie) (4); do diabła się uciekać (2); z diabłem bojować (2), dzierżeć, mieć porozumienie, sprawę (8), walczyć.

Przysłowia: Ale ia tęmu niewierzę/ bo pan bog więczei może niſz Diabeł y ſłvga iego. SeklWyzn Av.

Cżłowiek prawi, cżłowieku, albo Bog albo Diabeł, to ieſth może albo wiele dobrego albo wiele złego vczynić GlabGad M.

Bo to ſtára przypowieść/ my ſzcżypty cudzego/ A dyabeł pełną garſcią/ náchwyta náſzego. RejZwierz 129, 103; RejPos 253v.

Conferre omnia maledicta in aliquem, Námowić komu co Diabeł kazał/ Wſzyſtki niecnoty przipiſáć. Mącz 205c, 145a, 511a.

OpecŻyw 98v; á dyabeł nigdy nie ſpi. GórnDworz Q2v.

Prawie iako mowią ſczedl ſię. Dyabel ſwą [lege: z swą] maczierza oba tam dlugo niema być ſgoda. RejKup d7v.

Cretensis cretensem novit, Proverb. Zna dyabeł pogáná. Mącz 68c.

A więc káżdy by Anyoł z nabożną figurą/ Vmizga ſie/ á dyabeł thám záwżdy pod ſkorą. RejWiz 59v.

chceſz mię miáry w żyćiu Náuczyć/ á ſam/ xięże/ nośiś [!] dyabłá w kryćiu. KochFr 100.

Flare simul et Sorbere proverbium. Weſpołek dąć y ſárkáć álbo dech w ſię bráć. To yeſt dwie rzeczy w ſpołek czinyć niepodobno yeſt/ yáko pánu Bogu y Dyabłu służić. Mącz 130c.

iż ma [minister u franciszkanów] táki liſt z Rzymá iż by y diabłá ziadł tedy ma moc rozgrzeſzyć. RejZwierc 27v.

że chodzą rotámi młodzi ludzie iáko Lwi/ á ſnadźby ſie mogli/ iáko ono dawna przypowieść/ y z dyabły łámáć. RejZwierc 185v.

WOźnicá wſiádał ná Koń/ ſkorę ſobie złupił/ Y wrzeſzcżał siłnym [!] głoſem/ by go dyábeł łupił. RejFig Cc7.

Y ná mię pátrzyć nieśmieią/ Iák dyabłá ták śię boią [Ezopa]. BierEz A4v; Quid tua (malum) id refert, Y coż wżdy tobie do tego Diabeł tobie do tego Mącz 205c.

bo mnich á bábá/ ſtáre to diabeł ma inſtrumentá ſwoie RejAp 82.

Frazy: »(wszyscy) diabli dali, diabeł dał« [szyk zmienny] (5 : 1): RejKup o8v; Wierzę żeć nam tę ſłużbę wſzyſcy dyabli dáli. RejWiz 13, 41, 73v; Nie razechmy ſie tego náſłucháli/ Co mowią dyabli mi tho práwo dáli. RejZwierc 225v; MWilkHist D.

»diabeł opętał; od(e) diabła, diabłem opętany« [szyk zmienny] (2; 5 : 2): Muſi to dziecię bytz od diábla opętané OpecŻyw 33v, 108; té Amálechity kácérſkié Dyabeł opętał OrzQuin M4v; WujJud 60v; á kápłan Apollinow/ [...] dyabłem opętány ieſt SkarŻyw 566; CzechEp 311; OrzJan 18; LatHar 519; WujNT 416.

»diabli pobiorą, diabeł pobrał« (1 : 1): Dyabeł ich [kacerzów] pobrał OrzList h3; Ey iużże wśiádayćie Aż was diabli pobiorą. KochFr 133.

»diabli ruszą« (1): Ruſzayże iuż poki chceſz/ áż cie dyabli ruſzą Sámego/ á pámiętne zápłáćiſz im duſzą. RejWiz 123v.

