1.
W domu, w mieszkaniu, u siebie; we własnym gospodarstwie, przy rodzinie, na miejscu;
domi, in domo Mącz, Cn; intus Mącz (404):
Mądryć kto co domá cżuie/ Wiele rzecży nie koſztuie. BierEz P2,
C4v,
Q2;
FalZioł V 63v;
BielŻyw 126,
165;
LibLeg 7/32v,
10/150;
V Broczkich Bill raſz po wiwolanyv ſwym zzyemye alye ych doma nyepotraffil LibMal 1546/122v,
1543/68,
1546/111v,
122v;
Lepiey ſie domá oſędzić Niż wtym głuchym leſie błędzić RejRozpr F2v;
RejJóz A7v,
I6;
RejKup b8v,
i3v,
bb8v;
BielKom A,
D7;
Acż ći go ty nye daſz do ſzkoły ná náuki dobre/ przed ſię go domá od złosći nye vſtrzeżeſz GliczKsiąż I7v;
co ſie byli nyecżego náucżyli/ tego domá zá bąkámi chodząc zápámyętáyą. GliczKsiąż N,
F4v,
G4v,
I3,
I4,
I7v (
30);
GroicPorz b3,
hh4;
GroicPorzRej C3v;
KrowObr B4;
RejWiz 39,
70,
73v,
90;
A ieſli ſie chcą cżego náucżyć/ niech domá [domi] ſwych mężow pytáią. Leop 1.Cor 14/35 [
przekład tego samego tekstu BudNT,
WujNT],
Thren 1/20;
UstPraw E;
Kſiądz co ſie v krolá vmył/ á domá iadł RejFig Aav,
Aa5,
Dd6,
Ee2v;
RejZwierz 26,
51,
63v,
68,
107,
131v;
BibRadz Gen 17/12,
13,
27;
ma drugi kilká ſynow/ łotruią domá/ tną kozerę/ zábijáią OrzRozm V3,
H,
Hv,
H2,
O3,
Qv,
V;
Ale oni [duchowni] woleli ná ſłużebne poſtępić pobory a doma zoſtáć. BielKron 403,
6,
14,
17,
31,
63 (
16);
KochSat B3;
KwiatKsiąż N2v;
Mącz 45c,
59a,
94b,
133d,
158d (
15);
OrzQuin B4,
E2,
P4,
Y3v;
SienLek 12;
RejAp 142;
GórnDworz E8,
G2,
G6 [2 r.],
K6v,
N4,
R2v;
HistRzym 13,
68v,
77,
107;
RejPos 202v,
353;
BielSat [I4];
HistLan B3v;
KuczbKat 435;
Izażby ty kozy/ ty płoty/ ty ſpáśi nie mogły domá álbo ná wiecach zoſtáć? RejZwierc 189v,
7v,
25,
26,
78,
95 (
13);
BielSpr c2,
25v,
67v;
KochMon 34;
KochList [1];
Byli ludzmi bogátemi/ y mocą obdárzeni/ ktorzy ſpokoynie ſwoy żywot domá [in habitationibus suis] wiedli. BudBib Eccli 44/6;
HistHel ktv;
Strum P3v;
BudNT 1.Cor 14/36 [35];
á przedſię Anná y z Sámuelem zoſtáłá byłá domá. CzechRozm 160,
230v,
234;
KarnNap F2;
ModrzBaz 12v,
101v,
114v;
Oczko A3;
KochPs 75;
Bo ieſli tę żáłość miedzy pijánymi pokazáli/ coſz rozumieſz iáko ſami domá tákiey wzgárdy Boſkiey żáłowáli? SkarŻyw 130,
188,
202,
328,
357,
537,
545;
MWilkHist P2v;
CzechEp *4v;
CzechEpPOrz *4v;
NiemObr 57;
KochFr 49,
51,
56,
114;
KlonŻal A2v;
V opilce káżdego/ wielki nierząd domá bywa. WerGośc 235 marg,
218;
BielSjem 6,
7 [2 r.],
13,
20,
21,
23,
26;
KochPieś 52;
KochSob 70;
Owa gdźie przydę/ tu mnie iáko domá. PudłFr 7,
7,
28,
29 [3 r.],
38,
63;
Czy rżądu domá nie trżebá/ á w woyſku trżeba? GórnRozm I4v,
D,
I2v,
I4v,
L3,
L4v;
ActReg 22,
168 [2 r.];
bo co ſie domá robi/ to bywa lepiey y ſporzey GostGosp 32,
12,
82,
84,
90,
92 (
14);
GórnTroas 44;
KochCzJan A2v;
KochFrag 28,
45;
OrzJan 29,
111;
WyprPl B,
C;
RybGęśli B2;
A ieſli kto łáknie/ niechże ie domá [domi manducet]: ábyśćie ſię ná ſąd nie ſchodźili. WujNT 1.Cor 11/34,
14/35,
s. 815;
A bądź domá/ bądź gdźie indźiéy Iego Królewſka M. oſobą ſwą będźie SarnStat 312,
6,
16,
68,
431,
1315;
GrabPospR M3 [2 r.],
N4,
N4v;
PowodPr 78;
SkarKaz 41a,
420b,
637a;
VotSzl C2v;
CiekPotr 31,
57,
81,
85;
SkarKazSej 671b,
674a,
702a;
Nie zwierzay ſzkućie wſzytkiey máiętnośći/ Lecż domá zoſtaw dla lepſzey pewnośći Więtſzą połowę. KlonFlis E,
C3;
KlonWor 51,
52,
56;
ZbylPrzyg Bv.W przeciwstawieniach: »doma... w drodze« (1): mięſzkáć w poſtronney ziemi iáka trudność [...] á ieſzcże z białą głową y z dziećięćiem/ z ktorymi doſyć domá trudnośći/ á coſz w drodze? SkarŻyw 244.
