Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DWOROWY

Następne hasło: [DWORSKIE] »

DWORSKI (122) ai

dworski (121) [w tym zapis dworzki (2)], dworzski (1) BielŻyw.

o jasne.

Fleksja

sg
m	N	dworski	f	N	dworskå	n	N	dworski(e)
	G	dworski(e)go		G	dworskiéj		G	dworski(e)go
	D	dworski(e)mu		D	dworski(e)j		D
	A	dworski, dworskiégo		A	dworską		A	dworski(e)
	I	dworskim		I	dworską		I
	L	dworskim		L	dworski(e)j		L	dworskim

pl
N	m pers	dworscy
	m an	dworscy
	subst	dworskié
G		dworskich
D		dworskim, dworski(e)m
A	m pers	dworski(e)
A	subst	dworskié
I	m	dworskimi
I	f	dworski(e)mi
L		dworskich

sg m N dworski (15). ◊ G dworski(e)go (1). ◊ D dworski(e)mu (2). ◊ A dworski (4), dworskiégo (1). ◊ I dworskim (1). ◊ L dworskim (5). ◊ f N dworskå (6). ◊ G dworskiéj (6); -éj (2), -(e)j (4). ◊ D dworski(e)j (1). ◊ A dworską (5). ◊ I dworską (1). ◊ L dworski(e)j (2). ◊ n N dworski(e) (3). ◊ G dworski(e)go (5). ◊ A dworski(e) (2). ◊ L dworskim (1). ◊ pl N m pers dworscy (4). ◊ m an dworscy (1). subst dworskié (14); -é (1), -(e) (13). ◊ G dworskich (17). ◊ D dworskim (3) RejZwierc, ModrzBaz, GostGosp, dworski(e)m (1) PaprUp. ◊ A m pers dworski(e) (2). subst dworskié (9); -é (4), -(e) (5). ◊ I m dworskimi (1). f dworski(e)mi (2). ◊ L dworskich (7).

Sł stp brak, Cn s.v. dworowy, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

Przymiotnik od „dwor” (122)

Przymiotnik od „dwor” (122):

1. Związany z otoczeniem na dworze panującego, magnata lub szlachcica, należący do dworu. odnoszący się do tego dworu, odbywający się, przebywający na dworze; aulicus Mącz, Calep, Cn; curialis Cn (88): Czego nam náſſy [mówi dworzanin] ći dworſcy káznodźyeye nye powyádáyą KromRozm I [P2]; Dworſkie bieſiády. RejWiz 73v marg, 71v, Cc5, Cc8v; RejFig Aa; RejZwierz 55; OrzRozm R marg, Rv, Rv marg; ut Aulicus apparatus, Dworski ſtróy/ Ruſtunék dworſki. Mącz 21a, 21a; Do tychże theż dworſkich zábaw/ należy thaniecz GórnDworz K, I8v, M3v, Rv; náucżyſz ſie ſpraw Ryczerſkich/ [...] á ſnadź máło nie rychley niżli w oney dworſkiej zgrái dármo leżącey. RejZwierc 26, 25, 25v, Bbb; A ácżkolwiek tákowe wády dworſkie náyduią ſię y miedzy inſzymi ſtany ModrzBaz 12v, 6, 12v [2 r.], 14v [2 r.], 54, 60; Dworſka zapłátá. NIewiém co ſye zda komu: mnie nikąſká krzeczy/ Kiedy kto obietnice dworſkié ma na pieczy. PudłFr 49; Aczci tych Praktikow nie mogli się wiecey nad szesc osob doliczyc oprocz tutecżnych Dworskich Obywatelow y Crakowa blisko mieszkaiących Senatorow ActReg 127, 131; Calep 116a; A Ná Dworze Nadworny Podſkárbi/ iáko ſkárbów Dworſkich Sekretarz [thesaurorum scuriae secretarius JanStat 308]/ niech będźie cżłowiek dobry/ ſkrómny y rozumny SarnStat 335, 310, 312; KmitaSpit A4; VotSzl C2; Z dworſkimi Poétámi zetrzeć ſię kęs ſkuſzę. [...] Wiem że tego nie piſał Rey ni Kochánowſky/ Lecż żołnierſki páchołek ia Adam Cżáhrowſky. CzahTr C4v; GosłCast 53; KlonFlis C.

W połączeniu szeregowym (1): Bo ná tego Michniká ſpráwy pátrzyć miło/ Ták w Rycerſkiey iák w práwney y dworſkiey potrzebie PaprPan F4.

W charakterystycznych połączeniach: dworski (-u, -e) biesiada (2), ceremonija, karność (2), obietnica, obyczaj (3), obywatel, piwo, poeta, potrzeba (4), praktykant, przypadek (5), przysługa, robota, rusztunek, rząd, sprawa (2), stroj, szybalstwo, tumult, utrata, wada, zamieszka, zapłata, zgraja.