»diabeł wziąć nie chce [kogo]« = ktoś niepotrzebnie długo żyje [szyk zmienny] (2): A nierzkąc ſnadź ſynowie lecż y dziewek wiele/ [...] Co mawiáły Ey niechceć wziąć dyabeł tey báby/ Chociaż iuż zeſzłą w leciech y żywot iey ſłáby. Nie chceć zdechnąć HistLan B3v, B4.

Zwroty: »diabła (a. rotę diabłow) w (a. przy) sobie mieć« (4): Iużeſmy poznali ijże diábla maſs wſobie OpecŻyw 64v, 66v; Rottęć iá diabłow wſobie mám/ ktorzy mię poſiedli MurzHist G2, Gv.

»diabłu (z duszą i z ciałem) (się) odda(wa)ć; (jest) oddany« (7; 2): izali ſie ten z duſzą y s ćiáłem Dyabłu nie oddał/ aby iedno Papieżem zoſtał KrowObr 38, 37, 137; Alexándrá y inne kácerze Dyabłu tylko oddawał [Paweł święty]/ to ieſt záklinał ie OrzRozm H4v, M2v, M4v [2 r.]; Inde Anathematizo, Przeklinam/ Dyabłu oddáyę. Mącz 9b, 363a.

»diabły odpędzać; diabłow wypędzanie« (3 : 1): FalZioł IV 53c; Leop Luc 11 arg; y oley ábo krzyżmo exorcyzowáne/ [...] dyabły/ odpądza. SkarŻyw 278, 393.

»odrzec się (a. odrzekać się, a. zarzekać się) diabła« [szyk zmienny] (4): SeklWyzn f2v; ták iákoś ſye ná Krzćie świętym odrzekł Dyabłá/ itéż wſzyſtkich vczynków iego OrzQuin L2; HistRzym 100v; SkarŻyw 520.

»diabła wyganiać (a. odganiać, a. wygnać); był wygnan diabeł; wyganianie diabłow« = daemones eicere PolAnt [szyk zmienny] (17 : 1 : 1): OpecŻyw 173; OpecŻywList Cv; Iezu ienżes [...] dijabły od opęthanych wyganiał. TarDuch B3; MurzHist P3; vkaśćie theſz gdzie z oleiu Dijabły wyganiáli [apostołowie] iáko wy wyganiaćie y záklinacie? KrowObr 82, 83, 84, 93, 121, 172v, 174v; BibRadz Matth 10/8; RejPosWiecz2 92; SkarŻyw 183, 189, 457, 567; A gdy był wygnan dyabeł [Et eiecto daemonio]/ przemowił niemy WujNT Matth 9/33, 34.

»diabły wymiat(ow)ać« [szyk zmienny] (3): mowili/ iż moczą Beelzebubá kſiążęciá dyabelſkyego wymiátuie [Jezus] dyabły. RejPos 76v; SkarŻyw 552; ArtKanc A13.

»diabły wyrzucać (a. wyrzucić); diabli bywają wyrzucani; diabłow wyrzucanie (a. wyrzucenie)« [szyk zmienny] (16 : 1 : 2): Záklinátz/ ma Dijabły wyrzucáć. KrowObr 120, 81, 82 [2 r.], 120v [2 r.], 121 [2 r.], 121v, Qq4; HistRzym 83; że w imię iego mieli dyabły wyrzucáć: ięzyki nowemi mowić: węże noſić CzechRozm 189v, 112v, 187v; CzechEp 21, 28; WujNT 186, Yyyyy2v [2 r.].

»diabły zaklinać; zaklinanie diabłow« [szyk zmienny] (3 : 1): MurzHist P3; Bo teſz takieſz Czárnokxiężnicy tzynią/ ktorzy Troyce Swiętey imieniem Dyabły záklináią KrowObr 92v, 82, 93.

Wyrażenia: »czarny diabeł« (1): y práwie wykonterfetował [Luter]/ ſzpetnego cżarnego Dyabłá z piekłá ReszPrz 44.

»kłamca (a. kłamliwy) diabeł« [szyk 4 : 2] (6): iákobyśćie przeyrzeli/ y ty Máſſkáry od kłamce Dijabłá wymyſlone ſobie obrzydzili. KrowObr 107v, 52v, 95v, 155v, 156v; ArtKanc G13v.

