[zaloguj się]
[pdf]

DUDA (27) sb f i m

duda (9), dudy (9) pl t, dudy pl t a. pl (9); W znacz. 1: duda (3), dudy pl t (9), dudy pl t a. pl (9); duda RejWiz; dudy pl t RejAp, BielSat, BielRozm, PaprUp; dudy pl t a. pl RejPos, StryjKron, CzechEp, KochFr, KlonFlis; duda : dudy pl t RejFig (1 : 2); duda : dudy pl t a. pl RejZwierc (1 : 2); dudy pl t: dudy pl t a. pl BielKron (2 : 1), Mącz (1 : 1). W znacz. 2.: duda (6). f [znacz. 1.] (21), m [znacz. 2.] (6).

Fleksja
sg pl
N duda dudowie
G dudy
D dud(o)m
A dudy
I dudą dudami
L dudach
V dudo

sg N duda (3). ◊ G dudy (2). ◊ I dudą (1). ◊ V dudo (1). ◊ pl N dudowie [znacz. 2.] (1). ◊ D dud(o)m (1). ◊ A dudy (10). ◊ I dudami (5). ◊ L dudach (3); -ach (2) BielKron, CzechEp, -åch (1) StryjKron.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XVIII w.

1. Instrument muzyczny dęty, składający się z mieszka skórzanego i z dwóch piszczałek, z których jedna służy do wygrywania melodii, druga wydaje jeden stały dźwięk akompaniujący; tibia utricularis Cn (21): RejWiz 66; ZIemiánin ſie ożenił/ náſz proſtak v dworá/ Y nieumiał táńcowáć bez dudy potworá. RejFig Dd4, Bb3, Dd4; ále [żona króla Aleksandra] przed orgány vćiekáłá s kośćiołá zowąc ie dudámi. BielKron 401; Mącz 31a; RejAp 170v; RejPos 225v; Wiele pożytkow miewa kto rad trzeźwi bywa/ Ma nogi pogotowiu złego rázu zbywa. Lepiey miech groſzem nádmieſz/ niżli wiátrem dudy BielSat C [idem BielRozm 16]; Ale pewnie nie owego [miłuje P. Bóg] czo z bębny á z dudámi tłukącz ſie po vlicach ſzáſuie ty dáry Páńſkie. RejZwierc 74; BielRozm 16; KlonFlis F4v.

W charakterystycznym połączeniu: bębny, (a) dudy (4).

Zwroty: »być jako nadęta duda« = być nieużytecżnym, bez pożytku (1): (marg) Márnie prożnuiący. (‒) Dálekoby lepiej [...] ábyś też wżdi w ſobie kiedy popráwił cżego/ á nie był tylko iáko nádęta dudá/ kthora ácż też iáko kozieł wrzeſzcży/ ále iż ſłow w niey nie máſz też iey máło rozumieć. RejZwierc 160.

»na dudach, w dudy grać; granie na dudach« (2 : 1; 1) : BielKron 328v; ktorzy ią [królową Annę] ſpiewánim/ gránim ná dudach/ multánkach/ ſurmach [...] gráiąc ćieſzyli StryjKron 427; [na Boże Ciało] ná dudách/ kozłách/ mulćiánkách/ ſkrzypicách/ trąbách/ gráią/ y ná bębnách biją CzechEp 191; [lutnia mówi:] Wſzyſcy inſzy w dudy grayćie/ Mnie Bekwárkowi niechayćie. KochFr 69.

»w dudy kołatać« (1): Bo nie cżytamy o tym nigdziey [...] ieſli w dudy álbo w bębny ná bieſiádach v nich [u Achillesa, Hektora i in.] kołátano RejZwierc 103v.

Wyrażenie: »skorzane dudy« (1): Utricularius, Dudá który skorzáne dudy ma/ gáydá. Mącz 509d.
Szereg: »gajdy albo dudy« (1): Ale gáydy álbo dudy gdy ſłyſzeli piſzcżąc/ mnimáli być áby to źwierzę tákie głoſy puſzcżáło. A gdy im dáli oględáć dowodnie [...] [mówili:] nie podobna rzecż áby táki cudny głos źwierzęca ſkorá dawáłá. BielKron 451.
W przen (1):
Zwrot: »tak grać jako w dudy« = kierować, powodować kim (1): Tac [cnota] pomoze [wygnać] niezgodi/ pomoze obludi/ Ktora wſarca [lege: w serca] twich ſinow/ tak gra iako w dudi. PaprUp A3v.
2. Muzykant grający na dudach, dudziarz; utricularius Mącz, Calep, Cn; ascaules, calamo eanens, pithaulas, praecentor baiulorum Cn (6): Mącz 509d; drugie ſie też ná wcżoráyſze długi rozleći/ [...] drugie też ſługam/ kuchárkom/ dudom RejZwierc 16v; Iuż nie piſkay dudo/ bo w nim [w mieszku] bárzo chudo. RejZwierc 114; Calep 1144b; On [człowiek leniwy] idźie zá trębácżem/ on idźie zá dudą: On ſię dźiwowáć idźie ledá zá obłudą. KlonWor 33.
W przen (1): (marg) Omylácże ſłow y piſmá Páńſkiego. (‒) Coż wy záſię rzecżecie nieſzcżęſni dudowie/ kthorzy opuſzcżáiąc ſzcżyry/ iáſny/ á prawdziwy głos they ſtráſzliwey trąby niebieſkiey/ á co inſzego ſwiáthu przynośicie RejAp 11v.

Synonimy: 1. bąk, gajdy; 2. gajda.

Cf [DUDARZ]

BC