Przysłowie: Canis asuetus corrigio, Proverb fere idem significans, Kto ſie náłoży dworskiey polewki trudno mu yei zoſtáć/ przydzye mu ná dyſlie oſtáć. Mącz 33c.

Zwrot: »w księgi dworskie wpisać« = zaliczyć w poczet dworzan, uznać za dworzanina (2): [ten nowy dworzanin] ktoregoſcie nowo przijęli/ ij w kſięgy dworſkie panu Dwormiſtrzowi wpiſać kázali ForCnR C, B4v.

Wyrażenia: iron. »dworskie chłosty« = sejmy (1): (marg) Seymy (‒) Bo trzebá rozumu vżyć Kto dziſia chce co wyſłużyć Muſiſz przez nogę nieboże Zwłaſſczá gdy kto wręcz niemoże Ale co ma pleban proſty Wgodzić [lege: ugodzić] w ty dworſki<e> chłoſty RejRozpr Dv.

»dworski (-scy) człowiek, ludzie, lud« [szyk 8 : 3] (6 : 4 : 1): á krothochwilá ieſt práwie páńſka/ y przyſtoyna cżłowiekowi dworſkiemu GórnDworz E3v, O5v, Q2, Q2v, Q3; A vyźrzawſzy ludzie dworſkie/ pocżął z nimi weſoł być/ á pocżął ſie pytáć ktoby ich panem był. HistRzym 22, 18v; Nápiſał też [Rej] dla dworſkich ludzi nadobne kſięgi Wizerunk RejZwierc Aaav; SkarŻyw 507 [2 r.]; PowodPr 48.

»dworski dyrektor« (1): W zadłuzenie odpisow, nie moie Lenistwo [...] ale częscią Dworu y Dworskich Direktorow, niespora resolucia wsprawach ActReg 127.

»dworzka liczba [ = rachunek]« (1): Dworzka liczba. Krol naſz miłoſćiwy Sigmunt: odłożił 473005. zło. na obronę ſławnego kroleſtwa Polſkiego/ za ktore chcze mieć iezdnych 3880 [...] Ieſt pytanie iako wiele mieſięczy może ie trzimać. KłosAlg Gv.

»dworski pachołek« (1): O iednym dworſkim páchołku. PRzyiechał do mnie ieden/ co ſye báwi dworem. PudłFr 63.

»dworska panna« (1): niebaczę komuby miał być táki Dworzánin rowny/ iedno piękney vbráney á dworſkiey Pánnie/ która z pewneg^o datku Krolowey ſłuży. OrzRozm R.

»sługa dworski« (1): Od okázowánia, pro hac vice tantum, máią bydź wolni Dworzánie/ y ſłudzy dworſcy náſzy SarnStat 128.

»służba dworska« (2): Marszałek opowiadał ze się ludzie dosłuzby Dworskiej nie cisną ActReg 10; SarnStat 310.

»dworski stan« (5): Dworſki ſtan ták máluią. RejZwierz 117v, 23, aa2; RejZwierc A5v, 25.

»urząd dworski« (5): Którému Márſzałkowi/ gdy ſpráwuie vrząd Dworſki [magistratum curiae dirigenti JanStat 295]/ [...] ieſt przyſądzoné bránié Targowégo SarnStat 312, 309, 310, 317, 910.

»urzędnik dworski« (4): PaprUp I4v; Pieczęći Vrzędników Dworſkich [sigilla officialium curias JanStat 900]. SarnStat 1116 [idem 1117], 307, 1117.

»żywot dworski« [szyk 3 : 1] (4): Fortuny ij Cznoty Róznoſtz/ w Hiſtorij o niektorym młodźieńczu vkázaná/ w ktore ieſt wypiſán zywot ſwietſki a zwláſſcża Zywot Dworſki. ForCnR kt; Zywot dworſki pomierny. RejWiz 72v marg [idem Dd4v], 63v, Dd4v.

Szeregi: »dworski i koronny« [szyk 1 : 1] (2): Tenze podſtawki Vrzednikom dworſkiem y niektorem Koronnem dawal/ ſkad wſzitkie ſzkodi et in conuenientia beli PaprUp I4v; SarnStat 310.

»dworski a (i) rycerski« [szyk 1 : 1] (2): BielŻyw 63; Zbiegawſzy ſwiátá wiele/ wſzytkiego ſprobował. Dworſkich ſpraw y Rycerſkich RejZwierz 64v.

»dworski i szlachecki« (1): Nárzeka ieſzcże tenże Doktor S. ná bucżny lud dworſki/ y wolnośćią wynioſły sláchecki PowodPr 48.

»dworski i ziemiański« (1): O vtrátach Dworskich y Ziemiáńſkich: Rozdźielenie Piąte. BielSat C3v.

»dworski i żołnierski« (2): O dworſkim y żołnierſkim ſtanie. RejZwierc A5v [idem] 25.

a. praw. Związany z nadwornym sądem królewskim (2):

Wyrażenia: »pozew dworski« (1): Item, Decreta Tribunálſkie iáko nienáruſzoné máią bydź y o pozwiéch Dworſkich. SarnStat 1300.

