[zaloguj się]
[pdf]

1. DZIELNY (88) ai

-é- (11), -e- (8); -é- KochProp, KochPropKKoch, ZawJeft, KochFrag, OrzJan (4), SarnStat (2); -e- OrzQuin (5), KochEpit, KochFr; -é- : -e- KochJez (1 : 1).

comp dziélniejszy (9); -ejszy (1), -(e)jszy (8).

Fleksja
sg
mNdziélny, dziélni(e)jszy fNdziélnå nNdziéln(e), dziélni(e)jsz(e)
Gdziélnégo G G
Ddziéln(e)mu D Ddziéln(e)mu
Adziélnégo, dziélny Adziélną A
Idziélnym, dziélniejszym Idziélną I
Ldziélnym L L
V V Vdziéln(e)
pl
N m pers dziélni, dziélni(e)jszy
subst dziéln(e), dziélni(e)jsz(e)
G dziélnych
D dziélnym
A m pers dziélné
subst dziélné, dziélni(e)jsz(e)
I f dziélnymi
L dziélnych

sg m N dziélny, dziélni(e)jszy (22). ◊ G dziélnégo (3); -égo (1), -(e)go (2). ◊ D dziéln(e)mu (4). ◊ A dziélnégo (7), dziélny (2); -égo (3), -(e)go (4). ◊ I dziélnym, dziélniejszym (7). ◊ L dziélnym (1). ◊ f N dziélnå (3). ◊ A dziélną (2). ◊ I dziélną (2). ◊ n N dziéln(e), dziélni(e)jsz(e) (4). ◊ D dziéln(e)mu (1). ◊ V dziéln(e) (1). ◊ pl N m pers dziélni, dziélni(e)jszy (7). subst dziéln(e), dziélni(e)jsz(e) (2). ◊ G dziélnych (9). ◊ D dziélnym (1). ◊ A m pers dziélné (3); -é (1), -(e) (2). subst dziélné, dziélni(e)jsz(e) (3); -é (2), -(e) (1). ◊ I f dziélnymi (1). ◊ L dziélnych (5).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XIX w.

1. Umiejętny, sprawny, biegły, sposobny do czego, zdolny, dokonujący rzeczy wielkich lub pożytecznych; znakomity, wybitny; callidus, catus Cn (72): Perykles Athenień: dźielny miáſtá onego Senator/ gdy do rády w záburzeniu Rzeczypoſpolithey chadzał/ [...] thák ſam do śiebie mawiał OrzRozm A4; nie przecz ći innego iedno prze tę wzgárdę/ z Krákowſkiey náuki nam dźielnych kácerzow w Polſzce ſye záwſze przymnaża. OrzRozm O4v, P3v, R3 [2 r.]; OrzQuin I4v; [gdyby] trefiło ſie iżby iáki cżłowiek dzyelny okazał ſie z narodu onego/ tedy on poſtronny krol zábiega temu [...] iákoby ono potomſtwo krolewſkie á on narod zágubić mogł. RejPos 25; TVrcżyn to chłop nikcżemny z narodu ſwoiego/ By nie miał ludzi dziélnych s ſwiátá poſtronnego. Bo [...] ſie márnie zácżął z narodu chłopſkiego. RejZwierc 241v; KlonŻal kt; A teraz bierz z rąk moich Proporzec dźiélnégo Piſorimá/ w Sármáckim kráiu przednieyſzégo KochPropKKoch 4.

W połączeniach szeregowych (2): GórnDworz B7v; [św. Leon] iſz był mądry/ wymowny/ y bárzo dzielny/ poſłány był od Papiezá Syxtuſa trzeciego do Fráncyey SkarŻyw 317.

Wyrażenie: »w sprawach dzielny« (3): fráſunkom/ leniſtwu/ y proznowániu/ był nieprzyiacielem: w ſpráwach dzielny/ y wręcżnych robotách miſterny SkarŻyw 460, A3v, 76.
Szeregi: »(dobry) dzielny, (i) godny« [szyk 3 : 2) (5): pobudzaſz mię do tego/ drogi mi nie vkázuiąc/ ktorą bym ia też godnym y dźielnym w Polſzce był. OrzRozm Qv, R, S; gdzieby poddáni byli dobrzy/ dzielni/ godni/ y dobrze nákierowáni ku cżłowiecżemu ná ſwiecie błogoſławieńſtwu/ tedi ten pan ktoryby im roſkázował/ mogłby ſie zwáć wyſzſzym nád wſzytkimi krolmi krolem. GórnDworz Ii, Cc7.

