Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [DREWNISTY]

Następne hasło: DREWNY »

DREWNO (153) sb n

drewno (150), drzewno (2), drewno a. drzewno (1); drewno : drzewno GliczKsiąż (1 : 1), Mącz (11 : 1).

e oraz o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	drewno	drewna
G	drewna	drzewi(e)n
D	drewnu
A	drewno	drewna, drewnie
I	drewnem	drewny
L	drewnie

sg N drewno (57). ◊ G drewna (16) [w tym 2 r. błędne znakowanie]. ◊ D drewnu (14). ◊ A drewno (41). ◊ I drewnem (7); -em (1), -(e)m (6). ◊ L drewnie (10). ◊ pl N drewna (1). ◊ G drzewi(e)n (1). ◊ A drewna (3). ◊ I drewny (1). ◊ du A (cum nm) drewnie (2) BudBib 3.Reg 17/12, HistHel B2.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Ścięte drzewo, przeznaczone na cele użytkowe: materiał, z którego są wytwarzane rozmaite przedmioty (73)
- a. Przedmiot kultu religijnego z drzewa (o bożkach pogańskich oraz o wizerunkach Chrystusa, czczonych przez katolików) – przeważnie obelżywie w polemice religijnej protestantów z katolikami (50)
2. Kawałek porąbanego drzewa, drewno opałowe; sztuka drzewa ociosana, wyrobiona, kłoda, polano, belka, słup, drąg; gałąź, kij, patyk (77)
- Przen (8)
  - a) Statek, szkuta, łódź (3)
  - b) Szubienica (5)
- a. Drobny, ostry odłamek drzewa, drzazga, kolec (10)
3. Drzewo rosnące (3)
- a. Rdzeń drzewa (1)

1. Ścięte drzewo, przeznaczone na cele użytkowe: materiał, z którego są wytwarzane rozmaite przedmioty; lignum Mącz, Cn (73): GlabGad M6; GliczKsiąż H5; Iáko ieſt [...] w odzieniu inákſzym/ niſſli inſzy ludzie chodzić/ zdrewná ſobie boty vtzynić KrowObr 61v, 111; Boć y kámień y drewno gdy ie pozłoćimy/ Poſpolicie ſláchetnym káżde názowiemy. RejWiz 101; Nodosum lignum, Sęcziſte drewno. Mącz 249a, 193b, 235a, 424a, 512c; GórnDworz B3v, X7 [2 r.]; A ieſtechmy bárzo podobni ku onym ſprochniáłym ſciánam/ ktore bywáią po wirzchu kęs owym cienkiem málárſkim złotem powlecżone/ pod ktorym złotem nie máſz nic iedno ſzpetne drewno. RejZwierc 19v; WujJudConf 67; CzechRozm 85; Oczko 8, 8v [2 r.]; w koło niech ma [szlachcic] [...] wodę dobrą: drewno bliſkie/ w mili GostGospPon 170.

W charakterystycznych połączeniach: drewno sęczyste, twarde (2); z drewna uczynić, uczyniony.

Wyrażenie: »z drewna (u-, wy-)rzezany« (2): Bo gdyby położono grono winá nadobnie doźrzáłego/ á podle niego drugie z drewná vrzezáne [...] zda mi ſie iżby ſie káżdy wolał do tey prawdziwey rzućić. RejZwierc 136; Calep 1003b.