»doma ... w gościnie« (1): A Ty śrzednia Wdowico/ coć też mam powiedźieć/ Domá á nie w gośćinie częśćiey ty maſz śiedźieć. ZbylPrzyg B2v.
»doma ... w kościele« (1): Stąd obácz/ iáka ieſt rożność modlitwy domá vczynioney/ od tey ktora ſię dzieie w kośćiele WujNT 358.
W charakterystycznych połączeniach: doma dzierżeć, mieszkać (4), ostać, postać (2), (po)zosta(wa)ć (19), zastać (8), umrzeć (2); doma mieszkający, narodzony (3).
Przysłowia:
á mile domá/ v dworu dwornye á domá wybornye GliczKsiąż K6v.káżda obroná Słábſza gdy dobrey rády/ nie máſz o niey domá. RejZwierz 91; Quia frustra sunt arma foris, vbi non sunt consilia domi, to ieſt/ prożna ieſth ná ſtronie zwádá/ gdy nie będzie domá rádá. RejZwierc 162v, 145.
Dobra wodá ná dáchu kiedy ſąſiad gore/ Bo gdy ſie domá zaymie/ iuż rády nie ſpore. RejZwierc 241v.
[Kto domá głupi, u dworu nie mądry, mądry cżłowiek zacż ſtoi LorichKosz Ii5v marg (Linde).]
Fraza: »nie masz [kogo] doma« [szyk zmienny] (8): RejRozpr H2; Co mowił oknem/ nie máſz mię domá. RejFig Dd2, Dd2 [2 r.]; Intus nemo est, Niemaſz nikogo domá/ álbo w domu. Mącz 173d, 133d, 246c; GórnDworz R5v.
Zwroty: »doma by(wa)ć« =
mieszkać,
przebywać [
szyk zmienny] (
35):
A kiedy iuż Xánt domá był/ Wſzyſtko o Ezopie myſlił BierEz E3v,
K4;
LibMal 1543/72v,
1546/122v,
1554/190v;
GroicPorz m4v;
PAnná w mieſcie iednemu ná pokoy biegáłá/ Gdy go domá nie było/ poſciel rozmiotáłá. RejFig Aa6v;
RejZwierz 137v;
BielKron 235,
297v;
Negaris saepe esse domi, Powiedáyą że rzadko domá bywaſz. Mącz 244d,
7b,
113d,
278a,
283b,
319b (
12);
OrzQuin A4;
Prot A4v,
B2;
GórnDworz R5,
R5v;
RejZwierc 254;
CzechRozm 230v;
Calag 109b;
SkarŻyw 497;
ZapKościer 1584/49;
GostGosp 144;
SkarKazSej 671b;
Ni ſię obacżyſz kiedy domá będźieſz KlonFlis H4.»doma chować« = utrzymywać, żywić [szyk zmienny] (5): Diar 50, 53; Co yeſt lepyey yeſli dzyecyę do ſzkoły dáć/ cżyli yemu chowáć domá Pedágogá álbo Bákálarzá. GliczKsiąż K3v, L; GostGosp 96.
