[zaloguj się]
[pdf]

DRZEWO (2020) sb n

drzewo (2020), [dzierewo].

Obie samogłoski jasne.

Fleksja
sg pl du
N drzewo drzewa drzewie
G drzewa, [dzierewa] drzéw
D drzewu drzewom, drzewåm
A drzewo drzewa drzewie
I drzewem drzewy, drzewami
L drzewie drzewach, drzewiech
V drzewo drzewa

sg N drzewo (426). ◊ G drzewa (536), [dzierewa]. ◊ D drzewu (30). ◊ A drzewo (297). ◊ V drzewo (15). ◊ I drzewem (158); -em (16), -(e)m (142). ◊ L drzewie (150). ◊ pl N drzewa (100). ◊ G drzéw (78); -éw (15), -ew (15), -(e)w (48); drzéw OpecŻyw, MurzNT, Oczko, KochJez; drzew SarnStat (2); drzéw : drzew Mącz (11 : 13). ◊ D drzewom (6) RejWiz (2), RejAp, SkarŻyw, CzechEp, KochFr; drzewåm (6) HistAl, BibRadz, BudBib (2), WujNT (2); -om (1), -(o)m (5). ◊ A drzewa (124). ◊ V drzewa (5). ◊ I drzewy (38), drzewami (3); -ami ArtKanc; -y : -ami BudBib (2 : 1), StryjKron (2 : 1). ◊ L drzewach (27), drzewiech (19); -ach Murm, MiechGlab, RejWiz, WróbŻołt (2), SeklKat, BibRadz (2), KwiatKsiąż, BudBib (2), SkarŻyw (2), StryjKron (2), KlonŻal, Calep, PowodPr; -ech HistAl, GliczKsiąż, BielKron, SienLek, RejAp, WujJud; -ach : -ech FalZioł (2 : 1), Mącz (2 : 11), SarnStat (5 : 1); ~ -ach (12), -åch (6), -(a)ch (9); -ach Murm, BibRadz (2), Mącz (2), SkarŻyw (2), KlonŻal, SarnStat (3); -åch RejWiz, KwiatKsiąż, StryjKron (2), PowodPr; -ach : -åch BudBib (1 : 1); ~ -ech (11), -éch (2), -(e)ch (6); -ech SarnStat; -éch SienLek; -ech : -éch Mącz (10 : 1). ◊ du N (cum nm) drzewie (1) BielKron 319. ◊ A (cum nm) drzewie (1) ModrzBaz 52.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Drzewo rosnące; niekiedy krzew; arbor Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Vulg, Cn; lignum Mymer1, Vulg [w tym coll (19)] (1394): Orzeł ná drzewie wyſokim/ Spráwił gniazdo oŕlętoḿ ſwym BierEz H3; kupiec ná drzewo wſtąpił/ Aby táko prześpiecżen był. BierEz I4; Chłop niegdy ná targ idąc/ [...] W leśie ſobie odpocżywał/ Wſpárł ſie drzewá y tákże ſpał. BierEz Q3, A3 [2 r.], K3, L, Q3, R4, S; vzrzál figoweć drzewo/ [...] Przyſſedſſy k temu drzewu/ nitz na niém nienalázl iedno liſcie OpecŻyw 74, 62, 74; PatKaz II 56; Saltuarius, Forstner/ oder holzbánwart. Slyadownik álbo znákarz drzew Murm 20, 103 [2 r.], 104, 105; Mymer1 20 [2 r.], 1 nlb v; BartBydg 135b; rado też to ziele [przęsłka] roſcie przi drzewie/ y obwija ſie około drzewa iako chmiel FalZioł I 35d; IEmioło ieſth rozlicżne na drzewiech ie nayduią/ bo z drzewa wyraſta FalZioł I 154d; DRagant ieſt kliy z iednego drzewa zamorſkiego FalZioł III 28c, I 108b, III 22c, 26a, 28c, IV 5d (70); á za niewieſz iże drzewo wyſoko roſcie, á iedney godziny ie zetną á wykorzenią precż BielŻyw 105; Cżemu ludzie łyſieią, albo liſcie z drzewa opada. GlabGad B2, E5v, G, H6v; ſą nad tą rzeką Iabłoni y drzewa inſze roſkoſznego owocu MiechGlab 25, 77; WróbŻołt ff4v, 103/17 [2 r.]; Roſkoſſuią rozliczni ptacy ná wyſokoſći drzew od niego ſtworzonych RejPs 152v, 152v, 155, 218; Po ranu do poł dnia była okrutna mgła/ ktora drzewa y ziemię poſzedziała LudWieś B3, B; SeklKat H3v; Powyada yſz doſtacz drzewa kthore wmrowiſku roſzczie y ſtegoſch drzewa vczinycz klyn LibMal 1549/149; ZapWar 1549 nr 2659; ále iż noc byłá ciemna pocżęli błędzić/ niektorzy pourażáli oblicża ſwoie o drzewá HistAl F3; byli tám ludzie ktore zwano Serony/ v ktorych drzewá ſą tákowe iż liſcie máią iáko wełnę napięknieyſzą ktore on lud zbierał/ á ſzaty ſnich cżynili. HistAl H7v, E8v, I6, I8v, Kv, L2v, L6, M2v, M5v; KromRozm I M4v; Ty wichrziſz ſtráſzyſz z obłokow/ Drzewá łamieſz ogniem ſzkodziſz BielKom D3; GliczKsiąż M8v; LubPs G4v, X5v [2 r.], ff3v marg; GroicPorz aa2, 112v; Máło dáley zá drzewy piękna łąká byłá RejWiz 25v; Boć náuká ieſt by kwiát co ná drzewie roście/ Ale mądrość zá owoc sſtánie wſzytkim proście. RejWiz 80; Iedź prętko podle láſá/ będzyeć ſie thák zdáło/ Iżeby ono drzewo mimo cię byeżáło. RejWiz 112; nyech zyemiá da zyołá kwitnące/ Tákież rozlicżne drzewá nadobnye roſtące. RejWiz 128v, 3, 13v, 24 [2 r.], 24v [2 r.], 47v (23); Y dobędziećie każdego miáſthá obronnego/ á ſkáźićie káżde miáſto wyborne/ y káżde drzewo dawáiące owoc wytniećie [universum lignum fructiferum succidelis]/ y wſſyſtkie ſthudnie záſypiećie Leop 4.Reg 3/19; y roſwieći ſie nagłe ſlońce w nocy/ á kxiężye thrzy kroć przez dzień/ á z drzewá krew będzie kápáłá [et de ligno sanguis stillabit] Leop 4.Esdr 5/5; Abowiem według dni drzewá/ będą dni ludu moiego [secundum enim dies ligni erunt dies populi mei] Leop Is 65/22, Gen 1/12, 21/15, 4.Reg 3/19, Eccli 27/6, Ez 26/12 (20); A zá drzewo ze pſzczołámi kto ie vtnie grzywná ſtronie á ſądowi druga. UstPraw E4; ſą indzye drzewá koſztowne/ iáko ieſt Cis y iemu rowne UstPraw E4v, E4 [2 r.], E4v; Pod ktorimeś drzewem widział owo ludzi dwoie. KochZuz A5, A5; Puśći ſie Miedzwiedź do nich/ iednego połápił/ A drugi ſie ná drzewo ochotnie pokwápił. RejFig Cc6; RejZwierz 58v, 116, 118v, 120v; Goski ktv; A proſzę zebyśćie wźiąwſzy trochę wody vmyli nogi ſwoie/ ápodpárwſzy ſię tu ſobie pod drzewem odpoczynęli. BibRadz Gen 18/4 [przekład tego samego tekstu BudBib, CzechRozm 42v, SkarŻyw 285]; A wſzytki drzewá polne dowiedzą ſię/ iż ia ktory ieſtem Pan poniżyłem drzewo wyſokie/ á wywyżſzyłem drzewo poziemo: Vſuſzyłem drzewo zielone/ á ſuche drzewo vcżynię źielone/ Ia Pan mowię to y vcżynię. BudBib Ez 17/24; Iáko znać z owocu opráwę drzewá [Culturam ligni ostendit fructus illius] ták ſerce znác człowiecze z rozmyſlney powieſći BibRadz Eccli 27/6 [7], Gen 1/12, 29, 2/9, 16, 3/1 (42); [Aleksander] kazał ſchylić dwoie drzewa/ do ktorych zá nogi przywiązawſzy Beſſá/ puſzcżono drzewá/ roſtárgnęły Beſſá BielKron 125v; Piſze Silwius/ iż w Szkociey ſą drzewá máiąc owoc ná wyobráżenie pthaká/ nád wodą roſtą/ kthorykolwiek z drzewá w wodę wpádnie cżáſu podobnego/ ożywa/ y w ptaká ſie obraca żywego BielKron 277, 1v [3 r.], 12v, 29v, 33v, 36 (69); KwiatKsiąż M2; Ascio, Cioſać/ álbo/ Drzewo nákárbowáć. Mącz 17d; Brachiata arbor, Gáłęźiſte drzewo. Mącz 26d; Caesura, Rozdarcie drzewá. Też roſzczepienie/ álbo obrzezowánie ſzczepów. Mącz 29d; Percipere fruetum ex arbore, Owoc z drzewa obráć. Mącz 36d; Cornus, Głóg/ Drzewo nieyákie twárde z którego oſzczepy czynią. Mącz 66a; Cyna, Nieyaki rodzay Arábskiego drzewa/ z którego ſobie odzienie czinią Mącz 76b; Lachrymae arboris, Gumi álbo kley z drzewá płynący. Mącz 181c; Versus arborum, Rząd drzew. Mącz 486c, 5d, 6c, 14a, 22c (150); OrzQuin S; SienLek 108, 175; LeovPrzep G3; RejAp 5v, 51v, 63, 65 [2 r.], 65v (15); iáko w ieſieni páda liſt z drzewá/ ták wten cżás [na starość] odchodzi od náſzego ſercá ono wſzythko/ co nam było w młodośći miło GórnDworz H5v; ieden przyiaciel przed drugim ſkárżył ſie s płácżem ná ſwe nieſzczęſcie/ iż mu ſie w ſádu ná drzewie/ obieśiłá żoná. GórnDworz R6, D2, P5, R6, X5v, L15, L16, L16v; záwieſili ie [dziecię] ná iednym drzewie áby go źwierzętá nie ziádły HistRzym 133v, 63v, 68, 96, 101v, 103v; á domy y potomſtwá ich/ iáko liſcie z drzewá bywáią z wiátrem roſproſzone. RejPos 163, A5, 1v, 4v, 5v, 163 (14); KuczbKat 20, 90; RejZwierc 7v, 51v, 70v, 107v, 115 (16); Drudzy ná leſiech zárębuią drogi/ álbo drzewá podćieráią y powálą ná nieprzyiaćielá. BielSpr 27; WujJud 123v; Pozwirzchni ieſt ſprawcá drzewá/ wewnętrzny ſtworzyciel. Ktory ſzczepi y kthory pokrapia/ pozwirzchnie prácuie RejPosRozpr b4v; Szytym drzewo ktore niektorzi Cedrem/ á ini iodłą/ drudzy drzewem nigdy niebotwieiącym przekladáią. BudBib I 43d marg; Niemaſz ſádzić ſobie gáiu żadnego drzewá przy ołtarzu Iehowy Boga twego BudBib Deut 16/21; Bo (y) drzewo ma nádzieię/ choćby ie przyćięto. BudBib Iob 14/7; krzycżćie gory hukiem/ leśie/ y káżde drzewo w niem/ bo okupił Iehowá Iáhákowá BudBib Is 44/23; Widząc widziałem/ áno drzewo ná śrzod ziemie/ á wyſokość iego wielka [ecce arbor in medio terrae, et altitudo eius nimia] BudBib Dan 4/10 [7], Gen 18/8, Ex 7/19, 15/25, Deut 22/6, 1.Reg 31/13 (25); Káżdy chętliwie widzieć chciał Krolá nowego. Wſzytki polá/ y wſzytki drogi pełne były/ Drzewá/ wśi/ y págorki ludem opłynęły. StryjWjaz B2; CzechRozm 42v, 88v, 114, 179, 235; Tákże też mieli w ſwey mocy/ [...] náprawowánia drog y moſty/ ktore budowániem y chędogiemi drzewy zdobili [aedificiis et arboribus exornabant] ModrzBaz 35; á nálażſzy [rosomak] dwie drzewie miążſze/ coby bliſko śiebie ſtały/ gwałtem ſię miedzy nie ćiśnie ModrzBaz 52; á ſkoro woyſko w lás weſzło/ tedy oni ſkráynych drzew popchnęli ModrzBaz 104, 2, 10, 65v, 78v, 104, 113v [2 r.]; A my iáko ſuchy liſt ná doł z drzewá lećim. KochDryas [A3]; [pod przestępnym rokiem] dźieći nietrwálſzé/ choroby częſtſzé y ſzkodliwſzé/ ptáſtwo/ bydło / ryby/ drzewá/ zboża/ źiołá ſády nievżytecznieyſzé Oczko 29v, 5 [3 r.]; Calag 62a; Tyś ieſt miedzy corkámi Hierozolimſkiemi iáko miedzy ćierznim lilia/ iáko pálmá miedzy drzewy SkarŻyw 112, 80, 259, 260, 261, 262 (22); Nie piję winá/ ſycery Tylko wyſyſam miod leśny. Poránu z liſtkow ná drzewie MWilkHist Gv, A3v; A dwu winnieyſzych Litwow z poyſrzodku wydáli/ Ktorzy ſię ſámi wieśić ná drzewie muſieli StryjKron 522, 295, 390; ZapKościer 1582/33; NiemObr 48; Buyné drzewá nalepiéy dżdżem niebieſkim żywą KochFr 93, 8, 24, 26, 43, 125; Bluſzcż po Láćinie Hedera, źiele pnie ſię rádo po drzewách y po ſtárych murzech y grobiech. KlonŻal Dv marg, Bv, D2; [Serwetus pisze] iż BOg w drzewie/ drzewem/ w kámieniu/ kámieniem/ w klocu ſię ſtawa klocem/ ták iż ná ſię bierze prawdźiwą formam y ſubſtantiam tey máteryey/ do ktorey ſię przyłoży. ReszPrz 76; Prąćiem były/ ktore dziś drzewá wyrębuią WisznTr 9, 11 [3 r.]; KochPieś 13, 18, 41; á od ſłońcá/ z drzewá vbronią ćię liśćie. PudłFr 12, 6, 41; ArtKanc F4v, V2; iednem źwierżętom kazał ieść tráwę/ drugim korżonki/ tym liśćie/ owym z drżewa owoc GórnRozm Nv; ZawJeft 36; Resina ‒ Zywicza, kleina [!] drzewie. Calep 917a, 41a, 49a, 88a [3 r.], 88b [3 r.], 103a (25); drzewo kiedy porąbiſz/ iáko chłopá zábił. GostGosp 12; GrochKal 21; Nieſczęſné drzewo z Idy góry wźięté/ Ná wielonośną w zły czás łódź poćięté GórnTroas 12; KochFrag 20, 26, 28; LatHar 189, 560; KołakCath Cv; KołakSzczęśl B, C2v; dla boiázni czártow/ ládá ſtworzenie zá Bogá chwalili/ kámienie/ drzewá/ beſtye y duchy. WujNT 471, Luc 13/19, 21/29, Matth 13/32, 21/8, Mar 11/8, Apoc 7/1, 3, 8/7, 9/4; WysKaz 38; tu drzewá ogániſté ad quincuncem porządnie rozſádzone/ á niżéy ſtrumienié wód żywych SarnStat *3v; gdźiekolwiek przerzeczoné wieprze w gránicách ſwych zábił/ znák ná drzewie będźie powinien vczynić. SarnStat 670; IEſli kto drzewo z Pſczołámi podetnie [Si quis autem arborem cum apibus succident JanStat 1110]/ tedy temu który tę ſzkodę podiął/ grzywnę á ſądowi drugą [niech zapłaci] SarnStat 680, 472, 552, 604, 644, 667 [2 r.], 668 (25); Snadź tákiey woniey niemiał on ogrod ſtrzeżony. Cżuynego ſmoká głową: gdźie złoty liſt miáły Y złote iábłká z śiebie drzewá wydawáły. WitosłLut A3; Leży liśćie pod ſwymi drzewy opádáłe. WitosłLut A5v, A3v, A4, A5v; KmitaSpit C5; PowodPr 66, 75; iáko Ioáthán Sychimitom przekłádał/ gdy drzewá w leśie krolá obieráć chćiáły. SkarKaz 80a, 80a [2 r.], 82b, 84b; Gay też tám ieſt w ktorym Są drzewá záráżone: świnie w nim zdycháią, Y gardziele im puchną. CiekPotr 42, 69; Po drzewie ptaſtwo igra ſobie wártkie. KlonFlis C2, G2; á drzewá pożytkiem odźiane Dwoiſtym ſą w tym roku SapEpit A4, [D2]v; Ten iuż bywa ich [pszczół] Pánem/ y ten ie otrzyma/ Kto ie ná drzewie ábo ná płoćie poima. KlonWor 25, 5, 12, 75; PudłDydo Bv. [alexander przykaszal szwoym ryczerom aby rzezaly roszgy sz dzyerewa HistAl 1510 196.].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy gatunku drzewa lub rzeczownikiem oznaczającym gatunek drzewa [z przymiotnikiem (262), z rzeczownikiem (w składni zgody (9), w składni rządu (10)) (19); przydawka + drzewo (171), drzewo + przydawka (110); w tym: drzewo aloe(s) (4), balsamowe (6), balsamu, bobkowe (18), bobku płonego, br(z)oskwi(ni)owe (3), bukowe, bzowe, cedrowe (29), cedrynowe, cisowe (2), cypresowe (3), cytrynowe, cytry, czynerowe, daktylowe (5), dębowe (6), figi (2), figowe (fikowe) (49), fikomorowe, głogowe, granatow, gruszkowe (gruszczane) (4), gumatyjakowe, gwajakowe, hebenowe, hebeny, jabłkowe (jabłoniowe) (2), jałowcowe (2), japurtowe, jesionowe (3), jodłowe (2), kadzidłowe (3), kasztanowe (4), korkowe (2), laskowe, laurowe (7), migdałowe (3), mirtowe, modrzewowe, morelowe, morwowe, muszkatowe (2), oliwne (oliwowe) (24), oliwy (2) orzechowe (8), palmowe (24), pigwowe (3), sandałowe (2), senesowe, sosnowe (4), staktes, storaces, sykomorow(e) (2), sytym (2), śliwowe (6), małych śliw, tarnkowe, terpentynowe, topolowe, ulmowe, wiąz, winne (11), wiśniowe (4)] (266): Podle morzá ſobie chodził: Y nálazł drzewo figowe/ Miáło iuż iábłká gotowe BierEz Q; Przeto zabieżáwſſy/ wſtąpil na drzewo Sykomorowé/ to ieſt ſuché figi/ aby tym lepiéy pana Ieznſa vzrzál. OpecŻyw 62, 71v, 73v [2 r.], 74, 97; OpecŻywSandR nlb 3; Lenticus, eyn kriechenbom. Drzewo máłych ſlyw. Murm 106; Libanotis, Weyrouchbom Kádzýdłowe drzewo Murm 111, 105 [5 r.] 106 [6 r.], 108, 111; Castanea. Keſtenbaum. kaſtanowe drzewo. Mymer1 20v, 19v [3 r.], 20 [2 r.], 21; wezḿcýe tzyftych pożytkow z zýemýe w waſze ſędy a donýeſcýe mężowi dáry migdałow terebinta drzewá ſtaktes y ſtoraces żywice ich y mýodu HistJóz C4v; Palamurus, glogove drzewo BartBydg 105b; Suber, corcove drzewo vel corek BartBydg 152, 17b, 27b, 81b, 148; TarDuch B6v, B7; Plinius mowi [...] iſz też w Egipcie roſcie drzewo Broſkiniowe na kſtałt gruſzki FalZioł I 110b; MEch ieſth ktory roſcie na drzewie dębowym albo na laſkowym FalZioł I 151a; Tho drzewo Aloes ma mocz naprzeciwkho mdłoſciam ſerdecżnym, żołądkowym j mozgowym FalZioł III 3a; Modrzewowa gębkha [...] ieſt to gębka ktora wyraſta s korzenia modrzewowego drzewa FalZioł III 3b; Owocz Bobkowego drzewa na proch ſtłucż ony/ á pothym na panewcze zagrzany/ á na głowę poſypany, flegmę wyſuſza y mozg potwierdza FalZioł III 16c; Powiedaią iże Zywicza ieſth iakoby pot wypływaiączy z ſoſnowego drzewa FalZioł III 28d; Theż Huthenus ktory piſał o drzewie Gumatiakowem, ktorego ludzie pożywaią w łamaniu FalZioł III 29c, I 110b, II 17c, III 2d [2 r.], 3a, 10a (17); MiechGlab *8; Glos boży ieſt łamiący drzewa Cedrowe [Vox domini confringentis cedros] WróbŻołt 28/5, ff4v, hh8v, 91/13, 148/9; RejPs 56, 79, 137v; HistAl L2v [2 r.], L6; LubPs K2v, Yv, cc6v, ff3v; Drugiemi záſię rzędy Pigwy á Broſkwinie/ Figi á Pomoráńcże co roſtą y źimie. Więc drzewá Muſzkatowe/ Morelle/ Oliwki RejWiz 24, 23v, 34, 46; Dám na puſtynią Cedr/ y tharn/ y świerk/ y drzewo oliwne [dabo in solitudinem cedrum et spinam et myrtum et lignum olivae] Leop Is 41/19 [przekład tego samego tekstu BibRadz ], Ex 30/24, 2.Par 1/15, Iob 29/18, Cant 2/13, Os 9/10; FIgowe drzewo piękne/ wyſoko ná ſkále/ Málowáli RejZwierz 116v, 113v; BibRadz Ex 35/7, 3.Reg 19/4, Iob 40/12, Is 41/19, Mar 11 arg (10); Delfowie [chwalili] Wilká/ iż im pod drzewem orzechowym wykopał klenoty kościelne BielKron 24; Siedząc tám pod drzewem Iáłowcowym prośił Páná Bogá áby vmárł BielKron 85; [Nektabo] máiąc rozgę w ręku drzewá Hebeny/ kiedy kinał rozgą ruſzáły ſie okręty woſkowe z ludźmi BielKron 122v; Ná Ierychońſkich rolach roſły ony ſlachetne drzewa Balſamu. BielKron 266v; y widziáłá ná thym mieyſcu Libuſa áno dwie oliwne drzewie wyroſły BielKron 319; Drugi tákież brát [królewski] Narymunt vchwycon/ zá nogi ná drzewie Więźie obieſon BielKron 382; Puśćili fie ku pułnocy do Kráiny Páirá y do wyſpow Pairze przyległych/ gdźie wielkosć ieſt Sándálowego drzewá BielKron 444v, 1v, 27, 33v, 50v, 79 (22); Cythynus, Kwiát/ Drzewa Gránatów Yábłoń. Mącz 77a; Daphon, Mieyſce gdzie wiele laurowego álbo bobkowego drzewá roście. Mącz 77d; Ilex, Yeſionowe álbo Iapurtowe drzewo Mącz 165a; Iuglans, Włoski orzech/ orzechowe drzewo. Mącz 176d; Malus, Iábłóń/ Iábłoniowe drzewo. Mącz 205b; Morus, arbor, Morwowe drzewo. Mącz 233b; Ovalis corona Koroná która z mirtowego drzewá bywałá tym dáwána ktorzi zwycięſtwo nád nieprziyacielmi otrzimawáli. Mącz 271c; Terebinthus, Terpentinowe drzewo Arbor nigrum lignum cum splendore praeseſerens. Mącz 449c, 8e, 23a [2 r.], c, 28a, 39c (79); bedłki ktore ná bzowym drzewie roſtą/ ze śmietáną rozwierć/ á ná guz przyłóż. SienLek 129, 166, 217, 250v, Xxx, Xxxv; RejAp 62v, 64 [3 r.]; Pátrzcie ná drzewo Fikowe y ná ine wſzytki drzewá/ gdy iuż s ſiebie podawáią owocz/ iż iuż pewnie wieczie iż nie dáleko látho. RejPos 4v, 6, 72v, 147v, 228v, 314v, 334v, 348; RejZwierc [283]v, 33, 51v, 212v; BudBib Is 34/4, Ez 15/2, 15/6, Os 10/1, Ioel 2/22 (11); Strum G; Calag 371b; SkarŻyw 50, 117, 383; KlonŻal C4v [3 r.]; Ceraſus ‒ Drżewo wiſniowe. Wiſznią albotrzeſnia. Calep 182a; Fagus ‒ Bukowe drzewo. Calep 405b; Morus — Moralowe drzewo. Calep 675a; Sabina ‒ Seneſſo wedrzewo [!]. Calep 934b; Vlmus — Vlmowe drzewo. Calep 1133a (21); ArtKanc N13v; LatHar 356, 347, 410 [2 r.], 508, 606; KołakSzczęśl B3v; KlonFlis F2v [2 r.]; Ieſlibyśćie mieli wiárę iáko źiárno gorczyczne/ moglibyśćie rzec temu drzewu leśney figi [huic arbori moro]: Wyrwi ſię z korzeniá/ á wſadź ſię w morzu WujNT Luc 17/6, Math 21/19, 21, s. 89, Matth 24/32, Luc 13/6, s. 252, Luc 19/4; Ciſowé drzewo/ y inné oſobliwé temu podobné. SarnStat 644 [idem] 669; SzarzRyt A4v.