»zacny, (i) dzielny (a sprawny)« (2): OrzRozm R2; niechcę o nim [o prawie] iá tego mowić co mowił on zacny/ y dźielny Dworzanin/ y Sekretarż Krolá Sigmuntá ſtárego Zębocki GórnRozm E2.

a. Mężny, odważny, waleczny, bitny (45): ácz ći ſerce y rozum v dźielnych ludźi przodkuią/ ále bes chlebá nieduży Hetmánowie ſą. OrzRozm N4; ktorą [Okszą] ia teraz będąc nikcżemny/ po dźielnych przodkow ſwoich ku háńbie więcey noſzę/ á niżli ku czći ſwey OrzRozm Q, Ev, N4, Rv, R2 [2 r.]; GórnDworz Kk4v; RejZwierc 93 [3 r.], 113; [Wołoszy] Dźielni ſą y dobrze ſje potkáią z drzewcem zá tarcżą BielSpr 69; Zołnierzow też y Pocztow Panięcych niemáło Koronnych/ Ian Swiercowſki Mąż dzielny ſpráwował StryjKron 742, 742, 782; KochJez A3v; y Połock dotąd/ byłby był w Moſkiewſkich ręku/ by był on dźielny Krol Sztephan/ w Woyſku nie był. GórnRozm A2, D2, H2v; KochProp 13; GostGospSieb +3; OrzJan 61, 108; KmitaSpit Av, B2.

dzielny w czym (4): Táko mężne w potrzebie iák ktory s Troianow/ Co o nich dziwy piſzą wielce mężnych pánow/ Máło ći Zołędzyowie w tym nie ſą dzyelnieyſzy PaprPan H3v. Cf »dzielny w rzeczach wojennych, rycerskich«.

W przeciwstawieniu: »dzielny ... nikczemny« (1): Seymu Wárſzáwſkiégo Dekrétem w Polſzce ſye ſpáda: á ktemu/ ieſli łotr z godnym/ dźielny z nikczemnym/ dobry ze złym/ pod iednym Dekretem Seymowym podlęgą. OrzQuin B4v.

W charakterystycznych połączeniach: dzielny (-e) hetman (6), krol (3), książę (2), mąż (2), pan (2), plemię, przodek (2), rycerstwo (2), rycerz (2), żołnierz.

Wyrażenia: »mężnie dzielny« (1): y Brátá Frideriká Owiczá ſmiáłego y mężnie dzielnego Ricerzá [...] zábili StryjKron 320.

»przeważnie dzielny« (1): s tego woyſká ſto mężow przebránych y przeważnie dziélnych ważyli ſię przebyć przez rzekę Drwiącą StryjKron 309.

»dzielny w rzeczach wojennych, rycerskich« [szyk 2 : 1] (2 : 1): GórnDworz Ii2; Ieſli ma bydź człowiekiem zwan bogoboynieyſzym/ Czyli w rzeczach rycérſkich hetmáném dźiélnieyſzym. KochFrag 42; o narodźie Niemieckim/ którym ſámym tę ſławę przypiſuią/ że ieſt dźiélny w rzeczach woiennych OrzJan 63.

»sławnie dzielny« (2): NIe bez cżęſtego á práwie oſmoletnego s krwáwym potem zątrwożenia [!] [...] do záłożenia fundamentu tey przedſięwziętey Hiſtoriey náſzey [...] przyſtępuię ſławnie dzielne Ricerſtwo/ á łáſkáwy Czytelniku StryjKron A, A.

Szeregi: »mężny i dzielny« [szyk 1 : 1] (2): á wſzákoż iż [Romulus] był y mężnym/ y dzielnym/ odiął ſie [nieprzyjaciołom] bárzo prędko GórnDworz Z2; StryjKron 467.

»dzielny i ochoczy« (1): Y by [...] nie był ták dźielny/ y ochoczy Krol Sztephan iáko był/ tedy y do tąd Połock/ y Inſlanty byłyby były w Moſkiewſkich ręku GórnRozm Mv.

»dzielny a sławny« (1): Bo nigdyby byli dziś ludzie nie wiedzieli co był Hektor/ co był Achilles [...] álbo oni dzielni á ſławni Hetmáni Rzymſcy/ by ich byłá tá ſwięta krolowa oną zacną ſławą [...] nie vkoronowáłá. RejZwierc 23.

»sławny, dzielny, przeważny (i przemyślny)« (1): GDy ták Witołd sławne/ dzielne/ przeważne/ y przemyſlne Xiążę w Trokach żywotá dokonał StryjKron 567.

»dzielny, (a) sprawny (biegły)« [szyk 2 : 1] (3): Potym żeby był [pan mój] [...] ſpráwnym/ dźielnym/ biegłym w rzecżach woiennych GórnDworz Ii2; Brutus iż był dzyelnieyſzy/ ſpráwnieyſzy/ iuż o nim w Antoniuſowym woyſku wiedzieli RejZwierc 93, 267v.

»śmiały i dzielny« (1): StryjKron 320 cf »mężnie dzielny«.