»doma leżeć (a. przelegać), leżący« [szyk zmienny] (5 : 1): Ták yáko ſie náucżył domá w kącye przelegáć/ záwżdy ſie chronić ludzi cżyſtych á vććiwych będzye GliczKsiąż K6; Mącz 94c; Też nie leż domá dármo iáko niepotrzebne drewno/ miey ſie też cżáſem do konicżká RejZwierc 28, 26; ActReg 132; OrzJan 48.
»doma (po)chować, chowaniec« = wychowywać [szyk zmienny] (5 : 1): rodzicy do dworu ſyny ſwe ná ćwicżenye oddawáyą/ áby tám byegłosći yákich á obycżáyow nábywáli/ [...] gdy domá chowányec ni ku cżemu yedno álbo do ſkotá álbo do koźice/ inſſemu ſie nye godzi. GliczKsiąż H6, L2; KrowObr 149; RejZwierz 65; OrzQuin Aa5v; A nalepiey go domá do cżáſu pochowáć/ bo wżdy y rodziczow y precepthorá potroſze ſie przeſtrzegáć będzie RejZwierc 7v.
»doma się (po)chować« = przebywać, żyć; tenere se domo, fovere nidum Mącz [szyk zmienny] (7): ſam też podobno domá ſie w barłogu myedzy swinyámi chował. GliczKsiąż M5; Mącz 94c, 135b, 207b, 446b; CI choć ſie to ták domá ſpokoynie chowáią/ Ale w męſtwie żadnemu nic naprzod nie dáią. PaprPan X3v, R2.
»doma siedzieć (a. rozsiedzieć się a. siadać), siedzęcy, siedzenie« = domi sedere Mącz, Vulg [szyk zmienny] (45 : 1 : 1): A gdy Xantus domá śiedział/ Przyſzedſzy Ezop ieſt go żądał BierEz E; FalZioł V 52v; Bo mowią wſſytcy ſąſiedzi Szkoda go iż domá ſiedzi RejRozpr E3, Dv, F2v; RejKup k2, n5v; Záchcyało mu ſie było Krolá widzyeć/ áno lepiey było domá zá pyecem ſiedzyeć. GliczKsiąż I2; RejWiz 73; RejZwierz 64v, 79v, 89, 115; BielKron 17v, 107, 428v; Nunc domi certum est, obsidere usque donec redierit, Ták ſie długo domá rozſiedzę/ áż przidźie. Mącz 380a, 133d, 233d, 378c; OrzQuin Cv; Prot A3v, C4v; RejPos 134; RejZwierc 66v, 187v; BielSpr 37; BudBib Ruth 2/7, I 147a marg; PaprPan I3; A my domá śiedzimy by kwocżki/ Vpſtrzywſzy ſie/ rzegocąc by ſrocżki BielSjem 6, 7; PudłFr 15; BielRozm 10; GórnRozm Mv; PaprUp E; ActReg 60, 96, 110, 113; OrzJan 15; RybGęśli B3v; WujNT Ioann 11/20; Bowiem Lichwiarz domá ſiedzęcy iákoć krotko powiem Nic nie robi/ tylko nád Kálendarzem śiedźi KlonWor 77, 52, 78; ZbylPrzyg B2v.
»doma (u)chować, chowany« = hodować [szyk zmienny] (3 : 1): Páſterz niegdy pſá ſwego miał/ Ktorego domá/ vchował BierEz R4; UstPraw E; ZOraẃ domá chowány wolno ſobie chodzi RejZwierz 125v; BielKron 30.
Szeregi: »doma i w polu« (
2):
Ieden po drugim ludźie wielcy [z domu Tęczyńskiego] wychodźili/ Którzy domá/ y w polu/ godni w Polſcze byli. KochPam 80;
SkarKaz 579a.»abo na rycerskim chlebie abo doma« (1): niech pozna [król] iego ſpráwy/ ábo ná rycerſkiem chlebie/ ábo domá [aut militiae, aut domi]. ModrzBaz [41].
»(i) doma, (i) na stronie« [szyk 1:1] (2): RejWiz 70; Zle ná ſtronie/ zle domá/ áż y mowić teſzno RejZwierc 253.
»(tak) doma i (jak) na wojnie« = militiae et domi Mącz; tam domi, quam in bello JanStat (4): Una semper militiae et domi fuimus, Pomagalyſmy ſobie towárziſtwá záwżdy ták domá yáko y ná woynie. Mącz 94c; BielSpr 28v; SarnStat 39, 286.
»tak doma jako i w żołnierstwie« (1): Una semper militiae et domi fuimus, Nigdyſmy ie nie łączili od ſiebie/ ták domá yáko y w żołnierſtwie. Mącz 221b.