a. Przedmiot kultu religijnego z drzewa (o bożkach pogańskich oraz o wizerunkach Chrystusa, czczonych przez katolików) – przeważnie obelżywie w polemice religijnej protestantów z katolikami (50): Niedbaią wiecz nić bogacze Kiedy panſky obraz placze. Na drewnie zloto wieſſaią A z zywego odzierayą. RejKup k2v; kiedy przed vſtruganym kijem y pokoſztzonym/ klękaćie pádaćie ná ziemię/ y vkázuiąc ludziom pálcem ono drewno ták mowićie do niego. Toć ieſt zbáwienie náſze? KrowObr 93v; Izaſz drewno vſtrugáne/ ieſt Krolem náſzym? Izaſz to ſtworzyćiel/ tego ſwiátá? KrowObr 93v, 90v, 93v marg, 94, 113 [2 r.], 114v (24); Lud moy rády ſzuka v drewná ſwego [in ligno suo postulabit (marg) lignum suum interrogabit (–)] BibRadz Os 4/12; BudBib Is 40/20; potym w mocy wielkiey przydzye [Pan Bóg]/ á będzye známię bytności iego kiedy wſzytek lud drewno chwalić będą. BielKron 95v, 98; Azaſz nie każą wierzyć w ziołá/ w gromnice/ we mſzyce/ w vmárłe kośći/ w drewná/ y chwalić to każą. RejAp 136v, 180 [2 r.], 191v; BiałKat 46; Nie drewnuć áni ſłupowi áni kámieniowi ſie oni kłaniáią/ ále przed drzewem álbo kámięniem temu/ ktorego ono drewno álbo kámień známionuie. WujJud 48v, 49 [2 r.], Mm; WujJudConf 48v; A tám służyć będziećie Bogom roboćie rąk cżłowiecżych/ drewnu [ligno] á kámieniu BudBib Deut 4/28, 4.Reg 19/18, Ier 2/27, 10/8; SkarJedn 237; CzechEp 81; KlonŻal B.

W charakterystycznych połączeniach: drewno grube, martwe, sprochniałe (2), suche, ustrugane.

Wyrażenie: »drewno krzyża, krzyżowe« (1 : 1): KrowObr 109v; [słowa z liturgii wielkopiątkowej w Kościele katolickim:] Ecce lignum crucis in quo pependit ſalus mundi, venite adoremus. To ieſt/ oto drewno krzyżowe ná ktorym wiśiáło zbáwienie świátá/ podźćie/ kłániaymy ſię CzechEp 81.

Szereg: »(nie) drewno abo (ani) materyja« (2): ták też widząc obraz Páná Ieſuſow/ nie drewnu ani máteriey/ [...] ále ſámemu P. Ieſuſowi ktorego on obraz znáczy/ [...] ſię kłániamy. WujNT 688; Báłwan [...] to ieſt ono drewno ábo máteria ktorą ludźie zá Bogi mieli PowodPr 28.

2. Kawałek porąbanego drzewa, drewno opałowe; sztuka drzewa ociosana, wyrobiona, kłoda, polano, belka, słup, drąg; gałąź, kij, patyk; lignum Mącz, Calep; concapes, tignum Cn (77): March¹ A3v; Drewno gdy po morzu pływa/ Ná wzrok więtſze niż ieſt bywa BierEz G3v, I3; ktore [rożdże] potim dla buynoſci roſcie wyſoko ku gorze/ á to gdi będzie miało prziſobie iakie drewno albo płot/ [...] za ktorym ſie pnie ku gorze wyſoko FalZioł I 39c, 89c, II 21b; March³ V2; LibMal 1544/85v; RejWiz 101, 112, 153v, Dd4; RejFig Aa7; BibRadz Ez 15 arg; BielKron [85²]v, 261; Antenna [...] Lignum [...] Kij/ albo/ drewno ná przeki żaglowego drzewá prziwiązane. Mącz 11a; Palanga, Wáłek/ okrągłe drewno które pod cieśi álbo co tákowego podkłádáyą y ná niem taczáyą. Mącz [273]b, 270d, 438d, 442d; GórnDworz Ii6; RejPos 61; BiałKat 283v; RejZwierc 19v, 24v; á oto wziełám dwie drewnie [Et ecce ego colligens (marg) colligo (‒) duo ligna] że przyſzedſzy vcżynię ono [mały placek] ſobie y ſynowi ſwemu BudBib 3.Reg 17/12; Ale oto ſam widziſz/ nálázłám dwie drewnie HistHel B2; SkarŻyw 166; Dentale, Lignum, cui vomer arandi causa inducitur ‒ Drzewno owo na ktore pług wbiiáią do oranią. Calep 306a; GostGosp 86; SarnStat 756 [2 r.], 825.

W połączeniu z nazwą gatunkową (drewno cedrowe, dębowe, głogowe, jemiołowe, laskowe, leszczynowe)(6) : A drugiego żywego [wróbla] z drewnem Cedrowym [cum ligno cedrino]/ y znićią cżerwonego iedwabiu/ y z Hizopem/ omocży we krwi wroblá zábitego Leop Lev 14/6; Albo ná ogień włoż drewno láſkowe ſurowe/ á onę miazgę zbieray ktora z obu końcu poćiecze SienLek 78, 70, 166, 166v; Ták to wiek ſękowáty by drewno głogowe RejZwierc 28v.

