Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DUŻOŚĆ

Następne hasło: DWA »

DUŻY (97) ai

duży (96), duż (1); duży: duż KochPs (3 : 1; 89).

comp, sup (12 + 2) duższy. sup nå- (1) WyprPl, nåj- (1) CiekPotr.

Fleksja

sg
m	N	duży, duższy, nå(j)duższy, duż	f	N	dużå, duższå	n	N	duż(e), duższ(e)
	G	duż(e)go		G			G
	D	duż(e)mu		D			D
	A	duży, duż(e)go		A	duższą		A
	I	dużym, duższym		I	dużą		I	dużym
	L			L	duż(e)j		L

pl
N	m pers	duży
N	subst	duż(e)
G		dużych
D		dużym
A	m pers	duż(e), dużych, duższych
A	subst	duż(e)

sg m N duży, duższy, nå(j)duższy (44), duż (1); (attrib) duży (15); (praed) duży (16), duż (1) KochPs. ◊ G duż(e)go (2). ◊ D duż(e)mu (1). ◊ A duży (3), duż(e)go (1). ◊ I dużym, duższym (8). ◊ f N dużå, duższå (3). ◊ A duższą (1). ◊ I dużą (3). ◊ L duż(e)j (1). ◊ n N duż(e), duższ(e) (3). ◊ I dużym (2). ◊ pl N m pers duży (11). subst duż(e) (2). ◊ G dużych (5). ◊ D dużym (1). ◊ A pl m pers duż(e) (1) Leop, dużych, duższych (2). GórnDworz, BudBib. subst duż(e) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Mocny, silny (94)
2. Posiadający znaczne rozmiary, tęgi, wielki (3)

1. Mocny, silny (94):

a. O ludziach i istotach żyjących: odznaczający się siłą fizyczną, krzepki, zdrowy, także potężny, możny; robustus Calag, Cn, Modrz, Vulg; validus Mącz, Cn, Modrz, Vulg; firmus Calag, Cn, Modrz; fortis Calep, Cn, Vulg; maximis viribus, praevalidus Mącz, Cn; forticulus Calep, Cn; vegetus, vigens, vividus vivus Mącz; solidus Calag; durus Vulg; lacertosus, pollens Cn (85): Gdźie oto widźicie/ iżem ieſt doſyc duży (vkázáł to wſtawſzy i podnioſwſzy recę [!] i ſciſnąwſzy) a coſz potem iednak znienácka niſzczeię i vſtawam MurzHist O; Yákye ſą ſtrzały w rękach dużego cżłowyeká [in manu potentis Vulg Ps 126/4]/ tákye ſą dzyatki/ ſſcżęſliwi tho rodzicy/ ktorzy tákowych ſtrzał máyą doſić w ſáydaku GliczKsiąż C5v; Niechćiey że ſie bać mężu pożądliwośći/ pokoy tobie: poſilayſie [!] á bądź duży [esto robustus] Leop Dan 10/19, Ios 1/6, Prov 21/5, Sap 18/15, Ioel 2/13, 3/11 (9); kto dużſzy z nich będźie/ podobno pan Stádnicki z innemi Rycerſkiego ſtanu ludźmi/ oſądźić może OrzList i2v, h4; RejZwierz 39; Maximis viribus vir, Duży páchołek. Mącz 499c, 474d, 500d; Práwem też málo [!] wygraſz/ Aduerſarz twoy duży/ Hoynie każe nálewáć/ káżdy mu rad ſłuży. Prot Bv; SienLek 81; BudBib 1.Reg 31/12, 1.Par 26/30, 31 [32], 32; BudNT 1.Cor 13/4 [3]; Wyzoẃ tylko á doſtoy nie żártuiąć náſzy/ Poznaſz kto będzye duſzſzy kto komu doſtráſzy. PaprPan R2; Ze człowiek zdrowia vżywa/ Ze o nim ſławá vczćiwa/ Ze duż/ áni ſobą trwoży/ Pan to dáie/ dar to boży. KochPs 89, 87, 137, 167; SkarŻyw 196; MWilkHist B3v; twárdémi demby w iáſną bramę bili. Prózno to/ ſtrách był w niebie y trwogá nie máła: Ale nadużſzy olbrzym/ co Bogu vdźiáła? KochMuza 26; KochSz A2v; Ato ón [Dawid] nie ſzedł zbroyno/ áni z hárkábuzy/ Przedśię polégł od niego on Goliath duży. WyprPl A3v; LatHar 361; między którémi [żebrakami] ieſt wiele mężczyzn y białychgłow dużych [bonarum virium JanStat 1096]/ y mogących tobie ſłuſznie żywność zárabiáć SarnStat 927 [idem] 517; KmitaSpit B2; Nákoniec y [errata: z] Tátárow, ktory ieſt naydużſzy Y naycierpliwſzy narod nie naydzie ſię żaden, Coby tám ſześć mieſięcy przetrwał y żyw zoſtał CiekPotr 42; A przeto bráćie ſłuż ludźiom cnotliwie/ Niechay cudzego/ nie żártuy dotkliwie. Przeproś motykę gdy Wiſłá nie ſłuży/ Wſzákeś chłop duży. KlonFlis H5; Dużą ręką potężnie zá ryſę záwádźił/ Ták iż z mieyſcá dawnego pułgory wyſadźił KlonWor 24, 22, 61 [2 r.].