W porównaniach (76): FalZioł I 147a [2 r.]; [Wirgilijus] ſwą wymową iakoby drzewo wyſokie aż nieba doſięgał BielŻyw 125; A będzie iako drzewo ſzcżepione wedle wod płynącich ktore da ſwoy owoc cżaſu ſwego. WróbŻołt Ps 1/3 [przekład tego samego tekstu LubPs Bv, Leop, RejPos 72v, 147v,KochPs 3, ArtKanc P20, LatHar 738, SkarKaz 162a], ff4v, 91/13; RejPs 56, 79, 127, 137v; MurzNT Mar 8/24; LubPs Bv, K2v [2 r.], R2v, cc6v; GroicPorz ff; Popſowal mię zewſſąd/ y ginę/ á iákoby wytárgnionemu drzewu/ odiął nádzieię moię [quasi evulsae arbori abstulit spem meam]. Leop Iob 19/10, 29/18, Ps 1/3, Eccli 6/3; BibRadz Iob 40/12; BielKron 267; Mącz 14b; GórnDworz D2; A złośćiwy záwżdy wywrocon będzie iáko drzewo od wichru wykręczone/ áni znáku nie zoſthánie oney pychy iego RejPos 127v, 39, 72v [2 r.], 147v, 204v [3 r.J, 207, 228v (18); ABowiem poććiwy á rozważny cżłowiek á ſercá záwżdy wſpaniłego/ ieſth podobien kn onemu pięknemu drzewu miedzy drobną ſzeliną ſtoiącemu RejZwierc 143v, [283]v, 33, 49, 51v, 88, 212v; Ia iáko winne drzewo wonność wdzięcżną wypuściłám [Ego quasi vitis germinavi suavem odorem]/ á kwiatki moie ſą owocem chwały y bogactw BudBib Eccli 24/19 [23], 13, 50/12 [14]; BudNT Mar 8/24; Táki podobien będźie drzewu porzécznemu [= rosnącemu nad rzeką]/ Które przynośi co rok owoc pánu ſwemu KochPs 3; iáko drzewo ſtáre ze pnia wyćięte/ trudno ma zákwitnąć: ták kácermiſtrz trudno ſię nawroćić do Kátholickiey wiáry ma SkarŻyw 119, A2, 372; ReszPrz 103; ArtKanc N13v, P20; Podobneś mi ieſt drzewo/ ćieſzę ſię tobą/ Bo widzę/ że iák zemną/ świát pocżyna z tobą GrabowSet Ov; LatHar 410 [2 r.], 508, 606, 738; KołakSzczęśl B3v; WujNT 140, Mar 8/24, Apoc 6/13; z obcego Pogáńſtwá/ iáko leſnego drzewá/ w iedność iego ieſteſmy wſzcżepieni. PowodPr 11; SkarKaz 162a, 420a; Iáko drzewo bez ſznurá niekiedy vrośćie/ Właśnie iákoby pod ſznur/ ozdobnie y prośćie: Ták też niekiedy bywa ſpráwiedliwość święta/ Bez práwá piſánego/ ná łotry nápięta. KlonWor 66; A ia drzewo iák Oliwy [Ego autem sicut oliva fructifera Vulg Ps 51/10] W ogrodźie Páńſkim wſzczepiony kwitnąć będę SzarzRyt A4v.

W charakterystycznych połączeniach: drzewo chędogie, gałęziste, krzewiste, miąższe, niebotwiejące, ochędożne (2), oganiste (2), rozliczne (9), sprochniałe (wyprochniałe) (4), suche (7), wielkie (12), wysokie (22), zamorskie (2), zielone (18); drzewo podciąć, podcinać, (pod-, wy-)rąbać (8), podrąbić (3), podrębować (4), przecierać (4), (prze)trzeć (4), (s)podcierać (2), urąbić, wyrąbić, zrębować; drzewo wycięte; (wy)rąbanie drzewa (2).

Przysłowia: Buyné drzewo wiátróm krzywo KochPieś 34.

niechcę być żorawiem/ co ná dwu drzewach chciał gniazdo ſwoie budowáć StryjKron 552.

nie dáy fie iáko ſłábe drzewo kołyſáć ledá wiátrowi RejZwierc 179.

Poki drzewá z korzenim nie wykopa poty będzie roſło BielKron 353; StryjKron 215.

Podobno ten czas będzie jako Marchołtowo drzewo. Diar 68, 47, 48.

ZAwżdy ná dobrym drzewie dobry owoc bywa PaprPan Dd2v.

RejWiz 51; ná drzewo pochyłe. Lázą Kozy z rogámi RejZwierz 71.

[potrzeba] wprawdzye po ludzyách chodzi á nye po drzewyech GliczKsiąż N8v.

Iákie drzewo/ táka y roſzcżká. SkarJedn 24.

Imprecatur illi quequae pessima, Przeklina go áſz drzewo ſchnie. Mącz 320c.

Zwroty: »(na-, u-)szczepić, szczepiący, (w)szczepione drzewo (a. drzewa)« = caprificari Mącz; plantare lignum, lignum plantatum, arbor plantata Vulg [szyk zmienny] (13 : 6 : 1): FalZioł V 49v, 52; WróbŻołt 1/3; nie orzecie/ nie ſieiecie/ áni winnic áni drzew ſzcżepicie HistAl K2v; LubPs Bv; Leop Lev 19/23; Goski A2; BibRadz Lev 19/23; BielKron 79; Mącz 37a; RejPos 204v; RejZwierc 74v; náucżycielá w Koſciele Bożym przyrownawa temu ktory ſieie/ przirownawa ſługi tákowe ogrodnikom á drzewá ſzcżepiącym RejPosRozpr b4v; RejPosWstaw [412]v; SkarŻyw 167; ArtKanc P20; Calep 88b; LatHar 410, 738; WujNT Luc 13/6.

»sadzić drzewa« = arbustare Calep (2): Sádźił támże Abráhám drzewá w Beerſebá BibRadz Gen 21/33; Calep 88b.

Wyrażenia: »czarne drzewo« = drzewo liściaste (1): Bdellium, Rodzay czarnego drzewá w Bátrianie. Mącz 23d.

»drzewo domowe« (2): FalZioł III 23d; Bog w zakonie ſwym zákázował/ nietylko ludźiom ábo bydłu nád mierną potrzebę ſzkodźić/ ále też áni drzewá domowego rodzáynego podćináć ábo obrażáć. PowodPr 63.

[»Francuzowe drzewo«: Francuzowe Drzewo/ Gwáiákowe Drzewo/ Lignum Sanctum Guaiacum. Frantzoſenholtz. SienHerb I4#.]

»głuche drzewo« = drzewo nieużyteczne (1): oſobnieyſzą zieloność y wonność dawa s ſiebie [cedr] nád inſze głuche á proſte drzewá. RejZwierc 51v.

»drzewo jabłczane, jabłczyste [= owocorodne]« = arbor pomifera JanStat (1 : 1): Niechay wypuśći z ſiebie ziemiá trawę zieloną/ [...] y drzewo iábłczyſte/ dáiące owoc kożde według narodu ſwego [Germinet terra herbam virentem ... et lignum pomiferum faciens fructum iuxta genus suum] Leop Gen 1/11; Téż vſtáwiamy/ iż zá káżdé drzewo rodzáyné wſzelákiégo owocu ábo iábłczáné wyćięté/ dwánaśćie groſzy [...] ma bydź zápłácono. SarnStat 668.

»drzewo leśne« [szyk 12 : 4] (16): FalZioł III 23d; Drzewá leśne w rádośći ſwey/ niech ſtáną zákwitnione LubPs V5v; Iákom drzewko máćice ktore ieſt miedzy drzewy leśnymi [Quomodo lignum vitis inter ligna silvarum Vulg] podał ku ſpaleniu ogniowi/ thákże podam mieſzcżány Ierozolimſkie. BibRadz Ez 15/6, Cant 2/3, Ez 15/2; ſzło było drzewo leśne áby ſobie krolá wybráli álbo pomázáli nád ſobą [Ierunt ligna ut ungerent super se regem Vulg Iud 9/8] BielKron 50v; Mącz 261e, 436a; GórnDworz D2; BielSpr 73; BudBib 1.Par 16/33, Ps 95/12, Is 44/14, Ez 15/2, 6; ZawJeft 38; Ziemſkiego práwá Kśięgi dzieśiąte o drzewiech leśnych. SarnStat 669 żp; PowodPr 11.

»drzewo libańskie« = cedr (3): LubPs Q4v; W tey to Feniciey Libanus gorá zacna/ ná ktorey drzewo Libáńſkie roście. BielKron 49, 50v.

»młode drzewo« = szczep, drzewko (1): Plantaria ‒ Młodego drżewa prżeſadze nie [!] Calep 811b.

»mokre drzewo« = drzewo posiadające większy stopień wilgotności (1): Unde Pityocampe, qui in pinu arbore nascitur, Robak ktory prochno czini/ á w mokrych drzewiech á zwłaſzcza w ſośninie roſcie. Mącz 32d.

»drzewo ogrodne« (1): iáko drzewo ogrodne w leśne ſie obráca/ á źwirzę rochmánne w dzikie/ ták y cżłowiek prędko zdzicżeie GórnDworz D2.

»drzewa owocne, owocowe« = lignum fructiferum a. pomiferum Vulg (5 : 2): WróbŻołt 148/9; był tham w okręgu onego pola lás bárzo gęſty z drzew owocnych HistAl K6; Leop Lev 19/23; 4.Reg 3/25; Podle rzeki z obu ſtron vroſtą drzewá owocowe káżdego rodzáiu RejAp 188; A gdzie ſie mu chćiáło ieść/ vyźrzawſzy niektore drzewo owocne/ iadł owoc iego HistRzym 63v; BudBib I 431d marg.

»drzewo płodne« = arbor felix a. fructifera a. frugifera Cn; lignum fructiferum Vulg, JanStat [szyk 6 : 1] (7): wſſyſtkie láſy twoie/ y drzewo płodne ogniem popalą. Leop 4.Esdr 15/62; BudBib Gen 1/11, 12, Ps 148/9; KochPs 215; Ale mię ráczéy dáruy rymem pochwalonym/ Coby zazdrosć vczynić mógł nietylko płonym/ Ale y płodnym drzewom KochFr 93; SarnStat 1243.

»płon(n)e, niepłodne drzewo« = caelebs arbor Mącz; arbor infelix Cn [szyk 4 : 2] (4 : 2): RejPos 127; Iáko Iábłoń między płonnymi drzewy [sicut malus inter ligna silvarum]/ ták namilſzy moy międzi ſyny Leop Cant 2/3; Mącz 30a; KochPs 215; KochFr 93; Calep 162a.

»drzewa polne« = ligna campi Vulg (7): Y drzewa polne y Cedrus ná gorze Libanus ktore pan bog ſzcżepił y thy ſie naſycżą WróbŻołt 103/16; Tedy wam ſpuſzczę dżdże czáſu ſwego/ á poda wam źiemiá vrodzay ſwoy/ y drzewá polne wydádzą wam owoc ſwoy. BibRadz Lev 26/4, Ier 7/20, Ez 17/24, 34/27, 1.Mach 14/8.

»pożyteczne drzewo« = urbana arbor Cn (1): Ale y głog gdi gi nadobnemi gáłąſkámi vſzcżepi/ tedy z niego ſnádnie może być pożythecżne drzewo. RejZwierc 74v.

»drzewo rodzajne, rodzące, rodne« = arbor felix, fructifera a. frugifera arbor Cn; lignum fructiferum JanStat [szyk 14 : 1] (11 : 3 : 1): Wſſytki ich drzewá rodzáyne sſtáły ſye yáłowe. LubPs Yv, ff3v; á ktoby vrąbił drzewo rodzące/ thákowy zá nie dáć ma wiárdunek z winą trzech grzywien. UstPraw E4; Niech zrodźi źiemiá źiele wydawáiące náſienie: y drzewo rodzáyne owoc podáiące wedle rodzáiu ſwego BibRadz Gen 1/11, Gen 1/29, Ex 10/6; BielKron 276v; BudBib 2.Esdr 9/25; SkarŻyw 259; SarnStat 644, 667, 668, 1243, 1308; PowodPr 63.

»drzewo sadowe« = arbor felix a. fructifera a. frugifera Cn.(1): O DRZEWACH SADOWYCH SarnStat 667.

»smolne drzewo« = drzewo żywiczne [szyk 3 : 1] (4): Murm 107; Picea. Pechbaum. ſmolne drzewo. Mymer1 20v; Picea, arbor est, de cuius succo pix efficitur, szoszna, smolne drzewo vel szyszka BartBydg 115; Wieprze dziczy barzo ſą walecżni zwłaſzcża cżaſu gamratowania/ á tego też cżaſu ſkora na twardſza na nich bywa/ iż też prawie iakby dwoiſta/ bowiem ſie o drzewo nacieraią ſmolne FalZioł IV 3c.

»drzewo ściągające [= obsuszające, zabliźniające rany]« (1): Abowiem barziey ociera y wyſuſza popioł z drzew ſciągaiączych/ iako ſą drwa dębowe: powciąga krwie. FalZioł IV 52d.

