[zaloguj się]
[pdf]

DWORSTWO (64) sb n

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N dworstwo dworstwa
G dworstwa
D dworstwu
A dworstwo dworstwa
I dworstwem
L dworstwie

sg N dworstwo (16). ◊ G dworstwa (13). ◊ D dworstwu (1). ◊ A dworstwo (15). ◊ I dworstwem (12); -em (1), -(e)m (11). ◊ L dworstwie (5). ◊ pl N dworstwa (1). ◊ A dworstwa (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Grzeczność, uprzejmość, układność, ogłada, dobre wychowanie, takt, umiar; prawość, szlachetność; dzielność, zręczność; asteismos Calep; civilitas, morum elegantia a. suavitas, mores commodi a. gratissimi a. humanissimi a. modestissimi a. suavissimi, urbanitas Cn (35): RejJóz D; LubPs X2v; RejZwierz 57, 72v, 124v [3 r.], bbv; Iż widział [Plato] być rzecż niepodobną/ áby go od okrucieńſtwá [...] miał odwieść/ niechciał iuż ku iego popráwie vżywáć dworſthwá/ bo widział/ iż prożne wſzytko iego ſtháránie/ być miáło. GórnDworz Kk6, Kk5 [2 r.]; HistRzym 9; PaprPan E2 [2 r.], G2, X; Calep X06b.

W połączeniach szeregowych (4): A muśi to rozeznáć kto mu ſie przypátrzył. Dworſtwu/ kſtałtom/ poſtáwam/ cnotam/ obycżáiom RejZwierz 70; mam zá wymowionego tego/ kthory da ſie zwyciężyć tey źwirzęcey miłośći [...] by iedno w niey będąc/ pokazał ſie być nie ledákim: to ieſt y obycżáimi/ y dworſthwem/ y wſzeláką godnoſcią. GórnDworz L13v; Bo tám [= w stanie rycerskim] znaydzieſz y dworſtwo/ y towárzyſtwo/ y ćwicżenie/ á ſnadź máło nie potrzebnieyſze niżli v dworá. RejZwierc 26; PudłFr 28.

Szeregi: »cnota abo dworstwo« (1): Cudzołoſtwem y wſzetecżeńſtwem może bydź iż nas inſze niektore choć w Krześćiáńſtwie narody prześięgáią: ále my [...] one przechodźimy niekárnośćią/ y owſzem tym/ iż wielekroć zá cnotę ábo dworſtwo tákowe wyſtępki bywaią pocżytáne. PowodPr 70.

»ludzkość i dworstwo« (1): Máią práwi/ ducha iákiegoś bárzo nieſtwornego/ [...] Dyabelſką pychę/ hárdość w nich zá pokorę pocżytáią/ mieſzáć y ſzeleć/ ludzkośćią y dworſtwem zowią ReszPrz 65.

»męstwo, (i, a) (rozum), dworstwo« [szyk 3 : 2] (5): Nie ćiſną ſie zá dworem [Kumniccy] ták w domu ſpokoynie/ Zywą ná wſzem pocżćiwie y ktemu dość hoynie/ A wżdy męſtwá y dworſtwá doſyć vcżćiwego PaprPan Q4, C2, L2v, Z3v; Sigmund brat ijch trzecij/ [...] nie Krol ale Ocziec bel prawie temu Panſtwu/ za niego dworſtwo y znaczne meſtwo/ i ynſze ozdobi to Kroleſtwo otrzimalo PaprUp C4.

»dworstwo, (i) rozum (dzielność)« [szyk 1 : 1] (2): RejZwierz 53; Skorutowie Ierzy Lodwig. Więc y dworſtwo y rozum ieſt podług potrzeby/ Nie wierzyſzli poznay ich á doznay ſam kiedy. PaprPan N4.

»dworstwo z uczynnością« (1): Bo cnotę tám z rozumem/ dobrym funtem mierzą/ A dworſtwá z vcżynnoſcią ták y ná borg wierzą. RejZwierz 51v.

Iron. (2): Nowe to dworſtwo/ ktore podobno z tey nowey ewángeliey vroſlo/ ták ſproſnye á nye vtćiwye mowić. Ináczeyći przed láty dworzánye mawyáli. KromRozm I A4v, Nv.

W przen (2):
Szeregi: »ludzkość i dworstwo« (1): Dwór wſzytek wczérni prze ćię/ Kryſki/ chodźi. Abowiem ludzkość/ y dworſtwo przy tobie w iednymże záraz pochowano grobie. KochFr 27.

»dworstwo, rozum, cnota« (1): Orzechowſcy s Przemyſkiey zyemie. [...] Bo dworſtwo/ rozum/ cnotá/ tám goſpodę máją RejZwierz 88v.

2. O cechach dworzanina w sensie ujemnym: podstęp, fortel, fałsz, obłuda, frazesy; dissimulatio, duplex animus a. lingua, duplicitas animi, hypocrisis, simulatio Cn (3): Tákie dworſtwá [aulicismi] ſpráwiły to/ iż ledwie ieden drugiemu o rzecżách ták ſzkodliwych iáko y pożytecżnych/ prawdę przyiaćielſkie rzec może. ModrzBaz 60.
Zwrot: »[z kim] dworstwa ruszyć« = podejść kogo, zwieść kogo (1): Ano yſczie tu ſnas każdy Możemu wtem ſproſtacz zawżdy Bo acz ſdalieka pokuſſy Aliecz ſnami dworſtwa ruſſy Chczialby to ſnas wyżartowaċ Lecz ja radze pilnie chowaċ [...] czo nieſyemi RejKup t5v.