»diabeł łysy« (1): Ale nieboze ty kreſſy [= namaszczenia olejami] Wſzytky zetrze Dyabel lyſy. RejKup h4.

»miły diabeł« (2): Miły Dyable/ wyſłuchałem twego Regeſtru ReszPrz 52, 51.

»diabeł mistrz« [szyk 3 : 2] (5): I nie zádaway mi nieprawdy/ ábym ia to miał z miſtrzá Dijabłá piſáć KrowObr 9, 208v, 227; ſam Luter [...] tę ofiárę zhydźił/ sſpáczył/ czyniąc miſtrzá ſwégo dyabłá woléy doſyć BiałKat 341; PowodPr 35.

»nawyszszy diabeł« (1): żem ia ieſt Sżátan ludzki nieprzyiaćiel/ ćiebie niezwyćiężoną/ zwyćiężećiem chćiał/ poſłány od nawyſzſzego Dyabłá. SkarŻyw 152.

»ociec diabeł« (3): A co zowiećie prawdą y ſwiętymi vſtáwámi/ to ieſt kłamſtwo/ y rzetzy przeklęte/ od Oycá Dyabłá wymyſlone. KrowObr 131v, 35, 223.

»ociec kłamca (a. kłamliwy) diabeł« [szyk 6 : 1] (6 : 1): iż ktorykolwiek zwas Papieżowi przyſięga/ muśi rád nierad Oycu kłamcy Dyábłu ſłużyć KrowObr 132, 86, 131, 137, 149v, 155, 155v.

»pan (twoj) diabeł« (8): OrzQuin P2v; ponieważ tego kąkolu inimicus homo pan Dyabeł miedzi pſzenicą doſyć náśiał LeovPrzep G2; RejPos 116; Y on Pan Dyabeł pewnieć muśi biegáć/ Albo gdzie w cierniu przed ſtráchem vlegáć. RejZwierc 116v, 62v, 244; SkarŻyw 152; Niepocżną ludźie przez nas nic Wſzędy pánu dyabłu być. MWilkHist E4v.

»diabeł z piekła« (3): ále wſzytki dyabły z piekłá/ [...] ná pomoc niechay wezmą ſobie OrzList h3; ReszPrz 44; PowodPr 33.

»(s)przeciwnik (wasz) diabeł« = adversarius vester diabolus Vulg [szyk 4 : 2] (6): PatKaz III 146v; KrowObr 62v; Bądźćie trzeźwi á cżuyćie/ bo dyiabeł przećiwnik waſz/ krąży (koło was) Leop 1.Petr 5/8; RejPos 47v; WerGośc kt; WujNT 1.Petr 5/8.

»starszy diabeł« (1): prowádził go [...]/ aſz do onego krolá/ to ieſt ſtárſzego Dyabłá. SkarŻyw 171.

»diabeł stary« (2): RejFig Bb5; Pátrzże iákie ná ſzyi/ wiſzą ſzáláwáry/ Iedno ſie ták vbierał/ on náſz dyabeł ſtáry. RejZwierz 104v.

Szeregi: »diabeł, (abo) czart« [szyk 1 : 1] (2): Demon. Teuffel. Czart dyabel. Mymer1 2v; CzechEp 374.

»zły duch, czart i diabeł« (1): Anyołowye ſwowolni/ ktore złymi duchy/ czárty/ y dyabły zowyemy KromRozm III A8.

»książę (tego świata, świata tego), (to jest) diabeł« [szyk 5 : 4] (9): Kxiążęta, Czuſz tego ſwiata tho ieſt dyabli. WróbŻołt pp6v; KrowObr 50, 100v, 199, 229v; OrzQuin L4v, N4; A nie dáy ſie vwodzić dyabłu kſiążęciu ſwiáthá tego RejPos 24, 23v.