»tłuste drzewo« = drzewo żywiczne, smolne (1): Potym poſławſzy pieſze miedzy chroſty/ kazał ſuchego gáłęzia s tłuſthych drzew co nawięcey nánośić. RejZwierc 163.

Szeregi: »drzewa, (i, albo) zioł(k)a; drzewa z zioły« = arbores et herbae Mącz [szyk 12 : 11] (22; 1): SeklKat D4v; y zyele y drzewo nie roście ná gorę/ Aż korzeń zácżnie pirwey w zyemi ſwą náturę. RejWiz 128, 114v; Arborum et herbarum naturas dicere, Drzéw y ziół moc śily y właſność ich powiedzieć. Mącz 241d, 7d, 108b; 260h, 411d, 508d; RejZwierc 2v, 171 v; SkarJedn 370; Oczko 1; dobroć/ moc/ mądrość iego [Boga] znáć ná każdem ziołku/ drzewie/ robacżku/ rybie/ ptaku/ zwierzęćiu SkarŻyw A3, 259; Bog zoſobná y drzewom y źiołam/ y ptáſtwu y rybam y źwierzętom y ludźiom dał naśienie mieć w ſobie/ áby ſobie rzecż podobną rodźili. CzechEp 293; KlonŻal B2, C2; Calep 1128b; GrabowSet Yv; SarnStat *3v; KlonWor 4; SzarzRyt B4.

»kierz abo drzewo« (1): Moyzeſz wtory prorok prorokoual o tey myley pannye gdy uydzyal kyerz abo drzeuo zyelone barzo ſzlyczne PatKaz II 55v.

W przen [zebrano tu zarówno symbole ewangeliczne, jak i antropomorfizacje] (107): Ieſtlitz na zielonym to dzialaią drzewie/ tzuſs nademną/ ktory mám zielonoſtz wſſelkié niewinnoſci/ a na ſuchym tzoż będzie/ to ieſt na grzéſſnych [Vulg Luc 23/31] OpecŻyw 136v [przekład tego samego tekstu KrowObr 238v, ArtKanc 120, LatHar 721, WujNT ]; on [Bóg] tedy drzewo naznacżyl/ by ſſkody drzewa zaplacil. OpecŻyw 161; MurzNT Luc 3/9 [2 r.], 241 marg; Ian y Páweł dwie Oliwne drzewá/ y dwie ſwiecy przed ſtolcem Páńſkim ſwiecące/ máią moc zámykáć Niebo/ Obłoki/ y otwieráć brony iego. KrowObr 173, 59, 114v, 238v; BibRadz Matth 13/32; Potym maſz dáley iść/ á maſz ieść owoc z drzewá. Then owoc ieſt pokutá przes ktorą Duſzá bywa wſpomaganá HistRzym 65v, 63v, 65v; Bo chociaby wſzytki národy ſwiátá tego chciáły zátłumić ſwięte ſpráwy iego/ tedy drzewá y kámienie/ ták iáko piſmo ſwiádſzy/ wołáć będą RejPos 206v; Słuchayże iáko cie ná inych mieyſcach piſmá zową/ báńką ſtłucżoną/ ſiánem zeſchłem/ drzewem ſpruchniáłym RejPos 317, 156v, 186v; Tákże my też pod thym drzewem á pod tym cieniem ſwiátá tego to ſie oſkubamy/ tho ſie przewrácamy/ [...] to ſie nam niechce s cieniu tego/ á przedſię wędrowáć RejZwierc 170, B4v, 131 v; BudNT Luc 6/44; A iużći y ſiekierá leży przy korzeniu drzew/ á ták káżde drzewo nie cżyniące dobrego owocu wyćięte bywa/ y do ogniá wrzucone [Iam enim securis ad radicem arborum posita est; omnis ergo arbor non faciens fructum bonum excidetur et in ignem mittetur. Vulg Luc 3/9]. CzechRozm 257v [przekład tego samego tekstu RejPos 186v, MurzNT, WujNT ]; ModrzBaz 9; Iuż tá Stolicá Cárogrocka/ wedle Proroctwá S. Papieżow/ vſchłe ieſt y przeklęte drzewo SkarJedn 387, 327; Przeto ſię przelęknąć ma Heretyk y ten ktory w grzechu leży/ á dziś poki ten cżás przeklęćia figowego drzewá/ áby ná wieki nierodziło/ nieprzyſzedł. SkarŻyw 369; PLácżćie rzeki Słowáńſkie/ Sáuromátſkie kráie/ Zielonowłoſe drzewá KlonŻal A3; Sprochniáły pień podśiecżony/ pátrz iáko zá cżáſem/ Oſadza ſię nowym láſem. Z ćiáłá mátki pobutwiáłey młodź wynika nowa/ Nádźieiá drzewá gotowa. KlonŻal C2v; WisznTr 12; Teraz drzewá liśćié ná ſye wźięły KochPieś 3; Strzeżćieſz tedy pilnie tego/ ábyśćie od drzewá ſwego/ niwcżym ſię nie odſzcżepiáli/ ále mocno przy mnie ſtali. ArtKanc P5, 120 [2 r.]; GórnTroas 40; Y drzewá/ ktoré teraz odźiały ſie w liśćié/ Złupi z tego vbioru mroźnéy źimy przyśćie. KochFrag 20; Wiem dobrze [...] iáko przy poiedynkowym y ſzcżegulnym ſądźie duchowne duſze mey drzewo pádnie/ ták leżeć ná cżáſy wiekiem nieokreſzone będźie. LatHar 638, 724; Gdyż káżde drzewo z właſnego owocu bywa poznáne [Unaquaeque enim arbor de fructu suo cognoscitur.] WujNT Luc 6/44 [przekład tego samego tekstu BudNT]; Wſzákże w tym ieſt niemáła poćiechá/ iż tá ſzáráńcza nie ſzkodzi trawie/ áni zielonym drzewam: to ieſt/ ludziom dobrym y pobożnym/ w ktorych ſię ſercách zieleni y kwitnie religia y boiazń Páná Bogá WujNT 861, Matth 3/10 [2 r.], 7/19, 12/33, Luc 3/9 [3 r.], s. 204, 213, Luc 23/31; Ale pátrz ná iákie wyſokie drzewo vraſtáią [ubodzy wzgardzeni]: bo ich/ práwi/ ieſt kroleſtwo niebieſkie. SkarKaz 83b; Z dobrego drzewá ten zły robak rośćie/ ktory to ſámo drzewo vczynkow dobrych pſuie. SkarKaz 352a, 82b, 83a [4 r.], 83b, 84a [2 r.], 312a; Ták v myśliwcow gdy kto xtałtem innym Mowi poluiąc/ muśi wnet być winnym/ Y muśi z drzewem práwnie oſądzony/ Być podrąbiony. KlonFlis Fv.

W charakterystycznych połączeniach: drzewo mocne, sprochniałe (3), suche (a. uschłe) (3), szerokie, wielkie (6), wysokie, zielone (5).

Wyrażenia: »drzewo dobre« = arbor bona Vulg [szyk 9 : 5] (14): A to rozumiey otich ktorzi ſą przed drzewem dobrim/ tich owoć będzie dobri SeklKat M; KrowObr 61; BibRadz II 135d marg; Abowiem żadnym obycżáiem dobre drzewo nie może s ſiebye podáć złego owocu RejPos 186v, 186v; BudNT Luc 6/43; Tákći wſzelkie drzewo dobre/ owoce dobre rodźi [Sic omnis arbor bona fructus bonos facit] WujNT Matth 7/17, Matth 7/18, 12/33, s. 52 [2 r.], Luc 6/43, Yyyyy2v; SkarKaz 352a.

»leśne drzewo« (1): Ale nas z oſobliwey łáſki ſwey nie zápomniał/ á narod náſz obrał/ y to leśne drzewo/ kwáśne iábłká rodząće/ w pień ſłodkiego korzeniá Syná ſwego wſzcżepić/ z ſzcżerey ſzćzodrobliwośći [!] ſwoiey/ nie zániechał. SkarŻyw 26.

»drzewo niepożyt(ecz)ne (a. nieużytne, a. niepotrzebne), niepłodne, nierodne, bez owocu« = arbor infructuosa Vulg [szyk 10 : 5] (11 : 2 : 1 : l): Iezu ktorys niepożytecżne drzewo wyciąć y w ogień wrzucić roſkazał. ſ. ſie TarDuch B5v; kthokolwiek vtzynkow dobrych nietzyni/ [...] ieſt drzewo ſprochniałe y niepożytetzne KrowObr 61; Błogoſláwione otzy/ ktore widzą [...] Tego ſyná złoſliwego y zátráconego/ PAPIEZA Rzymſkiego/ y zewſzyſtką Ordą iego/ to drzewo bes owocu/ tego Wieprzá dzikiego KrowObr 242, C3; RejPos 346v; BielSat L3; RejZwierc 130v; RejPosWstaw 22, 22v; Cżwarty rok iuż temn nie płodnemu drzewu Greckiemu przychodzi/ w ktorym wyćięte będzie SkarJedn 323; wiemy bowiem co obiecano drzewu niepożytecżnemu/ ktore owocu nie cżyni ReszPrz 57; Też słuſzny owoc dawayćie/ á w cnotách ſię pomnażayćie/ bo drzewo nierodne káżdy/ do ogniá ie miece záwżdy. ArtKanc P5; WujNT Iudae 12; SkarKaz 1b; SkarKazSej 706b.

»pożyteczne drzewo« (1): gdyſmy prawdźiwie w duchu vbodzy/ ćierpliwi/ pokorni/ świátem y chwałą iego gárdzący/ y płáczący zá grzechy ſwoie y cudze: wielkie y pożyteczne drzewo rośćie/ niewymowney poćiechy ná duſzy y nádźieie w niebie SkarKaz 83a.

»drzewo złe« = arbor mala Vulg [szyk 7 : 7] (14): EZechiaſz ſyn Acháſow krolował nád Iudą w Ieruzálem lat XXIX. dobry owoc ze złego drzewá był BielKron 88v; iákoż ſam Pan mowi/ iże z Oſtu nie bywa Fig/ áni s ćirnia iágod/ ále drzewo złe owoc zły dáie. To iuż w przykłádzie teraz oglądamy. SarnUzn G8v; RejPos 186v [2 r.], 189v; Y owſzem gdy látá doroſłe przyſtąpią/ pokázuiemy iáwnie złego drzewá nieślachetne owoce w myśli/ w mowie/ y w vcżynkách náſzych WujJudConf 63v; BudNT Luc 6/43; ReszList 183, 184; Ná woley to ieſt káżdego/ mowi Auguſtin ś. ábo obráć co ieſt dobrego y być drzewem dobrym: ábo obráć co ieſt złego/ y być drzewem złym WujNT 52, Matth 7/17, 18, 12/33, Luc 6/43, Yyyyy2v; SkarKaz 1b.

α. Pień (2): Trzáſnął pyorun okrutnie/ á gáłąź ſurową/ Vciął przy ſámym drzewie/ práwie mi nád głową. RejWiz 110; Káżdy członek ſłábość ſwoię czuie/ gdy ſię od ćiáłá odrywa. Iáko rozgá od drzewá odćięta/ mowi Pan/ wnet vmiera. y rzeczká bez źrzodłá wnet wyſycha. SkarKazSej 676b.
β. Warstwa drzewa znajdująca się między korą a rdzeniem; caro arborum Mącz (6): Też wilkoſc wodna ktora bywa miedzi ſkorą j miedzi drzewem á tak tą wilkoſć niecżyſtoſć z oczu ſpądza FalZioł I 134c, 108b; Caro arborum, Co pod bielizną drzewá yęſt [!]/ á miedzi drżeniem. Mącz 39a; Cossus, Próchno/ Robáctwo które w drzewiech miedzy korą á miedzy drzewem roście/ Drżewny czerẃ. Mącz 66d; Exalburno ‒ Obłupuię skore przi drzewie blizſzą, głodzę z drzewasmiazge. Calep 381a.
a. Biblijne drzewo poznania, wiedzy dobra i zła; lignum scientiae boni et mali Vulg (50): OpecŻyw 161; PatKaz III 90v; Widźyáłá nyewyáſtá/ (powyáda piſmo) iż dobre było drzewo ku yedzenyu [Vidit igitur mulier quod bonum esset lignum ad vescendum Vulg Gen 3/6]/ á pyękne w oczu/ y lubyeżne ná wzrok/ y wźyęłá owocu yego y yádłá. KromRozm I N2 [przekład tego samego tekstu BibRadz]; prziſchedſchi theda waſch yeſth czlowyeka namowyel ze zdrzewa onego wzyal owocz y poziwal. LibMal 1554/190v; MrowPieś A3v; Ale z owocu drzewátego/ ktore ieſt w pośrod Sádu/ [...] Nie iedzćie z niego/ áni ſię go dotykayćie/ byśćie ſnadź niepomárli. BibRadz Gen 3/3, I 2a marg, Gen 3/6 [2 r.], 12; BielKron 1v; RejAp 20v; RejPos 83v, 100v [2 r.]; RejZwierc 2; Bo iáko im zákazał był Bog Oćiec z drzewá iednego owocu pożywáć/ ták też przykazał nam [...] ábyſmy ſię obżárſtwá y opilſtwá wyſtrzegáli ſzkárádego. WerGośc 210; ArtKanc D17v, N11; mnie do nieprzyſtoyney pożądliwośći drzewo gwałtem porwáło/ á ćiebie do krzyżá miłość doſkonáła przyćiągnęłá LatHar 269.
Zwroty: »z drzewa (wiadomości a. zakazanego) jeść, ukusić« [szyk zmienny] (9 : 7): POtym gdy iuż z mężem ſwoiem z drzewá vkuśiłá/ Wnet poználi iż ie Láſká Páńſka minąć miáłá MrowPieś A3v [idem ArtKanc N11v]; BibRadz Gen 2/17, 3/11, 17; BielKron 1v [2 r.], 2; Cżemuż ſie tego Bogá ták boicie? cżemu s tego drzewá nie iecie? RejAp 110v; Będziećieli ſtego drzewá ieść/ nie zemrzećie/ ále będziećie iáko bogowie/ wiedząc dobre y złe. [Vulg Gen 3/5] HistRzym 75v [przekład tego samego tekstu BielKron 1v], 75v; RejPos 14v; RejPosWiecz3 98; CzechRozm 140; WerKaz 291; [Adam] cżártowym ſłowom przyzwolił/ gdy z drzewá vkuśił/ thám ſobie y nam niewinność ſtráćił. ArtKanc P6, N11v.