I sg w funkcji okolicznika sposobu »dworstwem« (1): Alexánder [...] prośił oycá áby mu dopuśćił pomśćić ſie dworſtwem nád nimi tey lekkośći pánienek BielKron 116v.

3. Żartowanie, dowcipkowanie; drwiny, szyderstwo, ironia; żart, dowcip, koncept, zabawa; iocatio, ioculatio, iocus, ludificatio, ludus Cn (22): Bys bacżyła barzo by then żart zaſzkodzył tobie [...] Ano więcz to takie dworſtwo wiele ludziom ſzkodzy Bo potym y na potomki prawem inż przychodzy RejJóz F; A máią to zá dworſtwo dobrzy towárzyſze/ Gdy pan młody po ściánach ſzcżęſcia cżekam piſze. RejWiz 57; RejZwierz A4, 71, 74v, 87v; GórnDworz Aa3v; Zá dworſtwo ſobie máiąc gdy kto kogo podſzedł MycPrz I C3; Ian/ Mikołay Wilcżkowie. WIerz mi tu nie połáieſz zá to ręcżę tobie/ Bo do cżego potrzebá maſz gotowe ſobie/ Do porády do dworſtwá tákże y do boiu PaprPan I2v; Lukaſz Gornicki opiſał w opiłych Polakách tráfne á kuńſztowne dworſtwo w ſwym Dworzáninie. WerGośc 247 marg; BielSjem 10.
Przysłowie: Ale ſię y dworſtwo zmiéni/ Kiedy w pytlu hroſzá néni. KochFr 12.
Zwroty:[co] w dworstwo obracać« (1): Bo oni/ co my cżynim/ w śmiechy obracáią/ Náſzę ſpráwę y rádę zá błazeńſtwo máią. [...] Będą ſobie powiádáć/ z nas bieśiády ſtroić/ Y to w dworſtwo obrácáć BielSjem 9.

»dworstwa używać« (3): A znaydżie zart z mey przygody A to mnię nie ſmacżne gody Bo żachcze dworſtwa vżywać RejJóz G; RejFig Aa3v; RejZwierz 88.

Szereg: »dworstwo (a. z dworstwem), statek« [szyk 1 : 1] (1 : 1): RejKup b2; Rokoſzowſki. [...] Vźrzyſz go gotowego/ iſcie ku wſzyſtkiemu. Do rády y do zwády/ do dworſtwá/ do ſtátku/ Iſcie nigdy nie naydzyeſz/ ni w cżym niedoſtátku. RejZwierz 72v.

I sg w funkcji okolicznika sposobu »dworstwem« (4): Piſzeſz Wáſzá M. ku mnie/ dworſtwemli/ prawdąli/ niewiem: Iż Dyabłowie oni/ [...] do mnie ſye wroćili. OrzList d2; IVlianus Ceſarz [...] ſkárby od ich kościołá brał/ mowiąc dworſtwem/ iż ia to cżynię ábyſcie rychley byli zbáwieni/ ábowiem wáſzá Ewányelia powieda/ iż rychley Wielbłąd przeydzye przez vcho igielne/ niż bogáty będzye zbáwion. BielKron 157.

~ Zwrot: »dworstwem iść« (1): Skárbek dworſtwem idąc wpuśćił ſygnet ſwoy w ſkrzynię mowiąc: Máło tho ná mego páná złotá/ przydam go ia więcey BielKron 351v.
Szereg: »żarty abo dworstwem« (1): gdźie rozumie áby wierni Miniſtrowie iáwnie á ſtátecżnie/ nie żárty ábo dworſtwem iákim mowili przećiw Aniołom/ to ieſt tym fáłeſznym naucżycielom BibRadz I 138b marg. ~

4. coll. Dworzanie; świta; ewent. też: życie dworskie, świeckie (4): Zaſz niewieſz iáko mądrzy/ náſze dworſtwo zową/ Nędzą zacną/ á wołem chudym z złotą głową. (marg) Dworſki ſtan. (‒) RejZwierz 23; Kriſztow Krupſki Stáro. Hrodel. TEgo Knechći ćwicżyli/ więc dworſtwo przypádło/ Y oboie poſpołu/ w iedney głowie ſiádło. Więc y Ziemiáńſtwo ktemu/ pomaga niemáło RejZwierz 79.
Wyrażenie: »trefunki dworstwa przypadłego« (1): Potym maſz s Polſkich ſtanow/ pocżćiwe przypadki/ Ktore ná ſwe trefunki/ też będzyeſz miał ſwiádki. [...] A potym też trefunki/ dworſtwá przypádłego/ Ktore cie też przeſtrzegą/ s tego y z owego. RejZwierz A4.
W przen (1): Bo cożkolwiek ſie ná ſwiećie dzieie Ze wſſego ſie krotkoſć czáſu ſmieie Sámá cnotá tá záwſſe dworſtwá m⟨a⟩ Y po ſmierći z ſiebie ſſydzić nieda RejRozpr K4.

Synonimy: 2. dowcip, fortel; 3. szyderstwo, zabawa, żart.

Cf DWORNOŚĆ, DWORZAŃSTWO

BZ