duży do czego (1): Viribus valere ad luctandum, Dobrze dużym być do zápáſu. Mącz 474a.

duży ku czemu (2): SienLek 187v; Biádá wam co ieſteśćie mocnymi ná pićie winá/ á mężowie duży ku mieſzániu pijańſtwá [viri fortes ad miscendam ebretiatem Vulg Is 5/22]. WerGośc 213.

duży na co (1): Wźiąłem chleb niebieſki ná pośilenie: toć iuż duży będę ná pracą w roboćie Bożey. SkarKaz 161b.

W połączeniach szeregowych (12): Widziałem ia ſyná Iſái Bethleemczyká/ kthory dobrze gra ná Hárfie/ á ieſt ktemu mąż duży y waleczny/ á w mowie obáczny/ y piękny [vidi filium Isai Bethlehemitem scientem psallere et fortissim robore et virum bellicosum et prudentem in verbis et virum pulchrum] Leop 1.Reg 16/18, *B2, 2.Reg 15/18; Solidesco, Zraſtam ſie/ ſtáyę ſie dużym/ krzepkim/ mocnym. Mącz 399d; Validus, Mocny/ możny/ śiłny/ Duży Mącz 474b, 446c, 474b, 477a, 479b, 495d, 500d; Fest. Mocny/ tęgy: twárdy/ et duzy. Firmus, solidus. Calag 191b.

W przeciwstawieniach: »mdły ... duży« (1): Mężna Orlicá gołębi nie rodźi/ Ani mdły záiąc z dużych Lwow pochodźi. SzarzRyt B4v.

»duższy ... słabszy« (1): gdyby iáſzczorki ſye miedzy ſobą gryzły/ támżeby dużſza ſłábſzą zákąſáłá OrzList i2v.

W charakterystycznych połączeniach: duży (-a, -e) adwersarz, białogłowa, bojownik, chłop, ciało (2), człowiek (2), junak, mąż (9), mężczyzna (2), młodzieniec, narod (2), olbrzym, pachołek (2), pan; duży barzo (2); dosyć; być dużym (15).

[Przysłowie: áni też [Tatarowie] práwá żadnego máią/ kto dużſzy ten tám lepſzy BielKron 629 (Linde).]

Zwrot: »być duży komu« = nie dać się zwyciężyć (1): iuſz nie Iákobem ále Izráelem zwan będzieſz: bo ieśliś Bogu duży był [si contra Deum fortis fuisti Vulg Gen 32/28; bo ieſliś przećiw Bogu był mocnym Wujek]/ dáleko więcey nád ludzmi gorę mieć będzieſz. SkarŻyw 348.

Wyrażenia: »duży na ćiele« (1): Drugdy dni iedenaśćie od wſtąpienia Bożego aſz do Swiątek/ nieiádłá nic: á głowá iey niezáboláłá/ á ták pierwſzego dniá iáko oſtátniego/ duża ná ćiele zoſtawáłá SkarŻyw 580.

»duży w siłach« (1): A Iudás lepak Máchábeycżyk duży w śiłach z młodośći ſwoiey [fortis viribus a inventute sua]/ tego mieyćie Hetmánem polnym Leop 1.Mach 2/66.

Szeregi: »duży, (a, i) czerstwy« [szyk 4 : 1] (5): w ſzermierſtwie nie idzie o ſláchectwo/ ále kto dużſzy/ kto cżerſtwieyſzy/ á więcżey vmie GórnDworz 18, H2, K2v, P5v, Q7.

»duży, (a) mocny« [szyk 4 : 2] (6): Leop Is 28/2; Mącz 485d; zkądby potym vrosło wſzytkiego ćiáłá rozruſzenie/ álbo wżdy zemdlenie: ponieważby dużym á mocnym być [firmum et robustum esse] niemogło zá nieſwornośćią cżłonkow. ModrzBaz 58; Calag 462a; Fortis ‒ Moczny, duzy. Calep 431a, 431b.