»(duszny) nieprzyjaciel, (to jest, czusz) diabeł« [szyk 8 : 3] (11): Nieprzijaciel, czuſz dyabeł nie zaſzkodzi panu Ieſuſowi WróbŻołt ee4, V6y, tt2v; wierne ſlugi Boże [...]/ ná to ćiągnie y przywodzi áby ſnim weſpołek Dijabłá/ nieprzyiaćielá duſznego/ chwalili KrowObr B4, 87v, 113, 138, 148v, 152v; WujNT 57; SkarKaz 7a.

»diabeł, (i) pokusa« (2): przykaſz diabłom tym pokuſam iſz ſię wżdy vćiſſą SeklPieś 19v; vmárłe krześił/ chore vzdrawiał/ dyabli y pokuſy wſzythki muſieli przed nim vciekáć. RejPos 114v.

»(duszny nieprzyjaciel), (chytry, chytry a stary) wąż, (duch nieczysty), diabeł« [szyk 9 : 1] (10): O vązu dyable by tedy marya byla wgrzechu pyeruorodnym yuſz tedy od uąza ona bylaby zwyczyązona PatKaz I 7; Izaſz to nie ſą náuki onego chytrego Wężá Dyabłá KrowObr 103v, 7, 71, 92v, 95, 208v (9).

»diabeł i (a) szatan« = diabolus et satanas Vulg [szyk 5 : 1] (6): Y pochwyćił ſmoká wielkiego ktory ieſt on wąż ſtáry/ kthorego zową dyabeł á ſzatan RejAp 164v, 101; LatHar 590; WujNT Apoc 12/9, 20/2, Yyyyyv.

»zły duch, (i) diabeł« [szyk 1 : 1] (2): Cacodaemon, Zły duch/ Diyabeł. Mącz 77b; SkarKaz 6a.

Wyrażenie przyimkowe: »z(e) diabła« (13):
~ Zwrot: »z(e) (ojca) diabła być« = ex (patre) diabolo esse Vulg [szyk zmienny] (12): KrowObr C4; Kto cżyni grzech ten ze diabłá ieſt: bo diabeł od pocżątku grzeſſy. Leop 1.Ioann 3/8; á kto nie ſłucha náuki iego ten z oycá dyabłá ieſt. RejPos 85, 86; RejPosWiecz2 93v; BudNT 1.Ioann 3/8; CzechRozm 239, 243; Wy z oycá dyabłá ieſteśćie WujNT Ioann 8/44, s. 338, 1.Ioann 3/8, s. 821.
Wyrażenie: »narod z ojca diabła« (1): [Krystus je zowie] mężoboyce/ narod z oycá Dijabłá KrowObr C3. ~
W przen (41): diábel ieſt poſrod twégo ſertza. OpecŻyw 86; Vtwerdzywſy wiare w ſobie Widze yż ſię Diabeł ſkrobie RejKup ſ5v; Bo wiecż Diabeł tak ſwe golj Ktore miewa po ſwey woli. RejKup t4, i3; Odpowiedźiał im Ieſus/ Zálim iá wás dwunaście niewybráł/ a ieden zwás djábłem [diabolus] ieſt? MurzNT Ioann 6/71 [70]; KromRozm III D3v; Stłucżeſz dyabłá by ſzyrmierz proſtemi ſztukámi. RejWiz 80; Iuż więc dyabeł nád tobą ſwoię pioſnkę gędzye. RejWiz 134v; A dyabeł miedzy nimi z álábartem krocży/ Szykuiąc ony huffy RejWiz 140; Bárzoby káżdy dyabłá po gębie vderzył RejWiz 187v, 70, 172v; OrzList d2v, d3 [2 r.], d4v; RejFig Aa8; BibRadz Ioann 6/70[71]; tegoż roku záwichrzył Dyabeł krzyżem BielKron 412v; Ego illam invitis omnibus, Ia tę nád wolą káżdego y Diabłu z gárdłá. Mącz 173d; Ale cżęſtokroć tá duſzá cudzołoży z dyabłem HistRzym 53v; RejPos 166v; By bez wiáry/ Dyabeł ſzáry/ Do ſwey fáry/ [...] Nie wziął cie ná ſwiętá. RejZwierc 118; Vporne ſerce rowno z dyabłem chodzi RejZwierc 215; Bo złemu diabeł pewnie w piekle da w rzyć. RejZwierc 225; WIerzę iże ſie dyabłi [!] ná ten cżás koćili PaprPan Y2; iż ná ten cżás miáſto Chriſtuſá/ Dyabłá [diabolum] [...] do ſercá twego [...] przyimieſz? ModrzBaz 63; y podeptáli dyabłá y nacżynia iego. SkarŻyw 402; dyabłu z páſzczęki/ grzechom z mocy wyrwał ReszList 146; WujNT Ioann 6/71.