»zakaz(ow)ać drzewa« [szyk zmienny] (4): roſkazał mu áby wſzytkiego vżiwał/ iedno mu zákazał drzewá iednego/ áby pomniał iż wżdy ma Páná nád ſobą. RejPos 49; Y wiecieſz wy cżemu wam Pan thego drzewá zákazał RejZwierc 2, 1v marg, Bbb.

Wyrażenia: »drzewo mądrości bożej« (1): Bilo tham drzewo mądroſczi, bozy skthorego pan bog yemv poziwacz zakazal LibMal 1544/190v.

»drzewo zakazane« [szyk 10 : 1] (11): á ktoć oznaymił żeś nági/ byś był z drzewá zákazánego nie iadł/ nágośćiby był nie poznał [Quis enim indicavit tibi quod nudus esses, nisi quod ex ligno de quo praeceperam tibi ne comederes, comedisti? Vulg Gen 3/11]. BielKron 1v, 1v, 2; RejPos 14v, 17, 149v; CzechRozm 140; CzechEp 206 [2 r.]; WerKaz 291; Wnet mu Diabeł zayźrzał thákiey ſzczęśliwośći/ w wiodł go nieśláchetnik z przyrodzoney złośći/ iż nád wolą Páná ſtworzyćielá ſwego/ nędzny owoc z drzewá iadł zákazánego. ArtKanc B19.

»drzewo wiadomości, umiejętności (dobrego i złego)« (4 : 1): KromRozm I O2; Ale z drzewá wiádomoſći dobrego y złego iesć niebędźieſz BibRadz Gen 2/17, Gen 2/9; Ewá przyzwoliłá á iádłá z drzewá wiádomośći HistRzym 75v; SkarŻyw 260.

b. Biblijne drzewo życia; lignum vitae Vulg (54):
α. Drzewo rosnące pośrodku raju, którego owoce zapewniają człowiekowi nieśmiertelność [błędnie utożsamiane niekiedy z drzewem poznania dobra i zła cf BielKron 1v, 2; RejZwierc 1v] (20): Acz drzewo ono nie było ożywiáiące/ ále było znákiem y pámiątką cżłowiekowi BibRadz I 2a marg.
Wyrażenie:»drzewo żywota, żywotne« (13 : 6): Oto Adam ſtał ſię iáko ieden z nas/ wiedząc dobre y złe: A teraz ſnadź śćiągnie rękę ſwą/ á weźmie z drzewá żywotá/ á będzie iadł/ y żył ná wieki. BibRadz Gen 3/22, Gen 2/9, 3/24; Drzewo żywotne ieſt dwoie/ iedno wiedzenia złego y dobrego [...] Drugie drzewo żywotne ieſt Pan Kryſtus BielKron 2, 1v, 2 [2 r.], 466v; RejZwierc 1v; duſzá/ oną práwośćią pierworodną obdárzona/ ożywiáć ćiáło ná wieki mogłá: zwłáſzcżá przy drzewie żywotá w raiu poſadzonego/ mieſzkáiąc. SkarŻyw 260; CzechEp 206 [4 r.], 207 [3 r.]; Poſtánowił Pan przed Ráiem roſkoſzy/ Cherubiná y płomieniſty miecż y chybki álbo obrotny dla ſtrzeżenia drogi drzewá żywotá [Vulg Gen 3/24]. WysKaz 33 [przekład tego samego tekstu BielKron 2, BibRadz, CzechEp 206]; SkarKaz 119b.
β. Symbol Chrystusa, Eucharystii (30): A w poſrzod vlice miáſta tego/ z obuſtron rzeki/ było drzewo żywotne/ kthore przynoſiło dwánaśćie owocow: ná káżdy mieſiąc rodząc owoc ſwoy/ á liśćie z onego drzewá ná lekárſtwo Narodom. Leop Apoc 22/2 [przekład tego samego tekstu RejAp 187v, WujNT]; RejAp 187v, 188v; WujNT Apoc 22/2.
Zwroty: »dać jeść z drzewa żywota« = zapewnić uczestnictwo w życiu wiecznym (4): A kto zwycięży temu dam ieść z drzewá żywotá/ kthore ieſt w poſrzodku Ráiu Bogá moiego [Vincenti dabo edere de ligno vitae, quod est in paradiso Dei mei. Vulg Apoc 2/7], RejAp 19 [przekład tego samego tekstu GrzegŚm 41, WujNT], 20v, GrzegŚm 41; WujNT Apoc 2/7.

»dać owoc, pokarm z drzewa żywota (a. wiecznie żywiącego)« = zapewnić uczestnictwo w życiu wiecznym (2): on ſam [Baranek Boży] wrotá do Ráiu otworzy/ y każe ſtać miecżowi/ ktory gBielKron 19; RejAp 25.

Wyrażenia: »drzewo żywota (wiecznego), żywotne, wiecznie żywiące« (21 : 3 : 1): Totz ieſt drzewo żywota naſſégo/ na to zawżdy wſſytey patrzáycie/ [...] botz on wolá s krzyża mowiątz ku cżłowiekowi. Wezrzy na mię mily cżlowiecże [...] a oglądáj [...] tzo cirpię zacię OpecŻyw 141; Leop Apoc 22/2, 14; Błogoſławieni ktorzi zachowywáią przykazánia iego/ áby práwo mieli w drzewie żywotá BibRadz Apoc 22/14 [przekład tego samego tekstu Leop, RejAp 193], Apoc 22/2; BielKron 2, 19; Otoż tám maſz drzewo żywotá wiecżnego Páná Jezuſá Kriſtuſá RejAp 20v, 19, 20v [2 r.], 25, 183v, 187v, 188, 193, Dd3v; ſad álbo Ray Boży/ známionuie Kroleſtwo Boże y żywot wiecżny/ w kthorym drzewo żywotá ieſt Pan náſz Jezus Kryſtus vkrzyżowány. GrzegŚm 41, 41 [2 r.], BudBib 4.Esdr 2/12; Gdźie y Apoſtolowie męcżennicy święći/ W ſpołecżność obcowánia świętego przyięći: To ieſt w tym cżłowiecżeńſtwie zbáwićielá ſwego Kwitnąc/ iáko gáłążki drzewá żywotnego. KołakSzczęśl D; WujNT 888, Apoc 2/7, 22/2, 14; Skuśiłem owocu z drzewá żywotá/ ſpoiłem ſię z dobrą pomocą y wodzem do ſpráwiedliwośći SkarKaz 162b.

»drzewo rajskie« (1): Sákráment [Eucharystyi] dwánaśćie znacżnych pożytkow z śiebie/ nie inácżey iedno iáko ono drzewo Rayſkie dwánaśćie owocow mieśięcżnych wydáie. LatHar 187.

γ. Symbol zalet umysłu i charakteru (3):
Wyrażenie:»drzewo żywota, żywotne« (2 : 1): Tym ktorzy iey [mądrości] doſtąpią ieſt drzewem żywotá/ á ſzczęſliwi ſą ktorzy ſię iey trzymáią BibRadz Prov 3/18; Zdrowy ięzyk ieſt iáko drzewo żywotá/ ále w ktorym ieſt przewrotnoſć trfoży vmyſłem BibRadz Prov 15/4; Ocżekawánie odkłádáne wątli ſerce/ lecż drzewem żywotnym żądza (gdy) Przyidzie. BudBib Prov 13/11.
c. Drzewa, według wierzeń pogańskich obdarzone własnościami cudownymi (22): Iako Alexander nalazł drzewa ktore wſchodziły weſpołek s Słońcem. [...] ktokolwiek do tych drzew bliżey przyſtąpi ſmiercią nagłą vmrze. HistAl K7; nie cżyń więcey przykroſći tym drzewam pytánim prziſzłych rzecży HistAl L3, K7 [4 r.], K7v, L2v [3 r.], L3 [3 r.]; Piſáli też o nim [o Aleksandrze] drudzy iákoby ſie wpuſzcżał w morze w śkláney ſkrzyni/ chcąc wiedzyeć morſką głębokość y dziwy/ álbo látáć s ptaki pod obłoki chcąc wiedzyeć dálekość do niebá/ álbo do drzewá ieździć co wſchodziło y záchodziło s ſłońcem/ to ſą wymyſlone rzecży o nim BielKron 127.
Wyrażenia: »drzewo miesiąca« (4): drzewo ſlonecżne ięzykiem Indyiskim pocżnie [mówić] á Greekim wyłoży/ á zaſię drzewo mieſiącá Grecką mową pocżnie á Indyiskim dokońcży HistAl L3, L2, L2v [2 r.].

»drzewo słoneczne, słońca« (3 : 3): izali żądacie widzieć naſwięſze drzewá Słońcá y Mieſiącá/ kthore przyſzłe rzecży powiádáią y obiáwiáią. HistAl L2; drzewo ſlonecżne miáło liſcie iákoby ſrebrne. HistAl L2v, L2v [2 r.], L3 [2 r.].

d. Przedmiot kultu religijnego pogan (2): á przy iednym bárzo ſzerokim y wyſokim drzewie/ ktore drzewo Iowiſzá zwáli/ ſwe zabobony ſpráwowali. SkarŻyw 517; Cudo ná drzewie báłwochwalſkim. SkarŻyw 517 marg.
2. Drzewo genealogiczne, graficznie przedstawiony schemat stopni pokrewieństwa (7):
Wyrażenia: »drzewo krewności, drzewo consanguinitatis [et] affinitatis« = drzewo pokrewieństwa i powinowactwa (5 : 1): Przydałem do teyże częſći trzećiey o Drzewie krewnoſći/ s ktorego káżdy poznáć może/ kto po kim wedle Mieyſkiego Práwá ſpadek bierze. GroicPorz C2, ff [2 r.], ffv, oo3v; Otóż tu maſz Drzewo Conſanguinitatis: á wysſzéy Affinitatis. SarnStat 602.

[»drzewo pokolenia«: O drzewie pokolenia Páná Jezuſowego WujPos 1575 364 (Linde).]

