[zaloguj się]
[pdf]

1. DOJŹRZEĆ (200) vb pf

dojźrzeć (125), dojrzeć (31), dojzreć (3), doźrzeć (39), doźreć (1), doźdrzeć (1); dojźrzeć FalZioł, Leop (2), Mącz (19), GostGosp (74), GrochKal, JanNKar, SkarKaz, ZbylPrz; dojrzeć Diar (3), BielKron (4), OrzQuin, Prot, PaprPan, SkarŻyw (5), ZapKościer, GórnRozm, ActReg (4); dojzreć BibRadz Eccli 2/16 [17], Eccle 16/19 [21]; doźrzeć BierEz, DiarDop, BielKom, GroicPorz, RejWiz (2), RejZwierz (3), RejPos, WujJud (2), Strum (7), Oczko, KlonŻal, KochPieś; doźreć ComCrac 12; doźdrzeć RejZwierc 212v; dojźrzeć : dojrzeć: dojzreć : doźrzeć : doźdrzeć LibLeg (‒ : 1 : 1 [6/116] : 2 : ‒), UstPraw (16 : 1 : – : – : ‒), RejAp (– : 1 : – : 2 : ‒), GórnDworz (‒ : 1 : ‒ : 2 : ‒), RejZwierc (‒ : 2 : ‒ : 7 : 1), ModrzBaz (– : 3 : ‒ : 1 : ‒), SarnStat (8 : ‒ : ‒ : 3 : ‒), VotSzl (1 : 1 : – : – : –).

-jźrz- (116), -jzrz- (9); -jzrz- FalZioł; -jźrz- : -jzrz- UstPraw (11 : 5), Mącz (17 : 2), SarnStat (7 : 4); -jzr- (2) BibRadz, -jzr- a. -jźr- (1) LibLeg; -źrz- (35), -zrz- (1) RejAp, -źrz- a. -zrz- (3) LibLeg (2), DiarDop; -zr- a. -źr- (4) ComCrac.

o jasne; w e wahania.

Fleksja
inf dojźrzéć
praet
sg pl
2 m dojźrzał(e)ś m pers
3 m dojźrzåł m pers doźrzeli
plusq
pl
3 m pers byli doźrz(e)li
imperativus
sg pl
2 dojźrzy
3 niechaj dojźrzą
conditionalis
sg pl
1 m m pers by(s)my doźrzeli
2 m byś dojźrzåł m pers byście doźrzeli
3 m by dojźrzåł m pers by, niechajby dojźrzeli
f by doźrzała m an
impersonalis
praet doźrzano
participia
part praet act dojźrzåwszy

inf dojźrzéć (147); -éć (8), -eć (5), -(e)ć (133); -éć Strum (5), -éć :-eć SarnStat (3 : 5). ◊ fut 1 sg dojźrzę (3). ◊ 2 sg doźrzysz (1). ◊ 3 sg dojźrzy (11). ◊ 1 pl dojźrzym (1) SkarKaz 639a, dojźrzemy (1) SarnStat 201. ◊ 3 pl dojrzą (1). ◊ praet 2 sg m dojźrzał(e)ś (1). ◊ 3 sg m dojźrzåł (2). ◊ 3 pl m pers doźrzeli (1). ◊ plusq 3 pl m pers byli doźrz(e)li (2). ◊ imp 2 sg dojźrzy (4). ◊ 3 pl niechaj dojźrzą (1). ◊ con 2 sg m byś dojźrzåł (2). ◊ 3 sg m by dojźrzåł (6). f by doźrzała (1). ◊ 1 pl m pers by(s)my doźrzeli (1). ◊ 2 pl byście doźrzeli (1). ◊ 3 pl m pers by, niechajby dojźrzeli (8). ◊ impers praet doźrzano (1). ◊ part praet act dojźrzåwszy (4).

Sł stp notuje, Cn s.v. dojrzę, Linde XVI – XVIII w.