W przen (2):
Fraza: »nie masz [umysłu] doma« (1): Animus vagatur, Zábieżal ſie vmysł/ nie máſz go domá/ tuła ſie. Mącz 473c.
Zwrot: »rozum mieć doma« (1): Owa kto chce bydź dobrym goſpodarzem/ trzebá mu pilnośći do tego y pracey przyłożyć: á rozum mieć domá/ y pámięć GostGosp 8.
2.
W ojczyźnie, w kraju, w rodzinnych stronach;
domi Mącz, Modrz; patria Mącz (119):
HistJóz Cv;
Powiedaią też Hiſtorie iż gdy Wandali wybrali ſie ku Galliey tedy drudzi zoſtali doma ku mieſzkaniu. MiechGlab 51;
ConPiotr 32v;
RejJóz M3;
Diar 35,
67;
OrzList b3,
f;
UstPraw D3;
Hándlownik vżywa [Polski] iáko ſługá/ przeż [!] ktorego tego nábywamy czego domá niemamy OrzRozm V2v,
K4,
T4 [2 r.];
oni máiąc pokoy dobry domá ze wſzytkich ſtron od pogan bronili Krześćijan. BielKron 415v,
182 [2 r.],
243v,
253,
255 [2 r.];
KochSat B3;
Tenet me desyderium patriae, Tęgá mie do oyczizny/ barzobym ſie rad domá widział. Mącz 446b,
266d;
OrzQuin Y4;
Prot B4v [3 r.];
Bychmy ſie w cudze práwá poſtronne miotáli/ Snadźby lepiey bychmy ſwych domá przyſtrzegáli. RejZwierc 247,
16,
17v,
18v,
24v marg,
37 (
11);
BielSpr 57,
57v;
BiałKaz Iv;
CzechRozm 230v,
**v,
**2v;
PaprPan H2v;
Lecż naprzednieyſza ich [przełożonych nad zamkami i miasty] powinność ieſt/ pokoy domá [domi] miedzy ludźmi ſtánowić ModrzBaz 30v,
14v,
33,
33v,
101v,
109 (
10);
SkarJedn 218,
328,
337;
CzechEp 350;
Ztąd tá wſzeteczność vroſłá tu domá/ Aż wzgorę Polſká wirzgnęłá nogomá. PudłFr 9;
GórnRozm Dv,
I4v;
PaprUp L3v;
ZawJeft 21;
ActReg 7,
8,
22 [3 r.],
132;
KochFrag 29,
49;
zátrzy w imię pánſkie gdźie ieno żywnie chceſz z Turkiem/ byle nie domá w Polſcze OrzJan 136,
16,
29,
37,
53,
69 (
12);
JanNKar A4;
SarnStat 80,
130,
131,
296,
851;
KlonKr E2v;
PowodPr 73,
82;
VotSzl C2,
C3 [2 r.],
D3;
SkarKazSej 693b;
Káżda nácya ma ták wiele domá Zywnośći/ gdy iey nábywá rękomá Rącżymi/ że ſię obeydźie bez dworſkich Potraw zamorſkich. KlonFlis C,
C2v,
C4v,
E2v.W przeciwstawieniu: »w cudzych krajoch ... doma« (1): táki nie tylko w cudzych kráioch ále y domá záwżdy przemierzły á obrzydły bywa. RejZwierc 24.
W charakterystycznych połączeniach: doma ostać (2), zosta(wa)ć (11).
Zwroty: »doma czekać (
a. oczekawać) [
kogo,
czego]« =
domi expectare Mącz (
7):
BielKron 190v;
Mącz 94b;
ktorego cżáſu Ziemią y wodą ćiągnąć/ przećiw iemu do Trácyey mieli/ lepiey niż go domá cżekáć. BielSpr 58,
59v,
76;
OrzJan 134;
KmitaSpit A4.»doma mieszkać« (3): Diar 63; UstPraw D2v; ktorzi gdy słyſzą/ że żołnierze náſzi ná gránicy lezą/ domá mieſzkáią [domi se continent]/ á náſzych źiem nie woiuią. ModrzBaz 103.
»doma siedzieć« (4): RejAp 142; RejZwierc 17v, 264v; tego tyranná tu domá v śiebie ták prózno śiedząc/ czekáć maſz? OrzJan 105.
Szereg: »doma i (abo) u (sąsiadow) postronnych« (2): Chcząc w tim doſzyć vcżynić dwornoſci Polakow, ktorzy o czudzich ſie rzecżach badaiąc, nie wiedzą czo ſie doma dzieie abo v ſąſiadow poſtronnych. MiechGlab *2v; ActReg 136.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}