W przeciwstawieniu: »Pański ... diabłow« (2): nie możećie być vcżeſtniki ſtołu Páńſkiego y ſtołu dyabłow [daemoniorum] BibRadz 1.Cor 10/21, 21.

Fraza: »diabeł sidli; być u diabła w sidle« (1 : 1): Tákże go dyabeł śidlił iáko więźniá ſwego. RejWiz 135, 189v.
Zwrot: »diabły wygnać« (1): Iż Dyabłowie oni/ ktore byłá żoná moiá zemnie wygnáłá/ iż [...] do mnie ſye wroćili. OrzList d2.
a) obelż. W polemikach religijnych o hostii (6): a ćiáło Páńſkie gdy bywa podnieśione ná Ołtarzu/ a od nas chwalono/ Dyabłem być mienią OrzList e, bv, e3, f, f2v; OrzQuin Y2v.
a. W funkcji przekleństw i wykrzykników (107): dziatki/ albo czelać ſwoię przeziwaią gdi ſię nanie gniewaią/ mowiąć wſtań zły duchu/ piy diable/ yć doſkoły zly duchu SeklKat F2v; LibMal 1551/166; RejZwierz 136; tho ten dyabeł [o koniu] by Barká/ z mieyſczá nie poydzie/ áż popchnieſz. GórnDworz P3; Vyrzy ſwinię w brogu/ tho záſię woła/ ono dyabeł w brogu/ hálás dyable zá drugiemi ná pole. RejZwierc 106v; Vyrzy ſmieći w izbie to woła/ á nie cżásże wam było thego dyabłá z izby wymieść? RejZwierc 106v, 106v [2 r.]; CzechRozm 189; SkarŻyw 553; ReszPrz 67; Zły duch Te wymyślił z torkmyſzow puhy: [...] náſtawáią ná to Mieyſce korbácze; tákiż niemal dyabeł drugi. CiekPotr 76, 53.

Połączenie: »a diabłuż« (1): Quid tum malum ergo in os mihi ebrius irructas, A diyabłuſz mi opiwſzy ſie w vſtá rzigaſz. Mącz 359b.

Frazy: »chwała diabłu« (1): Chwała diabłu miła pani Strzezmy ſie tak ſiebie ſami RejJóz D2.

»święty diable, modl się zá mną« (1): Sancte Sathan ora pro me: święty Dyable modl ſię zá mną ReszPrz 52.

»patrz(aj) diable« (2): Pan niewiádomie przyſzedł/ kołáce do domu/ Pátrz dyable pewnie náſzy/ nie vydą gomonu. RejFig Bb6v; KochPieś 20.

»pomogłby diabeł« (2): A tę miłą ſtáruchnę [o pospolitym ruszeniu] iużby ná to chowáć/ Kiedyby nieprzyiaciel chciał pańſtwá plundrowáć. Pomogłćiby mu dyabeł/ gdyby rządna byłá RejZwierc 251v.

»porwan(eś), porwonże(ś) (tam) diabłu« (2 : 2): ZapMaz III T 1/208v; ZOłnierz rzekł porwaná tá ſłużbá dyabłu RejFig Dd2v, Cc7; Porwonże thám dyabłu Netko/ Gdy iuż wieſz iż przegrał wſzytko RejZwierc 236.

»diabeł niechaj prosi« (1): Diabeł ćię niechay prośi KochFr 133.

»diabeł przygnał (a. wegnał)« (2): Więcz ſie tu ſtoiącz wleb ſkrobie Albocz mię tu diabeł przignal RejRozm 398; RejPos 257v.