1. W sensie fizycznym: Dostrzec, spostrzec, zauważyć, zobaczyć, ujrzeć, zaobserwować, zajrzeć, przejrzeć, przeniknąć oczami (wzrokiem); rozpoznać wzrokiem; oculis capere a. cernere a. perspicere a. videre Mącz; animadvertere, cernere acute a. acutum a. clarissime, comprehendere a. deprehendere visu, acerrimi visus esse, insignem et illustrem habere visum Cn; agnoscere, observare Vulg (29): Y Zaſz ty wieſz cżás porodzenia dzikich koz ná ſkáłách/ álbo doyźrzaleś kiedy gdy Lánie rodzą [vel parturientes cervas observasti]? Leop Iob 39/1; Nec oculis prospicio satis, Nie mogę dobrze doyźrzeć. Mącz 406b, 48c, 73a, 158b, 259b, 405b.

dojźrzeć kogo, czego (9): A gdy ſie ſtał dźień/ źiemie nie mogli doyźrzeć [terram non agnoscebant] Leop Act 27/39; BibRadz Eccle 16/19 [21]; BielKron 294v, 335v; Mącz 385c, 494a; RejAp 18lv, 186; Stał iáko wryty ná piaſcżyſtym brzegu/ Poki mogł doyźrzeć Naw ſynowſkich biegu. GrochKal 9.

dojźrzeć kogo w czym (1): A kędyby doyźrzał ieden drugiego w złodźieyſtwie/ ma cżworáko zápłácić GostGosp 91.

W charakterystycznych połączeniach: dojźrzeć daleko (a. (na)dalej) (4), dobrze (2), malem, pilnie.

Fraza: »oko dojrzy, oczyma dojźrzeć« (1 : 1): to tedy Horizon zową/ yáko dáleko oczimá doyźrzeć możemy. Mącz 158b; Przed ktorą ſwiátłoſcią ſłońce y mieſiąc ieſt iáko ciemna gwiazdá/ ktorey cżáſem ledwe oko doyrzeć może. RejAp 186.
Szereg: »doźrzec albo oględać« (1): A tego miáſtá ktho chce doźrzeć álbo ie oględáć/ álbo w nim w roſkoſzach przebywáć/ muśi iáko Ian ſwięty wyſtępić z myſlámi ſwemi ná gorę RejAp 181v.
W przen (6):

dojźrzeć kogo, czego (4): OrzQuin K3; RejAp [15]; PRáwym murem ieſt y świetnym ſłupem nie tylo iednemu miáſtu ále wſzytkiemu kośćiołowi Bożemu tęn dziwny słupnik/ [...] ktorego [...] ledwie doyrzeć możem SkarŻyw 31; Dźiś święći Boży w odpocznieniu ſwoim mowią: [...] Zliczyliſmy godźiny ná mękách: á zapłáty nie przeliczym áni końcá iey doyźrzym. SkarKaz 639a.

doźrzeć do czego (2): NIe przećiẃ ſie chociać glánc/ z wirzchu Gágátkowy/ Ale iedno kęs doźrzy/ tám głębyey do głowy. RejZwierz 90v; Piękna wſpaniłość záwżdy pátrzy wzgorę/ Do cnoty doźdrzy wſzędy y przez chmurę. RejZwierc 212v.

a. Nie dojrzeć, niedobrze dojrzeć, mieć zły wzrok (zawsze z przeczeniem); caligare, caecutire, parum prospicere Mącz (5): Caecutio, Nie doyźrzę. Nie dobrze widzę. Mącz 29c; Parum prospitio, Nie dobrze doyźrzę. Mącz 282b, 31d, 200b, 240a.
2. Poznać, zrozumieć, uświadomić sobie, zorientować się; wglądnąć, wniknąć, dociec, skonstatować, stwierdzić, ustalić, rozpoznać, wgłębić się; videre Mącz; animadvertere, cernere, deprehendere, inspicere, recognoscere Cn; inspicere PolAnt (9): Mącz 243b; A czo rozum cżłowiecży/ á rozſądek/ dla wiela przycżyn nie dobrze doyrzy: tho dopiero/ kiedi wſtąpi w nas chćiwość zbytnia cżeſtki/ práwie nic nie widzi GórnDworz I4.

dojźrzeć czego (4): A kiedy głębiey doźrzyſz/ pocżćiwych cnot iego/ Naydzyeſz więcey białego/ záwżdy niż cżarnego. RejZwierz 84; Abowiem coż będźiecie czynić kiedy Pan tego będźie doyzreć chćiał [inspexerit]? BibRadz Eccli 2/16 [17]; RejZwierc 195; KochPieś 12.

