[zaloguj się]
[pdf]

DZIERŻAWA (262) sb f

e oraz oba a jasne.

Fleksja
sg pl
N dzierżawa dzierżawy
G dzierżawy, dzierżaw(e)j dzierżåw
D dzierżawie dzierżawåm
A dzierżawę dzierżawy
I dzierżawą dzierżawami
L dzierżawie, dzierżawi dzierżawach
inne du A (cum nms) - dzierżawie

sg N dzierżawa (11). ◊ G dzierżawy (40), dzierżaw(e)j (2); -y : -ej Leop (10 : 2). ◊ D dzierżawie (3). ◊ A dzierżawę (51) [tym: -ą (6)]. ◊ I dzierżawą (6). ◊ L dzierżawie (29); dzierżawi (1); -e : -i ZapWar (8 : 1). ◊ pl N dzierżawy (7). ◊ G dzierżåw (39). ◊ D dzierżawåm (1). ◊ A dzierżawy (54). ◊ I dzierżawami (3). ◊ L dzierżawach (13); -ach (8), -åch (4), -(a)ch (1); -ach ModrzBaz, GostGosp, SarnStat (4); -åch StryjKron; -ach : -åch BielKron (2 : 3). ◊ A du (cum nm) dzierżawie (2) ActReg 60, 73.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XVIII w.

1. Posiadanie ziemi, nieruchomości; władanie, zarządzanie czymś; władza; dominium Cn (37): yako mnye sgynal lysth za szrzednya pyeczeczyą na dzyerszavą moya na zaborowo ZapWar 1529 nr 2537, 1521 nr 2266, 1528 nr 2456 [2 r.]; Tego poſtánowienia Krzyżacy táili/ ále przywiley z Bułą złotą Fridericá wtorego Ceſárzá pilnie chowáli/ y vkázowáli/ w ktorym im potwierdźił dzierżáwę Kulmienſkiey Zięmie z Pomorſką nádánie StryjKron 295, 502.

W charakterystycznych połączeniach: dzierżawa moja (2), swa.

Zwroty: »być w dzierżawie« (3): StryjKron 370; Wociech Iaſtrzebiec [...] on ktori [...] Zamek trzimal oitziſti v Stobnice niedaleko od Zborowa/ ktory y teras yeft wdzierzawie prawnukow iego Zborowſkych PaprUp E3v; PaxLiz A3.

»w dzierżáwę wziąć« (1): iż Kniáź Conſtanti Ostroſki/ przed ſkończenim tego przymierza/ gdy był zmyſlnie przyſiągł Moſkiewskiemu wiárę záchowáć/ y opátrzenie z wielką máiętnością ná Moſkwi w dzierżáwę wziął StryjKron 687.

Wyrażenie:»spokojna dzierżawa« (2): a thosz czy tho nyebyla nygdy spokoyna dzierzava sktorych przyczyn prosza myly panovye aby mya V. M. raczyly oddeslacz nalaskavy rosąth krolya ZapWar 1528 nr 2457, 1528 nr 2457.
Szereg: »panowanie abo dzierżawa« (1): Práwá o pánowániu ábo dźierżáwie [leges de dominio]/ y o roznośći rzecźy [!]. ModrzBaz 76v.
a. W tekstach biblijnych (24): Ziemie niebędziećie przedáwáć ná wiecżność/ ábowiem moiá ieſt/ á wy ieſteście wſtępniowie y pielgrzymowie moi: A thák káżda kráiná wáſſey dzierżáwy [possessionis]/ pod oblikiem á wymową wypłácánia/ przedaná będzie Leop Lev 25/24; SkarŻyw 196.

dzierżawa czego (4) : Leop Num 16/14, 26/54; KuczbKat 140; poſtáwił im iáko kazał Moyżeſz/ błogoſłáwieńſtwá ná gorze Hebal/ á przeklęctwo ná gorze Gáryzym: áby ſię iednego bali/ á drugiego chwyćili: bierząc iuſz dzierżáwę obiecáney ziemie ná ſłuſzbę Bożą/ y cżynienie woley iego. SkarŻyw 503.

W charakterystycznych połączeniach: dzierżawa jego, nasza, swa, wasza.

Zwroty: »być w [czyjej] dzierżawie« (1): Idumea będzye w iego dzyerżáwie [et erit Idumae a possessio eius Vulg Num 24/18.] BielKron 43.

»(na)dać [co] w dzierżawę, dzierżawę dać [w co]« [szyk 9 : 2] (9 : 2): thedy im dayćie źiemię Gáláád w dzierżáwę [date eis Galaad in possessionem]. Leop Num 32/29, Num 16/14, 26/54, 32/5, Deut 2/5, 19/2, Ios 11/23 (9); KuczbKat 140; Y poruſzony nieſłuſznym gniewem ná brátá/ ktoremu iuſz wty przywileie oćiec przez błogoſłáwieńſtwo dzierżáwę dał (iáko ſię wżywoćie Izááká powiedziáło) zábić chćiał Iákobá SkarŻyw 346; WujNT Act 7/5.

»ku dzierżawie przyjść« (1): NAleziony ſkarb w roli/ każe Pan táić/ poki ſię oná rola nie knpi [!]/ a ku náſzey dzierżawie nie przyidzie SkarŻyw 16.