Szereg: »drzewo i rodzaj« (1): Y w Pſálmie mowi [Dawid]: (Zebrakiem ieſtem y vbogi) ále z iego źiarneczká/ z ták máłego o ſobie rozumienia/ wielkie drzewo y rodzay Meſſyaſzá Chryſtuſá vroſł SkarKaz 83b.
3. Drewno; materiał do wytwarzania różnych przedmiotów, budulec; kłoda, belka, drąg; lignum Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn [przeważnie coll] (391): Iakom ya [...] narąbyl w dzyekanowszkyey puszczy drzewa y nyevoszylem go do domv mego anym go obroczyl kv vszythkovy memv yako pyancz kop ZapWar 1514 nr 2150; Kiedy ty klin biyeſſ wdrewno/ záwſſe ſye ſtreż tego pewno/ być nyewypadł zdrzewá tego/ á niewybił oka twego. March1 A3v [idem March3 V2]; Liſzká łowcom vćiekáiąc/ Zemdláłá byłá biegáiąc: Aże ſie iey drwoſzcżep tráfił/ Ktory w leśie drzewo rąbił. BierEz H4v; Siekierá o to ſie troſkáłá/ Iż toporzyſká nie miáłá. [...] Więc cżłowieku porádziłá/ By tey ſromoty pozbyłá: Iżby láſá o to prośił/ Aby mu drzewá pożycżył. BierEz Rv, I3, I4; W tym ſtawie bylo iedno drzewo/ na ktorym pan Iezns miál vmrzetz zakopáno OpecŻyw 58, 58, 58v [3 r.]; Theſz przykazal [...] ſprawczye archą z drzeua nyeprochnyeyączego [Arcam de lignis setim compingite Vulg Ex 25/10] czo ſyą rozumye o pannye maryey przeſz grzechu PatKaz I 7; yſz yako oleyem drzeuo pomazane gore [...] tak ymyą marya przeſz poſzluſzne ſercze {y} ſprauyedlyue wzyuanye {marya} zapala bozą myloſcz PatKaz III 127; Vehis ligni. eyn fuderholtz Woz drzew. Murm 196, 103, 105; Mymer1 6; BartBydg 157; Thakież ſie zbiegaią [pchły] na drzewo Iezowym ſadłem pomazane. FalZioł IV 16d, I 144a, III 2d, 3a, V 62v, 79, 103; March3 V2; LibMal 1544/84v, 1549/149; [Aleksander] Náthychmiaſt przykazał drzewo wozić/ y kazał moſt ná łodziach ſpráwić HistAl E3v; yáko figurá álbo obraz yáki rzezány/ wten cżás proſte drzewo yeſt kyedy onego żadnemi á rozmáitemi fárbámi nye pomáluye á nye przypráwi. GliczKsiąż P8; Leop Ex 31/5, 1.Esdr 6/4, 3.Esdr 6/25; RejFig Bb8v; RejZwierz 113; Wnidźćie ná gorę á woźćie z támthąd drzewo/ buduyćie dom BibRadz Agg 1/8, Ex 31/5, 3.Reg 6/15, Ez 15/3, Hab 2/11, 3.Esdr 6/25; to [królowa Saba] przez liſt piſáłá krolowi Sálomonowi/ iż widzyáłá v niego iedno drzewo ktore leżáło przez potocżek błotny/ ná ktorym drzewie ma być ieden ſławny cżłowiek vkrzyżowan BielKron 78; podkopáli onę báſzthę Azápi áż vpadłá/ drugie zbili dziáły áż drzewá pierzcháły BielKron 316; A thák náſzy w nocy pocżyniwſzy z drzewá tráffty/ przewoźili pieſzy lud BielKron 411; [cesarz] kazał iedno drzewo wyſokie ná cżyſtym błoniu ná gránicy wkopáć coby ie z dáleka widáć BielKron 414; zamek [Smoleńsko] ná inſzey ſtronie rzeki ná brzegu ná wschod ſłońcá/ drzewem opárkániony/ iáko miáſtecżko budowány BielKron 431v, 78, 293v, 312v, 316, 351v (27); Ebenus, vel, Ebenum, sive nt quidam scribunt Hebenus, Drzewo nieyákie w yndiey/ czarne drzewo máyące. Mącz 98c; Fabrica Materia ná budowánie/ yáko yeſt Drzewo/ Cegła/ Wapno/ etc. Mącz 113a; Malus, Zagel/ drzewo ná łódźy zá które powrozy záwłóczą. Mącz 205b; Molucrum, Czworogránowite drzewo którego ku ofiárowániu ſtárzy vżywáli. Mącz 230a, 27b, 193a, 243a, 265a, 359 (34); SienLek 121, 170; RejAp 151; GórnDworz B3, Sv; Corká láſu kraſnego/ ieſt łodź z drzewá wielkiego/ słudzy wiátrowie ią wodzą HistRzym 24, 121; BielSat N3v; Do tego zamku/ ieſt dłudi [!] Zbalk álbo Drzewá ſkłádánego moſt/ bes palów. KwiatOpis C3v; Ieſli murom álbo párkanom nie duffaſz/ oſtháwiay ie wielkim drzewem pochyło/ ná thym mieyſcu ná kthore nieprzyiaćieł ſtrzela BielSpr 64v, 5, 55, 61, 61v [2 r.], 63v, 64v [4 r.], 65; KochMon 21; Także też gdy Znákowi Krzyżá S. cżeść cżyniemy/ nie drzewu/ áni śrzebru/ aáni złotu (ktorebychmy okrom znáku deptáli) ále Pánu/ ktorego zwyćięſtwá ten ieſt znák/ cżeść wyrządzamy. WujJud 49; BudBib 2.Esdr 2/8, Is 44/15, 19, Ez 15/3, 41/22, Zach 10/4, 3.Esdr 6/25; Dayże zábić ná przodku w Baſzćie przed ſłupem Palmi/ nie więcéy ieno dwá łokćia. Záłożyſz drzewem ćioſánym Strum Gv, E3, F3v, G [3 r.], Gv [2 r.], G3 [3 r.] (27); CzechRozm 109v, 235v; ModrzBaz 103v; Studnia co w kámień drzewo obraca/ ieſt v Lipowcá Oczko 8v, 2, 5v, [42]v; Tedy go [św. Sabbę] wrzućili z wielkim v ſzyie drzewem y vtopili dniá piątego po Wielkiey nocy. SkarŻyw 329; pięknie piſał/ y málował/ ná drzewie/ ſrebrze/ y złoćie/ y żelezie ryſował SkarŻyw 507, 517 [2 r.]; BielSjem 40; Acapna ‒ Suche drzewoktore mie kurzij [lege: mniej kurzy], Przipał. Calep 12a, 237b, 381a, 603a [6 r.], 890b, l073a; GostGosp 32, 86, 96, 112, 124; WujNT 879 marg; Ten [Chrystus] pewnie/ iż ćiáło z mięſá y z kośći przez zámknione drzwi y mury y drzewá wnioſł. SkarKaz 204b; Drzewá/ ktore ſię iuż rozſtało z Lądem Iuż drzewem nie zow/ ále ie zow Prądem. Co ie iuż trudno Wiśle wyiąć z garłá/ Gdy ie pożárłá. KlonFlis F2v, E4v [2 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy gatunku drzewa lub rzeczownikiem oznaczającym gatunek drzewa [z przymiotnikiem (86), z rzeczownikiem (w składni zgody (33), w składni rządu (3)) (36); przydawka + drzewo (14), drzewo + przydawka (109); w tym: drzewo aloe(s) (13), cedrowe (39), cypresowe, daktylowe, dębowe (4), (h)ebenowe (2), figowe, goferowe, jodłowe (3), kobylenia, lastakowe, oliwne (5), oliwowe, olszowe (3), palmowe (2), sandałowe, sandału, sosnowe (14), setym (20), syt(t)mowe (9), tamarskie, tymowe (2)] (118): Iakom ya nyevyrabyla szeszczy Cop drzewa szosznovego y dabovego nabudovanye Szymyenya yaszyenycze ZapWar 1524 nr 2316, 1504 nr 1914, nr 1917, nr 1954, 1505 nr 1966 [2 r.], 1509 nr 2028 (11); Takieſz też drzewo Aloe maſtikowane w vſciech oddala złą wonią z vſt. FalZioł V 80v, I 95d, V 62v, 68, 70, 71v (12); HistAl Hv, L7; Poſlał też Hyrám Krol Tyrſki ſwe poſly do Dawidá y drzewá Cedrowe [ligna cedrina] y rzemieſniki ćieſle y murárze: y zbudowáli dom Dawidowi. Leop 2.Reg 5/11, Ex 25/13, 23, 28, 30/1, 5 (15); Vczynił też v mieyſcá modlitwy drzwi dwoiſte z oliwnego drzewá BibRadz 3.Reg 6/31, Gen 6/14, Lev 14/49, 51, 52, Num 19/6 (11); Wywieźli thedy Hiſzpanowie złotá [...] dwádźieśćiá thyſiąc funtow nád inſze ſkárby/ okrom też drzewá Sándálu BielKron 442v, 35v, 36v, 37, 69v, 454v (24); Myrcicinus, Co z drzewá Támárskiego yeſt. Mącz 240a, 28b, 125d, 140c, 261c, 274a [2 r.] (9); OrzQuin Nv; RejAp 151; RejPos 47 [3 r.], 47v, 103v [2 r.], 214v, 215; Vcżyń ſobie ſkrzynię z drzewa Goſerowego (marg) Zoſtáwiło ſię słowo hebreyſkie że ie roznie przekłádáią/ inſzy cedręm inſzy ſoſną/ inſzy iodłą álbo świerkiem. (‒) BudBib Gen 6/14, Ex 25/5, 10, 13, 30/1, 3.Esdr 4/48 (19); Day vczynić dwie Bórtnicy z drzewá miąſzſzego dębowégo Strum I4v, B2; Calep 727b; [towaru ich nie kupują] y purpury/ y iedwabiu/ y kármázynu/ y wſzelkiego drzewá Thyinowego [omne lignum thyinum] WujNT Apoc 18/12; SkarKaz 455b.

W połączeniach szeregowych (2): Drudzy zaś ſą/ ktorzy ſą rękomá ludzkimi vrobieni/ ábo z mąki y z wody w kleſzcżách zeláznych ná ogniu/ ábo ze złotá/ śrebrá/ kámienia/ gliny y drzewa. CzechRozm 6v; Rzemieſlniká do budowánia dránic/ drzewá/ tárćić/ gontow/ y do wſzelkich robot naiemnego/ ná Wioſnę/ kiedy dźień wielki/ iednáć ma Vrzędnik GostGosp 96.

W porównaniach (2): Tákżeć y Pan náſz Iezus Chriſtus cżynił/ z onym grubym ludem/ iáko z iákim ſękowátym drzewem CzechRozm 235v; Calep 603a.

W charakterystycznych połączeniach: drzewo drogie, kosztowne, miąższe (3), nowe (3), obłe (2), suche, wielkie (2), wzorzyste; drzewo ciosać (wyciosać) (5), (o)ciosane (2), rąbać (rąbić) (6), trzeć, tarte; narąbać (narąbić) drzewa (2); nadziałać (udziałać) (2), narobić, (po-, u-)czynić (32), sprawić, udziałany (2), uczyniony (2), sprawiony, wyciosany z drzewa.

Przysłowie: kto ſzcżepa drzewo/ vráźi ſie ſnádnie. BielKron 81v.
Zwrot: »z drzewa (po-, z-)budować, (z)budowan(y)« [szyk zmienny] (6 : 8): MiechGlab [89]; HistAl L7; iż tu nye o murowánym álbo z drzewá budowánym koſćyele rzecz yeſt/ Ale o nyeyákim zborze á zgromádzenyu KromRozm III A5; w rynku z budowano Máieſtat z drzewá/ ná ktory powzchodzie wſtępowano BielKron 232v; Tego też cżaſu zamek dolny w Wilnie zgorzał/ ktory był nowo ácż z drzewá ále ochędożnie zbudowan. BielKron 410v, 77, 295, 382, 430; OrzQuin Nv; RejZwierc 167v; CzechRozm 253v; bo w on cżás iáko y dziś v Litwy był obyczay Zamki y Miáſtá z drzewá budowáć StryjKron 355; SkarKaz 455b.
Wyrażenia: »drzewo ku budowaniu, do budowania, na budowanie« (4 : 2 : 2): ZapWar 1504 nr 1954, 1509 nr 2029; Niemáią też ſobie [żołnierze] czynić bud z żadnego drzewá do budowánia. UstPraw D2; Przytym liſt do Azáfá [...] áby mi dał drzewá ku budowániu bran páłacu BibRadz 2.Esdr 2/8; Materies luna decrescente caesa, cariae non infestatur, Drzewo ná budowánie po pełni xiężicá rąbione nie prochnieye. Mącz 38d; Sylva, Lás/ á zwłaſzczá z ktorego drzewo do palenia y budowánia wywożą. Mącz 436b; BudBib 3.Reg 5/18, 2.Par 2/3.

»drzewo czarne« = heban (2): sklepienie nádedrzwiámi y nád okny było ſpráwione s Eb<e>HistAl Hv, L7.

»darte [= łupane] drzewo« (1): tedy dárté drzewo ſzérokié iáko deſzczki biy/ [...] co możeſz nagłébiéy ieden podle drugiégo Strum K.

»drzewo Lewana, Libańskie, Libańskiej gory« = cedr [szyk 2 : 1] (1 : 1 : 1): drugie ściány [Kościoła Salomonowego] były Libáńſkim drzewem otaflowáne BielKron 77, 78; Páłac vcżynił ſobie krol Solomon z drzewá Lewaná. (marg) To ieſt/ zcedrzyny/ ktora ná Lewanie rośćie. (‒) BudBib Cant 3/9.

»drzewo łupane, łupać« [szyk zmienny] (1 : 1): korytá dłubáné [...] przykrywáli pokrzywkámi/ ábo ſztukámi drzewá łupánego Strum G2, G.

»drzewem robiący« (1): Przy leśiech drzewem robiące rzemieślniki gromadź káżdy. GostGosp 154.

»drzewo surowe« (1): A o tym wiédz y miéy ná dobréy pámięći/ żebyś záwżdy kładł żłoby drzewá ſurowégo y z skórą do Stáwu. Strum G2.