Zwrot: »doźrzeć do gruntu« (1): bo więc zle s poſtáwy/ Dawáć pewny rozſądek/ á ſzácowáć ſpráwy. Doźrzy iedno do gruntu/ znaydzieſz co inego/ Niżli to coć ſie zdáło/ s przypatrzánia twego. RejZwierz 67v.
W przen (2):

doźrzeć czego (1): PaprPan Cc4 cf Zwrot.

doźrzeć do czego (1): to wnet y oniſz ſámi ſekretarze iego Apoſtołowie ſwięći mocno wyznawáli/ ktorzy práwie byli doźrzeli ocżymá ſwemi do táiemnić Boſtwá iego RejPos 214v.

Zwrot: »doźrzeć oczyma« [szyk zmienny] (2): RejPos 234v; Iam tylko ten cny narod/ ták mężny poznawſzy/ Spraw ich wſzytkich pocżćiwych/ ocżymá doyrzawſzy/ Tákiem krotko wypiſał/ telko co przednieyſze PaprPan Cc4.
3. Dopilnować, upilnować, przypilnować, zarządzić, doglądnąć, zbadać (kogo); zatroszczyć się, zadbać o co, zapobiec, zaradzić czemu, dopatrzyć czego; videre, visere Mącz; inspicere, intervisere, provisere, recognoscere, revisere Cn (161): BierEz E2; A ktorzyby mieſzczánie iákim fortylem nie doyrzeli [Quod si sub quovis colore facere neglexerint JanStat 282]/ tácy máią być winą ſtem grzywien karáni UstPraw F3v; Mącz 494b; GórnDworz Z7; iáka tu praca/ kiedy ktho co robi á nie doźrzy ſtátecznie. Strum E4, P3, Q4; ActReg 46; GostGosp 82, 98; ZbylPrzyg Bv.

dojźrzeć kogo, czego (77): LibLeg 10/61v, 11/21; BielKom D2; Bo ten niedba o wſzytki gdyby doźrzał ſwego RejWiz 74v, 98; UstPraw Av, A2, C2, D4v, E3 (7); BielKron 215v, 216v; Frons occipitio prior, Stárſzy Bóg niż święty Marćin/ álbo dáleko lepiey yeſt ſam przes ſie ſwey rzeczy doyźrzec/ niżli ſie ná kogo ſpuſzczáć. Mącz 258b, 429a, 494a; Doyrzy ſwych Miaſt y zamkow iáko Pan oſtrożny Prot D3v; RejZwierc 32v, 107v, [233]; A ták lepiéy go [robotnika] doźrzéć/ póko robi/ niżli go maſz wyćięgáć ná poprawkę Strum F2, M2v; A ták Monárchowie álbo Krolowie/ pilnie tego doględáć máią/ áby onym vrzędy dáwáli/ ktorzi [...] wſzytkiego doyrzeć/ y wſzytkie rzecży ſpráwowáć mogą [videre ... possint] ModrzBaz 45; á przetoż vſtawcá praw ma tego doyrzeć [ideo legislator de his videbit]. ModrzBaz 86; SkarŻyw 171, 334, 461, 518; KlonŻal E4; GórnRozm C3; ActReg 61; GostGosp 20, 22, 30 [2 r.], 32 [3 r.], 34 (36); SarnStat 91, 268, 1197, 1234; VotSzl D3v [2 r.]. Cf »sprawiedliwości dojźrzeć«.

dojźrzeć około czego (2): Klucżnik około mąki mełćia ma doyźrzeć/ áby tego w podrunie záwżdy z potrzebę miał. GostGosp 54, 134.