»dzielny i wielki« (1): Iákubá Deſzpotá/ dźielnégo y wielkiégo człowieká/ [...] wydánégo w oblężeniu długiem przez Wuhry niewierné ſłużebné ſwé/ ná Soczáwie zámordowáli Wołochowie zdrádliwi. OrzQuin Z4.

»dzielny i wojenny« (1): Gáiná nieiáki Arryan/ cżłek dzielny y woienny/ miał wielkie mieyſce v Ceſarzá SkarŻyw 87.

W przen (1): PLácżą ćię też záwołáne miáſtá/ ſzerokiego Narodu Słowieńſkiego. Ktorych/ Polus nieruchomy/ dźielnemu plemieniu Máło nie ná ćiemieniu. KlonŻal B4.
b. Mający zalety bojowe, ognisty (o koniach) (4): Y ná koniá dzielnego chociay w proſtym ſiedłe wolałby káżdy ku potrzebie wſieść/ niż ná owego vpſtrzonego co ſie wſpina/ wirzga/ á ogonem hárcuie. RejZwierc 68; KochJez B4; Wśiáday ná ſwóy dźielny koń zacny Rádźiwile/ Który/ [...] wędźidłá ſmákuie/ Nogámi źiemię kopa/ páná vpátruie [...] á wjédź ná bogáty Dwór Dubieńſki z ſwoiémi vcćiwémi ſwáty. KochEpit A2v; KochFr 122.
c. Pracowity (o pszczołach) (1): Więc ábo ſię złodźieyſtwem/ ábo cudzołoſtwem Báwi [...] Iáko trąd w vlu/ miedzy dźielnymi pſzcżołkámi KlonWor 45.
2. Mogący dużo zdziałać, skuteczny, silny, mocny, potężny, ważny, wybitny, znaczny (14): OrzRozm R2; którzy w Sokálſkiéy bitwie byli/ ći wam powiedzą/ co dźielna Wolność Polſka vmié. OrzQuin R2v, A3; PaprPan Yv; SkarŻyw 337; A ty o zacna coro/ w dźiélnych cnotách twoich/ Zyy Oyczyznie y Bogu ZawJeft 43.

dzielny na co (1): Nie mieni nam to gniazdo [= Baliccy] co dáley mężnieyſze/ Y ná wſzytki cne ſpráwy iuż mi wierz dzyelnieyſze PaprPan P.

W charakterystycznych połączeniach: dzielne (-y, -a) błogosławieństwo, cnota, dowcip, dzielność, łaska, męstwo, obyczaje, posługa, praca, sejm, słowo, służba, sprawy, strzelba (3), wolność (2).

Szeregi: »mężny i dzielny« (1): MAiąc przed oczymá mężné y doſyć dźiélné poſługi PP. Bekieſzów ná expedicyách woiennych téy R. P. SarnStat 74.

»dzielny i mocny« (1): Izali błogoſłáwieńſtwo iego prożnuie/ izali nie ieſt dźielne y mocne? SkarKaz 159b.

»poważny i dzielny« (1): dáleko więcey poważne y dzielnieyſze ſłowá/ y prętſzą od Bogá na to pomoc tá przecżyſtſza Panną miáłá. SkarŻyw 242.

»pożyteczny i dzielny« (1): y były krotkie ſeymy/ ále pożyteczne kroleſtwu y dźielne. SkarKazSej 694a.

»dzielny, rycerski« (1): Ci byli cżołem wſzyſtkich ludźi pogránicżnych/ Węgięrſki [!] źiemie będąc záwſze w vſtáwicżnych. Pracách dźielnych Rycerſkich CzahTr H.

»dzielny i ważny« (1): VWażáiąc dźiélné y ważné ſłużby Vrodzónégo Prokopá Pieniążká/ Káwálérá/ Stároſty náſzégo Wendeńſkiégo SarnStat 1207.

»zacny i dzielny« (1): w którégo woyſku gdy [Piotr Kmita] tákże wiele zacnych y dźiélnych rzeczy dokázował OrzJan 66.

3. Działający [przez co] (2): Bo w Chriſtuśie Ieſuśie nic nie waży áni obrzezánie/ áni nieobrzezká: ále wiárá/ przez miłość dźielna [fides quae per charitatem operatur]. WujNT Gal 5/6.
Szereg: »dzielny abo sprawujący« (1): Obácz iż tu Apoſtoł zowie nowym ſtworzeniem to/ co wyżſzey názwał wiárą przez miłosć dzielną ábo ſpráwuiącą vczynki dobre WujNT 666.

Synonimy: 1. biegły, dobry, godny, sprawny, umiejętny, zacny; a. bitny, mężny, przeważny, rycerski, sprawny, śmiały, waleczny, wojenny; 2. mężny, mocny, potężny, poważny, pożyteczny, silny, skuteczny, ważny, zacny, znaczny; 3. sprawujący.

Cf BEZDZIELNY, DZIAŁAJĄCY, SAMODZIELNY

BC