»z drzewa (u)rzezany, (na)rzezać« (3 : 2): Służyli ſproſnym báłwánom z drzewá vrzezánym LubPs Y3v; Mącz 376b; RejPos 147; Studnia [...] ieſt v Strzemeſzná táka/ gdźie chłopi co do śieczenia łąk/ oſeł potrzebuią/ z drzewá ich ſobie nárzezawſzy/ w tám tę wodę wpuſzczáią/ y nie proſtym kámięniem/ ále oſłą lepſzą nád inſze wyymuią Oczko 8v; Bóg nie ieſt z drzewá rzezány/ Ani z mármóru kówány. ZawJeft 15.

»żaglowe drzewo« = maszt (1): Antenna [...] Lignum per transuersum in malo positum, in quo velum alligatur, a circumtenendo dicta, Kij/ álbo/ drewno náprzeki żaglowego drzewá prziwiązáne. Mącz 11a.

Szeregi: »[ani] drwa, (i, a, albo, ani) drzewo« [szyk 4 : 3] (7): Iakom ya nyerambyl drzewa any drew szossnovych y brzozovych w borv slyachathney Rozey Lomyenskyey ZapWar 1520 nr 2249, 1503 nr 1951, 1517 nr 2199, 1520 nr 2250; CZynią Ludźie Táráſy rozmaité iedni z chróſtu drudzy z drzewá/ y z drew rąbánych. Strum [H]v; Item/ drwá/ drzewo/ cżyny wſzelákie do grodzey/ do budowánia/ do ſtáwow/ y ná ſtátki domowe potrzebne gotowáć źimie. GostGosp 164; SarnStat 471.

»(tak) drzewo, (jako i, i, albo, a) kamienie (a. kamień)« [szyk 12 : 12] (24): Leop 3.Reg 7/11, 12; Tedy Krol Azá zebrał wſzytek lud Iudſki [...] á roznioſł kámienie y drzewo z Ramy/ ktore był pobudował Báázá BibRadz 3.Reg 15/22, 4.Reg 22/6; Columna, Regia [...], proprie słup/ albo Filar z cáłego kámieniá álbo drzewá. Mącz 60d; Sculpo, Rzeżę/ dłubię/ czinię álbo cieſzę obrázy ták z kámieniá yáko y z drzewá. Mącz 376b, 211b; BiałKat 46; Iedni kámienie kuią/ drudzy rozlicżne drzewá cieſzą/ wymyſláiąc dziwne á nád rozum ludzki budowánia. RejZwierc 70v, 136; ále ſprawce máią im [oblężonym] ſercá dodáwáć/ á vpomináć ie áby [...] kámienie miotáli/ dźiury zápráwiáli/ drzewem/ kámieniem/ gnoiem/ źiemią BielSpr 64, 53; Nie drewnuć áni ſłupowi áni kámieniowi ſie oni kłaniáią/ ále przed drzewem álbo kámięniem temu ktorego ono drewno álbo kámień známionuie. WujJud 49; BudBib 3.Reg 5/18, 4.Reg 12/12, 1.Par 22/14, 2.Par 16/6; Ponieważ/ ieſli ſie nie godźiło Dawidowi chwáły Bożey prágnącemu budowáć domu Bożego materyálnego z drzewá y kámieniá CzechRozm 253v; Oczko A3v, 8v; to nie może być/ áby tego Bogá/ [...] ći prawdźiwie chwalić iáko przyſtoi mogli/ ktorzy drzewo/ kámienie/ miedź/ śrebro y złoto w tákiey vcżciwośći máią/ że im to co Bożego ieſt/ cáłuiąc ie y przed nimi klękáiąc/ przywłaſzcżáią. CzechEp 87; StryjKron 673; Centrosus ‒ Drzen żyłowati wdrzewie albo wkamieniu. Calep 180a, 947a.

»drzewo albo słup« (1): Malus eyn maſtbom ym ſchiff. Drzewo álbo ſłup wokręćye. Murm 105.

Iron: O krzyżu (3): Drzewu Papieznicy ſpiewaią y drzewo ie zbawia. KrowObr 162v marg, 239.

W przen (2): Podpierayże ſie mocnym drzewem ſthałośći ſwoiey/ á noś Kriſtuſá nie tylko ná rámionach ſwoich/ ále vſtháwicżnie y w ſerczu ſwoim. RejZwierc 177.
Wyrażenie: bibl. »scudzołożenie z kámieniem i drzewem« = bałwochwalstwo (1): Y ſtáło ſię że nieſtátecżnoſćią cudzołoſtwá ſwego [Izrael] pomázáłá źiemię/ á dopuſćiłá ſię ſcudzołożenia z kámieniem y z drzewem [moechata est cum lapide et ligno Vulg] BibRadz Ier 3/9.
Przen (6):
a) Statek, arka, łódź (3): Dla ktorego/ źiemię potopem zátopioną/ mądrość powthore záchowáłá/ gdy ſpráwiedliwego przeprowadźiła kęſem drzewá [percontemptibile ligiustum gubernans.] BibRadz Sap 10/4; á przetoſz ludzie bárzo máłey troſze drzewá zdrowia ſwego zwierzaią [et minimo ligno credunt homines animas]. BudBib Sap 14/5, Sap 14/6.
b) Bożek pogański (1): ZAś drugi gotuiąc ſobie okręt/ áby ſię woził po ſrogich nawáłnośćiach/ porucża ſię drzewu ſprochniálſzemu niſz to ná ktorym pływa. BudBib Sap 14/1.
c) Rzecz nietrwała, małej wartości (2):
Szereg:»drzewo, słoma i siano« = lignum, foenum,stipulum Vulg (2): Lecz ktorzy ná tymże fundámenćie/ przy złoćie y śrebrze buduią też drzewo/ ſłomę y śiáno [1.Cor 3/12]: to ieſt/ náuki y vczynki niedoſkonáłe/w ktorych ſię lekkich grzechow przyſádá náyduie; ći [...] ſzkodę podeymą. WujNT 584, 584.
a. Drzazga (2): Też drzewo ktore bywa w ćiele kiedi ſię zakole albo drewno wranach/ prochu ſtego ziela prżiłożyć FalZioł I 10a; Ale gdy drzewo vwiąźnie w ránie: nátłucz z octem iądr włoſkich orzechow/ á tych vſmáżywſzy weſpoł przykładáy/ wynidźieć zlekká SienLek 185.
b. Tabliczka do pisania (8): A ty ſynu cżłowiecży wezmi ſobie iedno drzewo: nápiſzże ná nim/ Iudzie y ſynom Iſráelſkim towárzyſzom iego: Weźmi że też drugie drzewo/ á nápiſz ná nim/ Iozeffowe drzewo Effráimowe Leop Ez 37/16; Przyłącż że ie/ iedno ku drugiemu áby było iedno drzewo Leop Ez 37/17; Tho mowi Pan Bog/ Oto ia wezmę drzewo Iozeffowe/ kthore ieſt w ręce Effráimowey/ y pokolenia Iſráelſkie kthore ſą iemu przyłącżone: y dam ie poſpołu z drzewem Iudy/ y vcżynię z nich iedno drzewo [Ecce ego adsumam lignum Ioseph ... et dabo eas pariter cum liqno Iuda et faciam eas in liqnum unum] Leop Ez 37/19, Ez 37/20.
4. Belka krzyża, krzyż jako hańbiące narzędzie śmierci; lignum Vulg (112): Aby káżdy cżłowiek kthoryby odmienil tho roſkázánie moie/ wźiąwſſy drzewo z domu iego/ á wydzwignąwſſy ie/ ná nim go wbiwſſy/ áby vmárł [tollatur lignum de domo ipsius et erigatur et configatur in eo] Leop 1.Esdr 6/11 [przekład tego samego tekstu BielKron 116]; BielKron 115v, 116; roſkazał Ieſzua że złożyli trupá iego z drzewá/ y porzućili ij do drzwi brony miáſtá BudBib Ios 8/29; SkarŻyw 188.
Zwroty: »przybić, przybity do drzewa« [szyk zmienny] (1 : 1): Tedy go [św. Felicyjanusa] Stároſtá kazał do drzewá oſtrymi gozdziámi przez ręce y nogi przybić. SkarŻyw 532, 532.

»wisieć, zawieszon (a. obieszon) na drzewie« [szyk zmienny] (2 : 2): BibRadz 3.Esdr 6/32; bo przeklęty tho bywa od Bogá ktory wiśi ná drzewie [Maledictus omnis qui pendet in ligno Vulg Deut 21/23]. BielKron 44v [przekład tego samego tekstu (2)] RejPos 171; WujNT Gal 3/13.

α. Krzyż, na którym umarł Chrystus; przedmiot kultu w chrześcijaństwie (101): KRzyżu wierny ij wyborny ſamo drzewo ſſlachetné OpecŻyw 160v; gdy przez drzewo ſmiertz zwyciężyl zbawiciél ſwiata tego OpecŻyw 161, 158, 161v [2 r.]; Tedy onij na drzewie go vkrzyżowali OpecŻywList C2; powiádaſz/ że obrázow nie dla tego do kośćiołow álbo po drogách ſtáwiaſz/ áby ono drzewo/ álbo on obras Krucyfixá iáko go ty zowieſz/ kto miał chwálić zá Páná Kryſtuſá/ ále iżby thym widzenim tzłowiek był zruſzony KrowObr 113v; To drzewo ieſt drábiná grzeſznych. KrowObr 172v; Do Drzewá bluznierſtwo. KrowObr 172v, 162 [2 r.], 162v, 167 [2 r.], 172v [2 r.], 175 [2 r.], [246]v; RejFig Cc2; iż muśi być ſyn cżłowiecży ná drzewie podnieſion/ iż kto vwierzy weń áby nie zginął/ ále owſzem áby miał żywot wiecżny. RejPos 152v, 47v, 103v, 105v; á to wſzytko iuż Chriftus vmárwſzy ná drzewie wymázał CzechRozm 78v, 219v; Ták ſię zdrzewem onym wielce cżeść Chryſtuſowá wzgłośiłá po wſzem świećie SkarŻyw 397; Nálázłá tedy drzewo y napis: pokłoniłá ſię krolowi/ nie drzewu SkarŻyw 398; Tym przenádroſzſzym drzewem Chryſtus Bog náſz/ nienáſycony brzuch piekielny przebił SkarŻyw 399, 73, 140, 188, 349, 396 [2 r.] (13); Opowiadayćie to narodom. Alleluia. Iż Pan ná drzewie krolował Alleluia. (marg) Psal. 95 (‒) LatHar 388, 388; ktory ſam ná ćiele ſwym grzechy náſze nośił ná drzewie WujNT 1.Petr 2/24, Act 13/29; Ieſtći ná tym błogoſłáwionym drzewie owoc żywotá/ ále potrzebá póń rękę wyćiągnąć. WysKaz 26.

W charakterystycznych połączeniach: drzewo błogosławione, dostojne, dziwne [= cudowne], okrutne, przenadroższe, słodkie, (2), szlachetne (2), wybrane, zbawienne.

Zwrot: »na drzewie zawiesić, zawieszony, rozpięty« [szyk zmienny] (3 : 1 : 1): BielKron 464v; Pátrzayże á rozmyſlay ſobie/ á ono ták sláchetne á niewinne ciáło dla ciebie wiśi ná gorącośći ſłonecżney/ ná okrutnym drzewie roſpięte RejPos 105v, 105v; Bog oycow náſzych wzbudźił Ieſuſá/ ktoregośćie wy zámordowáli/ záwieśiwſzy ná drzewie. WujNT Act 5/30, Act 10/39.
Wyrażenia: »drzewo krzyża (świętego a. żywego, a. Chrystusowego), drzewo krzyżowe« [szyk 34 : 4] (25 : 13): Iezu kthorys nagi na drzewo krzyżowe porzuczon był y okruthnie rozciągan. ſmi. ſie nad nami. TarDuch C5v; Thobie Pánu Ianowi Papieżowi Ia Krol Otto obiecuię y przyſięgam/ przes Oyca y Syná/ y Duchá Swiętego/ y przes to Drzewo Zywego Krzyżá KrowObr 32v, 33, 172v, 192v, 239 [2 r.], 247; [Książęta Litewskie] kośćioł S. krzyżá ná łyſey gorze wyłupili/ y drzewo krzyżá S. wzyęli BielKron 376v, 78 marg, 154v, 376v [2 r.]; RejPos 47, 47v, 103; Weſel ſię Pietrze/ iſzći dano ieſt ábyś drzewá krzyżá Chryſtuſowego ſkoſztował. SkarŻyw 595, 73, 356, 393, 396 [3 r.], 397, 455; CzechEp 82; ArtKanc D19; Drzewo krzyżá twego Ceder trwáły wiecżnie/ Niech/ w dobrym vmyśle/ chowa mnie ſtátecżnie GrabowSet N3v; LatHar 55, 243, 260, 269, 292, 319, 543; Drzewo krzyżá S. w wielkiey wadze záwſze v Kátholikow było. WujNT Zzzzz3v, 382 [3 r.].

»ożywiające (a. żywe) drzewo« (3): O Krzyżu bądź pozdrowiony [...] známię zbáwienia/ zbawienie w niebeſpietznośćiách/ ożywiáiące drzewo/ tobie ſpiewamy KrowObr 167, 162v, 172v.