»diabli oczy przedarli« (1): Albo gdy mu grad grochu przytłucże [...] powieda álbo thylko ná mię dyabli ocży przedárli. RejZwierc 57.

»diabeł przepuścił« (3): RejPos 257v; Drugi więc wiátrom/ grádom/ wodam łáie/ wſzytko powiádáiąc/ álboć to ná nas dyabli przepuśćili. RejZwierc 139v, 139v.

»diabli przynieśli« (1): tedy wſzytko dyabłom przycżytha/ powiedáiąc: Alboć mię tu byli dyabli ná ten cżás przynieſli RejZwierc 139v.

»wie diabeł« (3): GórnDworz P7; wy Węgrowie práwi/ wie was diabel cośćię [!] zacz/ á tu prżyiechawſzy/ káżdy ſię z was Szláchćicem czini. GórnRozm E4; KochAp 13.

»wszytko diabeł« = diabła warte (1): Wſzytkoć dyabeł mali ſie rzec/ Co náſzych praw tám macie ſtrzedz RejZwierc 234v.

»diabeł (bo)daj wziął« (2): notario dixit ita: Boday sze thy pysalesz, czya dyabel boday wszyal ZapMaz VII Z 19/186v; RejFig Bb5.

Zwroty: »diabła czynić« (2): WYganiaſz pſá z piekárniéy: bá ráczéy ſam wynidź: Bo tu iednák maſz dyabłá v kuchárek czynić. KochFr 39; CzahTr L2v.

»dać diabłu« [szyk zmienny] (5): Toċ teras ſlyſe zloſniczę Day ią Dyablu czarowniczę. RejKup i3; RejFig Aa5v; OrzRozm H3; GórnDworz T2v; RejZwierc 236.

»diabłu się godzić« (6): RejZwierz 76v; Mącz 367b; GórnDworz Q3v; ktora [płonka głogowa] tylko iż drapie á iágody ſie dyabłu godzą RejZwierc 105v, 243; Diabłu ſię godźi tákowa biésiádá KochFr 22.

»diabły wyganiać (a. wygnać)« (2): Vyrzy gnoy [...] woła ná páchołká ieſzcżeż było nie cżás tego dyabłá dawno wymiotáć? Owa cáły dzień będzie dyabły z domu wyganiał. RejZwierc 106v, 106v.

Wyrażenia: »diabłu, diabłow brat« (1 : 1): Xántus [...] Do Ezopá hárdzie mowił: O to ty milcż Dyabłow bráćie BierEz D4; gdy ieden drugiego kácerzem przeklętym y Dyabłu bratem zowie. ReszPrz 66.

»ki diabeł« (12): Ale ki diabeł tak hardy Wſzak ia znam ty wſzytki ſmardy RejJóz D3v, C5v, E8; RejKup f2v; Coż ſie dzieie/ ki mie diabeł ták wſádził. przebog gdzie żem. GórnDworz S6v [idem WerGośc 247] O6, S8v [2 r.], T2; WerGośc 247, 251 [2 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »do diabła« (2):
~ Zwrot: »iść do diabła« (2): Niechać idzye gdzye racży by chciał y do dyabłá. RejWiz 29; RejZwierz A4. ~

»u diabła« (12): Fiu fiu bráciá náſzá máć ieſzcże gdzieś v dyabłá. RejFig Bb4v, Dd6v; A iákoż wdy v diabłá omacmie kárty widzieć możecie. GórnDworz T2v, Qv; RejZwierc [233]v; V Diabłáś to widźiał álbo czytał żaku/ Aby ryby chodźiły w żeláznym kołpaku. PudłFr 33.

~ Zwrot:»u diabła być« [szyk zmienny] (6): RejFig Aa3v; A ná to nic nie bacżą/ iż v dyabłá wſzytki/ Snádnie z nimi mogą być/ y ty ich pożytki. RejZwierz A6, 101; Byś był v dyabłá/ Pomni co prawdá. RejZwierc 239, 27v; CzahTr L3. ~

»ku diabłu« (5): A ták obrzeſz [paznokty] ku dyabłu RejZwierz 140; CzahTr L2.