»zdrowy, (i) duży« = firmus et validus Modrz [szyk 4 : 1] (5): ModrzBaz 40v; Vdawáli ſię do roſkoſzy ćieleſney/ będąc zdrowi/ y dużi/ y długowiecżni/ po kilu ſet lat żyiąc. SkarŻyw 269; ActReg 155; Zonká twa iáko żywie? Czy zdrowá czy duża? CiekPotr 5; KlonWor 50.

α. W funkcji rzeczownika (4):

W przeciwstawieniach: »mdły ... duży« (1): Abowiem ináczey ma być męczon młody/ ináczey ſtáry/ ináczey mdły/ ináczey duży GroicPorz hh4v.

»duży ... słaby« (2): Wiémy co vmieią Seymiki/ ná których/ duży ſłábégo/ śmiáły mądrégo/ łatwie z kluby ſwéy wybija/ ku ſwoiemu pożytku Seymikiem kieruiąc. OrzQuin D; KlonWor ded **3v.

Szereg: »duży a udatny« (1): Głoſćie to miedzy národy/ poſwiącayćie woynę/ zbudzćie duſze [!] á vdatne [suscitate robustos] Leop Ioel 3/9.

b. O przedmiotach: nie dający się łatwo zniszczyć, trwały, twardy; solidus Calag; adamantinus, infrangibilis, stabilis Cn (6): iedni kámienie/ drudzy kije duże porwáli: á niekthorzy popiołem ná Liſymáchá miotáli. Leop 2.Mach 4/41; W petlicách v nas Orzeł POlſki śiedźi/ áby nam niebuiał po Polſzce iákoby chćiał ktore petlice one ſą w Polſzce duſze [!] OrzRozm L3v; Treſniey ieſzcże cżyni ieden pan/ [...] ktory iż łuk duży ciągnie/ y niezle ſtrzela/ káżdego kto iedno wdom do niego przyiedzie/ [...] pyta ieſliby z nim z łuku ſtrzeláć chciał GórnDworz K; męſzcżyzni widzącz tę ich [białychgłów] gorącą chćiwość/ położyli to zá naiwiętſzą im háńbę/ żyć roſpuſtnie: y tą boiáźnią oſławy/ iáko dużym munſztukiem trzymáć ie gwałtem w pocżćiwym życiu muſzą. GórnDworz Z8v; CzechEp 130; Duży to kiy Dawidow ná Goliaſzá piekielnego/ á dźiwnie od Kośćielnych Doktorow zálecony LatHar 580.

c. O sile wiatru (1): Ná piérwſzym ſłońcá wſchodźie/ któré póki czuią Láſkáwy wiátr/ leniwo naprzód poſtępuią/ Potym zá dużſzym duchem co raz gęſtſzé wſtáią/ A płynąc przećiw ſłońcu dáleko błyſkáią KochProp 14.

d. W odniesieniu do cierpień fizycznych (1):

Wyrażenie: »bol duży« (1): Ciáło ziuſzoné przyimuie ból duży: Y tobie kwóli ręce nie vſtáią/ Rámioná/ pierśi/ twarz/ krwią opływáią. GórnTroas 14.

e. O czynnościach wykonywanych: wytrwały; immobilis, tenax Cn (1):

Wyrażenie: »duże siedzenie« = mocne trzymanie się w siodle (1): Dawamy też to Niemczom/ iż w kolcżey/ nikt nád nie/ ták dużym ſiedzeniem/ iáko y fortylmi/ niechayże dworzánin/ nieda w tym naprzod żadnemu Niemczowi. GórnDworz E3.

2. Posiadający znaczne rozmiary, tęgi, wielki; vivus Mącz; validus Vulg; coloseus, duplex, enormis, grandis, ingens, magnus, permagnus, plurimus, spissus, vegrandis Cn (3): Woły náſze ſą duże/ niechayżeć nie będźie rozerwánie/ áni iákie prowádzenie/ á niechay nie będźie krzyk po vlicách náſzych. BibRadz Ps 143/14; Gdy ktora páni wácká popuśći ná dłużą: Gdy kto z mieſzkiem pękátym y z káletą dużą/ Nośi ią nie oſtrożnie/ nośi przeſtrono pás: Abo ieſli mu chodźi kieſzenia ſámopás KlonWor 36.

W przen (1): Zaden tám nie żáłował tey śmierći okrutney [złodzieja]. Káżdy mowił: Bog pomoż tey Bábie ſekutney: Ktora zábiłá iáko iedná Amázonká / Tego ſkażcę ludzkiego/ dużego poſtronká. KlonWor 44.

Synonimy: 1. czerstwy, krzepki, mocny, silny; b. twardy; 2. wielki.

Cf NIEDUŻY