»drzewo święte« [szyk 4 : 1] (5): PatKaz III 90v; BielKron 376v; Ták iſz nie bez wielkiego pożytku/ rozſławienia czći Chrześćiáńſkiey/ ono drzewo S. tám [w Persji] przemieſzkiwáło. SkarŻyw 73; Krzyſz zdrzewá S. [...] ná pierśiách noſząc wednie y wnocy cáłowáłá. SkarŻyw 159, 397.

Szereg: »krzyż i drzewo« [szyk 1 : 1] (2): podał Pan Bog do ſerca [św. Heleny] táką chuć: áby widzieć mogła to drzewo y krzyſz ten/ ná ktorym przybity był Pan Iezus SkarŻyw 396, 73.
W przen (2): Schyl galęzié drzewo ſilné/ ſpuſtz cżlonki rozciągnioné/ ſtáń ſie ſwému panu miękſſé/ niżlis z przodku ſtworzoné/ aby tak cialo nie pnialo a lżéy na tobie wiſialo. OpecŻyw 161.
Wyrażenie: »drzewo krzyżowe« (1): Boiaźń o przyſzłey śmierći/ vmyſł cżłowiecży koniecżnie zátrwożyć muśi/ á iáko góźdź przebiiáiący ćiáło/ wſzyſtkie pobudki pychy/ do drzewá krzyżowego przybiia. WysKaz 46.
5. Kopia lub inna długa broń drzewcowa służąca do zadawania pchnięć; hasta Mącz, Cn; dory, cuspis longa, lancea Mącz; sarissa Cn (106): MetrKor 38/287; Y przydáło ſię że [...] vkázowáło ſię ná powietrzu rycerſtwo biegáiące/ w złothem odźieniu y iákoby hufy zbroyne z drzewy [videri in aere currentes equites auratas stolas habentes, et hastis ad modum cohortis armatos, et gladiorum eductiones.]. BibRadz 2.Mach 5/2; Krol theż Fráncuſki w gonitwie domowey zábit/ drzewo mu tráfiło podle oká BielKron 238v; niektore [niewolniki] ćwicżą rzecżam rycerſkim/ z łukow ſtrzeláć/ drzewá noſić/ thárcży/ ſzabel y inney zbroie. BielKron 261v; Sthey przycżyny dał go Krol lecżyć [...] á za herb trzy drzewá [darował] BielKron 373, 72v, 92, 418, 425v [4 r.]; będąc ryczerzem konnym ſtraſzliwym/ niechay drzewem ſrogie Parthańczyki przenagrawa KwiatKsiąż O3; A Rycérſkié Rzemięſło [...] Stániáło między ludźmi/ Zbroie zárdzewiáły: Drzewá prochem przypádły/ Tarcze popleśniáły. KochZg A3v; Armiger, Páchołek/ álbo/ Chłopiec który drzewo za panem nośy. Mącz 16c; Pelias hasta Achillis, Drzewo Achilleſowe. Mącz 286d; Impellere hastam, Drzewo wepchnąć/ Albo záwádźić drzewem. Mącz 287b, 28b, 75d [3 r.], 248b, 296d, 408b, 459c; z iednego trzymánia drzewá [przez usarza]/ znáć to/ iż dobrze z nim vmie GórnDworz Fv, O7v; RejZwierc 187v, 233v; bo wielki ſtrách bywa w ten cżás kiedy ſie woyſká pothykáią/ zbroiá chrzęśći/ drzewá ſie łamią/ ſtrzelbá puka BielSpr 6, 2, 18, 23v, 28v, 29v, 32v, 69; Niech widzę woyſká znieśioné/ Niech widzę drzewá złożoné KochPs 37; y [czarci] cżynić igrzyſká pocżęli/ goniąc do ſiebie z drzewy SkarŻyw 167; StryjKron 255, 442, 642, 727; Lás gęſty zá nimi Drzéw wyſokich á wſzyſtko z wierzchy kolącimi. KochJez A4; KochFr 45; Kto chce w potkániu pożyć dobrze Moskwićiná/ Przytrzy nań prędko z drzewem iák ná Tátárzyná. BielSjem 34; BielRozm 9; WyprPl C3v.

W połączeniach szeregowych (8): Item Brony tha tha [!] aby przy ſzobye myely Naprzod drzewo, myecz a theſak MetrKor 26/62v; RejKup C; Mącz 16c, 202c; Wziąwſzy w ſwoię Práwą rękę Końcżerz/ Száblę/ Drzewo/ Wsiądź ná ſwoy Koń á bądź gotow BielSpr b2; ći wſzyſcy ktorzy ćięſzkim nacżyniem robią/ zwycżáili ſie ćięſzkie nacżynie podnośić/ iáko ieſt młot/ koſsá/ drzewo/ topor/ cepy/ piłá BielSpr 2v, 20v, 51.

Zwroty: »dać, (za)płacić, postąpić na drzewo [= na służbę wojenną]« [szyk zmienny] (2 : 3 : 1): Aleby trzebá wroćić záśię názad onę Conſtitucia/ iżby Krol dáwſzy ná drżewo mogł was poćiągnąć zá gránice GórnRozm M; OrzJan 58; Téż obiecuiemy: iż kiedy ſie My zá gránice Króleſtwá woiennym ſpoſobem ruſzymy/ wſzytkim obywátelóm náſzym z námi iádącym zápłáćimy Práwá Ziemſkié/ to ieſt ná kożdé drzewo pięć grzywien [exolvemus iura terrestria: videlicet super quamlibet hastam quinque marcas JanStat 694] SarnStat 909, 892 [2 r.], 909 marg.

»drzewa łamać, złamać (a. złomić)« [w tym: z kim (2), o kogo (1)] = walczyć, potykać się (4): a przeciwko jem [Inflantom] za daniem przyczyny od nich walkę podniosł, ktorej się już początki zaczęły, bo już i roku tego lud JKM z niemi drzewa łamali. Diar 24; IErzego málowáli/ á on Smoká gromił/ A o iákąś krolewnę/ drzewo oń ſwe złomił. RejZwierz 78; á zębámi bym ſye ią o tákowego Krolá z nieprzyiaćielem iego kąſał/ nie tylko że bym dla niego drzewo ſwe ná hárcu o nieprzyiaćielá iego łąmał. OrzRozm N3v; RejPos 331v.

»wziąć na drzewo« = otrzymać zapłatę za służbę na wojnie (2): RejZwierc 251; Prżykryć ono/ był Státut z oſobná káżdemu wźiąwſzy ná drżewo ćiągnac [!] zá granice GórnRozm Mv.

Wyrażenia: »drzewo drożone, drożyste« = kopia; hasta cava Cn (1 : 1): Kopie náſzy łomią/ Niemcy też ſwe drzewá Drożyſte w náſzych topią/ áż z koni ſzły trzewá. StryjKron 622, 390.

»drzewo gończe« = lancea Mącz (4): Lancea, Włocznia ſzefelin też drzewo gończe. Mącz 183c; verua. Też nieyáka bróń gończemu drzewu álbo ſzirmierskiemu ſzpiſowi podobná. Mącz [489]a, 177a, 424a.

»obraźliwe, ostre drzewo« = włócznia zakończona metalowym ostrzem; hasta praeferrata Cn (1 : 1): Też to przigotowanie á cwicżenie wpotkaniu skonnymi gdy ſię obrazliwymi drzewy śćieraią y ſmielſze ryczerze cżyni/ y ku obronie y bićiu biegleyſze KwiatKsiąż O2; A w kilku oſtre drzewá po gałkę przyłomił. KmitaSpit B4v.

»(krotsze) drzewo żołnierskie« (2) : Haſta, Włocznia/ zołnierskie drzewo. Mącz 153c; Spiculum, Száfelin/ krotſze drzewo żołnierskie s grotem trzigránnym. Mącz 408a.

Szeregi: »drzewa albo kopije« (1): Niemcy z drzewámi/ álbo kopiámi drożonymi/ wystrzeliwſzy kilko ruſznic [...] do Tátarow przytárli StryjKron 390.

»drzewo, (albo) spis« [szyk 2 : 1] (3): gdy ſzpiſem albo drzewem ſwoim kędy chcą nauczyli ſię trafiáć KwiatKsiąż O2; Curis, Lingua Sabinorum, Drzewo ſpis. Mącz 73d, [489]a.

»tarcz, (a, i) drzewo; tarcz z drzewem« [szyk 10 : 4] (13; 1): Rycerz s tarcżą á z drzewem wnet ná plác wyiedzye RejWiz 6v; RejZwierz 80v; BibRadz 1.Par 12/24, 34; GórnDworz Fv; Węgrowie ſą Ludźie lekkozbroyni w Páncerzách s Tarcżą á z Drzewem/ ná Koniech rownych/ ieżdżą/ zwłaſzcżá Vsarze BielSpr 65v, 31, 65v, 70 [2 r. ]; BudBib Iudith 9/7; Proporce/ tarcże/ drzewá vſárſkie ſwiećiły StryjWjaz B; Ale był záwżdy koń ná ſtaniu rzéźwi/ Drzewo/ tarcz pewna/ y páncérz ná sćienie KochFr 104; BielSjem 33.

»włocznia (a. włoczenka), (albo, i) drzewo« [szyk 2 : 1] (3) : Aliquando verberare et vulnerare significat, ut hunc primum levi haſta ſtrinxerat Naprzód go włoczenką álbo drzewem doyechał/ trąćił/ raz á ſztós mu zádał. Mącz 421b, 95a; á oracze Y teras wyorywáią ná tym vroćiſczu/ ſtároſwieckich oręża żelázá/ vłomki ſzábel/ groty od drzew y włoczni/ ſtrzáły oſtrogi/ etć. StryjKron 355.

W przen (3):
Zwroty: »drzewo odrzucić« = stracić odwag (1): Hastam abicere, Drzewo odrzućić/ to yeſt wątpić o zwycięſtwie. Mącz 153c.

»drzewo składać« = ustępować, ulegać (1): nie ná káżdy dźwięk piſmá świętego drzewá ſkładayćie ReszPrz 10.

»drzewo na gruszt założyć« = przygotować się do ataku (1): Ták ſwawola ſwe drzewo ná gruſzt záłożyłá/ Trudno ſie iey obronić by nas nie złomiłá. RejWiz 101v.

Wyrażenie przyimkowe: »na drzewo« = na prawą stronę [kalka z greckiego ᾽επι δόρν = po prawej ręce] (2): Obrácánie ná drzewo troim obycżáiem. BielSpr 34; thákież pieſzemu ludu ná mieyſcu ſtoiąc gdzie potrzebá vkaże ieſli ná drzewo cżyli ná tarcż/ tho ieſt ieſli ná lewo cżyli ná práwo BielSpr 34.
а. Oszczepisko, drzewce; hastile Mącz, Cn (3): A Fero etiam venit Feretrum, Máry też drzewo ná którym chorągiew álbo proporzec y Herb noſzą. Mącz 122b; Nam olim manipulis herbarum hastili alligatis pro vexillis utebantur, Przed czáſy miáſto chorągwie/ álbo proporcá wiązankę trawy ná drzewo prziwięzowano. Mącz 208a; Ten [proporzec] iáko ſkoro z drzewá ſwégo był ſpuſczony/ [...] Okazáły ſye ná nim rozliczné narody/ Króle/ woyſka/ hetmáni/ rzeki/ miáſtá/ grody. KochProp 7.
б. lek. Gwajak, lekarstwo z drzewa gwajakowego stosowane w leczeniu chorób wenerycznych a zwłaszcza kiły (9): Drzewo tuczy y ćiálo pośila. Oczko [41]v, 24, 24v; Pilnieyby memu pánu ſámemu vżywáć, Drzewá álbo ſzáruchą ráczey ſię pomázáć. CiekPotr 76.
Szereg: »(ani) drzewo albo (i, ani) salsa« (5): y ieſli z przymiotu ropá przez pendent z nich [nerek] ćiecze/ á z dobréy woléy ſtánowić ſye niechce/ do tego Cieplice nalepſzé: gdyż więc tá chorobá czáſem áni Sálſą/ áni Drzewem/ vléczóná być niemoże Oczko 15; Drzewá y ſalſy pićia ſpoſób/ zćieplic ſye wźiął. Oczko [41]v; Siedzénia w Cieplicách télkiż właſnie czás iáko w Sálśie/ álbo w Drzewie. Oczko [43], 19, 24.
7. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »Abramowe drzewo« (1): Vitex, Nieyáki rodzay ziela Agnus caſtus zwánego/ owcza wełná/ Abrámowe drzewo niektórzi zową. Mącz 499d.

Synonimy: 2. rozga; 3. belka, tram; a. trzaska; 5. kopija, spisa, włocznia; 6. gwajak.

Cf DREWNO, DRWA, DRZEWCE, 1. DRZEWIE, DRZEWINA, DRZEWOJAD, DRZEWOTOCZ

HJ