dojźrzeć komu (2): Strum H4; Bo Vrzędnik iednego dniá raz ſprobowawſzy/ łatwie drugi raz obacży/ ieſli mu Włodarz ſprawiedliwie doyźrzał GostGosp 80.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: tego (39), czego (2), to (2); aby (44), jako(by) (6), jeśli (5), żeby (5), iżby (3), co(by) (2), inne (3)] (68): FalZioł V 43; LibLeg 6/116, 11/165; ComCrac 12; Diar 69; Na urząd też WKM należy doźrzeć, jakoby stan duchowny z urzędu swego i z powinności swej nic nie wykraczał DiarDop 109; Sądowni máią tego doyzrzeć kto przed niemi wyznawa ábo zápiſuie/ ieſli iuże ma látá álbo rozum UstPraw C2, A2 [2 r.], C2, D2, D2v, E3 (9); NVż záſię tego pilno trzebá doźrzeć/ áby nadobnie rolicżkę vorano RejZwierc 108, 108, 109v [2 r.], 110; WujJud 39, 235v; Strum Q3v; ModrzBaz 50, 125; A iż tho wzaczęćiu wſzyſtkich lékarſtw bywa/ ábyſmy doźrzeli/ ieſli chory wytrwa Oczko 13; ZapKościer 1582/40v; ActReg 21, 47; Gdy rzemieślnik robi co w dworze/ Vrzędnik ma tego doyźrzeć/ áby robotá byłá lepſza niż nakład GostGosp 14; Zgoniny/ Plewy/ w ſuſzy chowáć/ doyźrzeć coby nie zeprzáły GostGosp 48, 8 [2 r.], 10 [2 r.], 16, 24, 28 (32); SarnStat 201, 366, 393, 432, 497 [2 r.] (7).

W bezosobowym nakazie (1): A gdźie [...] Pan ryb y cżynſzow pewnych od rzeki nie ma/ tám tego Páná y Vrzędnikowá zła ſpráwá: y ma ſie to doyźrzeć y nápráwić. GostGosp 100.

W charakterystycznych połączeniach: dojźrzeć mądrze, na urząd, pilnie, z pilnością, spokojnie, sprawiedliwie (2), statecznie.

Zwroty: »okiem, oczyma dojźrzeć« = osobiście dopilnować (1 : 1): Wſzákoż przedſię Krol/ y tedy/ y owedy/ okiem ſwym doźrzeć/ á być przytym/ kiedy ſie roſkazániu iego exequutia dzieie powinien GórnDworz Gg8v; A Rewizor iuż tego ocżymá ma doyźrzeć/ bo ná tym wſzyſtko. GostGosp 52.

»sprawiedliwości doźrzeć« (3): Drudzy rozważali, że to pirwsze munus Kro(la) sprawiedliwości dojrzeć Diar 30, 22; GroicPorz hhv.

Szeregi: »doźrzeć i dokonać« (1): abiſczie tam viyachawſchi sprawnie a ſprawiedlywie [...] na koniecz tey rzeczi dozrzely y dokonaly LibLeg 11/21.

»doj(ź)rzeć, (abo, i) opatrzyć« [szyk 3 : 1] (4): y ieſliby wſzytcy wobec tego niedoyrzeli/ ábo pirwey nieopátrzyli/ żeby Rzecżpoſpolita vłomku iakiego nieodniosłá [si... in commune non providerent]. ModrzBaz 50; SkarŻyw 461; Vrzędnik/ Włodarz/ ma bydź dworu bárzo pilen/ ráno wſtawáć/ wſzyſtko opátrzyć/ doyźrzeć iáko cżeladź ráno wſtawa GostGosp 8; SarnStat 432.

»dojrzeć i pilować [= pilnować]« (1): albo czo by otchodzelo niſzy skrzinye thedi Mlinarz thego ma doyrzecz y pilowacz ZapKościer 1582/40v.

»doźrzeć i starać się« (1): áno wſzytko ſporo/ áno ſie wſzytkiego z wielką ochotą y doźrzeć y o wſzytko ſtáráć ſie chce. RejZwierc 32v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): rz/ weyźrzy, przeyźrzy, przyyźrzy, doyźrzy. JanNKar G2v.

Synonimy: 1. oględać; 3. opatrzyć, pilować, starać się.

Formacje pochodne cf 1. ŹRZEĆ.

Cf DOJŹRZENIE, DOŹRZAN

BZ