W porównaniach (19): RejJóz B3, D5, H3v; Iz mam vmrzeć rychlo pewno Napolym iuż iáko drewno. RejKup f3v, c6v, h4; RejWiz 16v, 84; przyſchłá ſkorá ich do kośći ich/ wyſchnęłá iáko drewno [fuit tanquam lignum], BibRadz Thren 4/8; Mącz 193b; GórnDworz G2; Też nie leż domá dármo iáko niepotrzebne drewno RejZwierc 28, 28v, 44; Strum O; SkarŻyw 119, 576, 600; nośić ie [człowiek ciało] iáko drewno muśi/ ſámo ſię y beſtyom y robáctwu nie odeymie. SkarKaz 205a.

W charakterystycznych połączeniach: drewno darmo leżące, niepotrzebne, obłe, rozszczepione (2), sprochniałe (2), surowe (3), (u)malowane (3).

Przysłowia: Iż záwżdy łácno o drewno kto chce pſá vderzyć. RejZwierc 80v.

bibl. widźiſz/ [...] zdźiebłko w oku brátá twego: á drewná w oku twoim nie widźiſz. SkarKaz 313a.

Przen (8):

a) Statek, szkuta, łódź (3): Antonius Rzymſki Ceſarz [...] kiedy około ſzkut chodził [...] Ricerz przyſzedł k’niemu/ Przecż krolu więcey dufaſz drewnu niepewnemu RejZwierz 29; Którzy w przeważnym drewnie po morzu żegluią/ [...] Ci vmieią powiedźiéć o páńſkiéy możnośći KochPs 165; Miey ſobie ſtátek (ią rádzę) wárowny. Nie zwierzay drewnu ládá iáko kupiey Y głowy głupiey. KlonFlis E4v.

b) Szubienica (5): Wnidzieſzli tu to wiedz pewnie/ Zeć być przed miáſtem ná drewnie. RejZwierc 237; BudBib Deut 21/23.

Zwrot: »[kogo] zawiesić na drewnie« (1): Záś gdy ná cżłowieku będzie grzech/ ſąd śmierći/ y vmrze/ tedy go záwieſiſz ná drewnie [et suspenderis eum super ligno; Vulg: apprehensus fuerit in patibulo]. BudBib Deut 21/22.

Wyrażenie: »trzy drewna« (2): Rowna ſie tá chwałá onemu/ ktorego ná trzech drzewyen węzeł páſuyą. GliczKsiąż H6v; tobye niewiele [drzewa wynidzie na trumnę]/ bo trzy drewná to odpráwią. GórnDworz Sv.

a. Drobny, ostry odłamek drzewa, drzazga, kolec (10): Też proch kokornakow/ zmieſzany s prochem dyptanowym [...] wyciąga ſciała drewna y ſtrzały FalZioł I 11a; á potym gdy by ſie kto zakłoł drewnem/ tedy ten plaſtr wyciąga drewno y inſze rzecży ſciała. FalZioł I 21b; Theż drewno s ciała y żelazo wyciąga/ Korzeń [złotogłowu] z miodem FalZioł I 93a, I 10a [2 r.], 13c [2 r.], 21b, 89a.

Wyrażenie: »ostre drewna« = ciernie (1): zaſſyię go [Pana Jezusa] bito/ ij głowę iego oſtrymi drewny raniono. OpecŻyw 113.

3. Drzewo rosnące (3): Ieſli nie deſzcż tedy grad plutá iáka pewnie/ Rozumie że mu zmoknąć przy nagęſtſzym drewnie. RejWiz 125v.

Wyrażenie: »by pochyłe drewno« (1): Bowiem káżdy cnotliwy by pochyłe drewno/ Káżdy go chcąc náchylić kuśi ſie oń pewno. RejWiz 102.

a. Rdzeń drzewa (1): Philyra, vel Philura, [...] Cieńka skórká ná lipie miedzi drzewnem á miedzi skórą zwierſchnią. Mącz 298a.

Cf DRZEWO