»sąd dworski« (1): Podſędek/ Piſarz onégo Woiewództwa w którym odpráwowan będźie [...] wſzytkę tę powinność ná ſobie odnośić máią/ którą nieśli przedtym przy ſądźiech Séymowych ábo Dworſkich SarnStat 859.

2. Taki jak na dworze (w sensie dodatnim); wytworny, obyty, grzeczny, układny, uprzejmy, elegancki, piękny; civilis, lautus, praetextatus Mącz (20): rodzicy nye ſkokow/ á vkłonow zbytnich/ nye ſpyewánya dworſkyego máyą vcżyć ſynow ſwych/ ále náuki GliczKsiąż Kv; Lautus homo, Chędogi/ Dworski/ Wyſtrychniony/ Doſtátnye koſztownie á hoynie vżywáyący człowiek. Mącz 185d; Praetextati mores, Pánicze/ śliácheckie/ dworskie/ skromne/ piękne obyczáye. Mącz 453d, 55a, 453d; GórnDworz O4v; RejZwierc 15v, 82v; POſłał ieden Ziemiánin do Páná wielkiégo Sługę/ poprawdźie mowiąc/ nie bárzo dworſkiégo PudłFr 25.

W charakterystycznych połączeniach: dworski (-a, -e) człek, człowiek (2), obmowka, obyczaj, powiedanie, powieść, rzecz, śpiewanie.

Wyrażenie : »dworskie mowienie, mowa, słowo, język« (2 : 1 : 1 : 1): Ne supra quidem calceus, Proverb. Co w czás to dobrze. Po przeczkę/ dworskie mowienie. Mącz 31b, 121b, 235a; PaprPan A4; Któr yſye [!] [pachołek] tám ſpráwował podle ſwoiéy głowy/ Nie pátrzáiąc vkłonu/ áni dworſkiéy mowy. PudłFr 25.

Szeregi: »dworski i mądry« (1): Pan Kánclérz Oćieſki, iáko był człek dworzki y mądry, widząc ſtoiących śiwych ſtárców, vczynił do Królá od nich przemowę. SarnStat 1266.

»roztropny a dworski« (1): APophtegmatá zá onych ſtárych poważnych á vczonych ludzi zwano te ſłowá y powieśći roſtropne á dworſkie RejZwierc 210.

»(poczciwy) zachowały (a. wielkiego zachowania), dworski« (2): by był [Rej] cżłowiek poććiwy/ záchowáły/ dworſki/ znáiomy wſzem RejZwierc Aaa2, 274.

a. Dowcipny, śmieszny, szyderski (2): Aċżkolwiek yty ſą pożjtkj/ nauċżić ſię dobrże Polſkiey mowy y trawnego a dworſkego mowenia RejKupSekl a7.

W przeciwstawieniu (1): Abyś ſie w młodośći ſwey rzecżámi cżáſem poważnemi/ cżáſem też dworſkyemi/ zábawiał RejZwierz A2.

3. Taki jak na dworze (w sensie ujemnym); wścibski, przewrotny, przebiegły, zuchwały, złośliwy (2): Nárzeka ieſzcże tenże Doktor S. ná bucżny lud dworſki/ y wolnośćią wynioſły sláchecki/ [...] iż w poſpolitey rozmowie/ rzadko w brod idą/ ále dworſkich mow ſwoich/ zmyślániem/ bluźnierſtwy/ ábo przyśięgámi poſpolićie popieráią PowodPr 48.

Szereg: »dworski a bezpieczny« (1): Thu obácż iż Pan tho okázáć racżył/ iż dworſkiego á beſpiecżnego pytániá á gadánia o táiemniczach ſwoich [...] nigdy nie rad widzi RejPos 280.

4. Związany z dworem szlacheckim, folwarkiem (12): W dworſkich folwárcech gnoią cebule GostGosp 72, 58, 76, 82, 136, 162, 164.

W przeciwstawieniach (3): Niegdy pśi dworſcy wieśnego/ Gonili iáko głupiego BierEz O3v; MYſz dworſka wieśney Myſzy/ prośiłá do ſiebie RejZwierz 120v; Zaśiewki ták dworſkie iáko chłopſkie przeiecháć GostGosp 74.

Wyrażenia: »dworska czeladź« (1): Vrzędnik ma tego ſtrzedz co ná dworſką cżeladź domową przyſtoi/ áby tego ze wśi/ áni męſka áni biała płeć/ nie robiłá GostGosp 16.

»pacholik dworski« (1): Kmiotkowie pácholikom dworſkim/ zwłaſzcżá tym oſobliwie co robot doglądáią/ nie máią nic pożycżáć áni borgowáć GostGosp 40.

Synonimy: 2. chędogi, obyczajny, piękny, spaniły, wystrychniony; a. trefny.

Cf DWORACKI, DWORNY, DWOROWY, NIEDWORSKI