~ Zwroty: »dać ku diabłu« (1): á dayże ku dyabłu to vtile/ á vważ ſobie co to ieſt honeſtum. RejZwierc 268v.

»iść ku diabłu« (1): Idzczie ku Diablu matacze RejKup Gv.

»mijać ku diabłu« (1): Ten rzekł/ miyay ku diabłu RejFig Cc2v. ~

»we diabły« (4):

~ Zwrot: »dać we diabły« (4): OrzRozm R2v; Dałem ia we Dyabły niewiárę tę ieſzcze ták rok OrzQuin L2, B3v; kiedy iuż białagłowá [...] vźrzy/ że on iey miły [...]/ chcze wſzytko dáć we dyabły: dopiro ona miłość zbythnią pokázowáć [...]/ będzie chciáłá GórnDworz Dd4v. ~

»za diabła« (6): Bo zá dyabłá vrodá/ kiedy cnoty máło. RejZwierz 66v.

~ Zwrot: »za diabła stać« (5): A za diabła młodoſcz ſtoi Kto ſie ſwego cienia boi RejJóz D; RejZwierz 141; Nie doſyć ná thym iż ſie kto wyſtroi/ Gdy cnotę ſpluſka zá dyabłá tho ſtoi. RejZwierc 219v, 58v, 103v. ~

»z diabłem« (1):

~ Wyrażenie: »z diabłem na plac« = przeklinać wymieniając diabła (1): álbo nań iáka ina przygodá przypádnie/ tho wnet z dyabłem ná plác RejPos 257v. ~

»po diable« (10): RejJóz K; RejRozm 392; RejKup h8v; lepyey ich było nye znáć/ bo witánye yáko táko/ ále żegnánye po dyable przyſzło. GliczKsiąż H8; RejWiz 162; Male nos tractavit, Po diable nas vczćił/ zle nas vczęſtował. Mącz 460d; RejZwierc 71, 246; KochFr 26.

~ Przysłowie: Aleċ by to było podiable By to mialo być tak naglie. RejKup c5. ~

2. Obcy, pogański bóg, bożek, bałwan (38): kropienie álbo omywánie ieſt nie od Kryſtuſá/ [...] ále od pogánow zmyſlone/ ktorzy Diabły chwalą KrowObr 72, 91, 102, 107; RejWiz 114; BielKron 269; á iáko ty w nieme dyabły wierzyſz/ y im ſię kłániaſz? SkarŻyw 443; dziatki ſwe dyabłom ofiárowali/ y krew ich rozlewali SkarŻyw 503, 40, 41 [2 r.], 46, 125 [3 r.], 150 (19); StryjKron 146.

W przeciwstawieniu: »diabeł ... Bog (Pan i Bog)« [szyk 6 : 2] (6 : 2): á mieſzkáli iákoby dzicy mężowie dyabły chwaląc zá Bogá. BielKron 318; OrzQuin N3v, N4, N4v, O4; SkarŻyw 125, 151; WerGośc 259.

W charakterystycznych połączeniach: diabły (diabła) chwalić (11); diabłom się kłaniać (pokłonić) (6), oddać się, ofiarować (ofiarę czynić) (9), służyć (3); w diabły wierzyć.

Szereg: »bałwan, (i) diabeł« [szyk 3 : 1] (4): Then lud wſzytek ieſth pogáńſki/ báłwány dyabły chwalą. BielKron 295; Iulianus [...] ſpogániawſzy á báłwánom ſię y dyabłom kłániáiąc: chytro Chrześćiáńſką prawdę y wyznánie iey gubił SkarŻyw 392, 147, 179.
3. Kukła, figura wyobrażająca diabła (1): Dzyeń Bożego wſtąpienia kto Iezuſa lipowego powrozem iáko złodzieiá do niebá wciągnie/ á dyabłá z gory zrzući/ [...] tho wielkie odpuſty á przyſługi ſobie ku Pánu Bogu otrzyma. RejPos 225v.

Synonimy: 1. anjoł, bies, czart, szatan, »zły duch«; 2. bałwan.

Cf DIABELSTWO, JARCYDIABEŁ

LZ