Szereg: »posesja a dzierżawa« (1): Dobył tedy á doſtał Iozue wſſyſthkiey źiemie/ [...] y dał ią w poſſeſſią á dzierżáwę [tradidit eam in possessionem] ſynom Iſráelſkim Leop Ios 11/23.
W przen (7):
Zwroty: »dzierżawę brać, wziąć« (1 : 1): Bo otárłeś/ Pánie Iezu Chryſte/ wſzelką łzę w oczách świętych twoich/ [...] ćichymi byli/ teraz źiemię w dźierżáwę ſwą wźięli LatHar 599; iż przez ten Iordan do źiemie obiecáney wchodźim: y porażáiąc wſzytki nieprzyiaćiele náſze/ dźierżáwę wiecznego kroleſtwá bierzem. SkarKaz 516b.

»byc w dzierżawie [czyjej]« (1): Aby ludzie o tym vpewnieni byli/ iż wſzyścy ktorzy ſą w klątwie/ ſą w mocy y w dzierżáwie ſzátáńſkiey/ y od obrony y opieki Páná Chriſtuſowey oddaleni WujNT 588.

Wyrażenia: peryfr. »mający dzierżáwę śmierci« = diabeł (1): áby przez śmierć [Bóg] wyniſzcżył máiącego dzierżáwę śmierći [qui habebat mortis imperium Vulg]/ to ieſt diabł[a]. BudNT Hebr 2/14.

»dzierżawa szatańska« (1): WujNT 588 cf »byc w dzierżawie«.

»dzierżawa wieczna« (1): ktorego [Boga] niewidział nikt z ludzi/ áni widzieć może/ ktoremu cżeść y dzierżáwá wiecżna [qui honor et imperium sempiternum Vulg]/ amen. BudNT 1.Tim 6/16.

Szeregi: »cześc i dzierżawa« (1): BudNT 1.Tim 6/16 cf »dzierżawa wieczna«.

»moc i dzierżawa« (1): WujNT 588 cf »być w dzierżawie«.

»(cześć) sława i dzierżawa« (2): áby we wſzem był ſławion Bog przez Ieſuſa Chriſtá/ ktoremu ieſt ſławá/ y dzierżáwá [gloria et imperium] ná wieki wiekow BudNT 1.Petr 4/11, Apoc 5/13.

2. Dzierżawienie, użytkowanie cudzej posiadłości, majątku ziemskiego za określoną opłatą; dominium, possessio Cn (9): Byelek mvrſa Byelek [...] y ſynnimy ſwimy pomocznyky Spuſtoſchily wſſzy y lyvdzi pobraly w zyemy yego K. m. dzyerzawi Xyezni Oſtroskyey. LibLeg 11/102; Dzierzáwy et minutiora bona w Inflantćiéch. SarnStat 1205.

dzierżawa czego (4): ZapWar 1548 nr 2668, 1549 nr 2679; Executią też odbieránia dzierżaw Imion Krolewſkich grożono. StryjKron 762; SarnStat 1208.

Zwroty: »[komu] dać dzierżawę do żywota jego« (1): Temu potym Waſkowi Krol dał dzyerżáwę do żywotá iego v Iároſłáwiá Chotynic zá iego poſługámi. BielKron 406v.

»być [komu] do dzierżáwy podawany« (2): INſzé zamki y dobrá/ okróm wysſzéy omięnionych zamków/ máią téż bydź Inflantóm záſłużonym/ do dźierżáwy podawáné SarnStat 79 [idem] 1205.

»pomknąć dalej dzierżawy« (1): tedi to zassią maią nagrodzicz panu Castallanovy a to pomknawssy daley dzierzawy tam tego ymienia ZapWar 1548 nr 2668.

Szereg: »starostwo i dzierżawa zamku« (1): TAk iákoſmy przedtym przywiléy náſz dożywotny Vrodzonému Andrzeiowi Kráchowſkiému ná Stároſtwo y Dźierżáwę zamku Sieświeyſkiégo [dali] SarnStat 1208.
3. Majętność (zwłaszcza majątek ziemski) będąca czyjąś własnością, ewentualnie w czyjejś dzierżawie (w zakresie spraw cywilnych); possessio Mącz, Cn (95): Iakom ya nyenayechal szdomu szwego oltharzewa nakonyach ynavoszech nadzerszawą yego do vnyestowa ZapWar 1508 nr 2049, 1503 nr 1947, 1505 nr 1966, 1506 nr 1979, 1528 nr 2456, 1537 nr 2494 (17); BielŻyw nlb 4; y zabil yego ten zyemyanyn wewloſczy Haliczkiey wdzierzawye pana staroſti Halyczkiego LibLeg 10/124; Leop Lev 25/13; BielKron 36, 68, 237v; Possessio, Poſiędzienie/ dzierżáwá/ ymienie/ máyętność. Mącz 380b; po nich ſą Timargilari/ ktorzy roſkázuią ludziom Rycyrſkim. Máią theż ſwe dzierżáwy ná rolách według zaſługi/ niktorzy mniey/ niktorzy więcey/ ći pilni ſą ſpraw Rycyrſkich BielSpr 50v, 50v, 51; Mnich ktory dzierżáwy ná ziemi ſzuka/ mnichem nie ieſt. SkarŻyw 324; ActReg 5v; GostGosp 92; Ale dźierżáwy nieośiádłym wolno dáwáć SarnStat 73, 106, 362, 413, 1052, 1098 (14).

W połączeniach szeregowych (17): iż Kroleſtwo Páná Kryſthuſowe/ nienależy w máiętnośćiach/ w mieſcach/ w mocach/ w tzáſiech/ w oſobách/ w dzierżáwach/ iáko ty ćieleſnie rozumieſz. KrowObr 23, 126; ZapKościer 1579/70v; WSzytki Przełożoné/ Pány/ Szláchtę/ Mieſczány/ Miáſteczká/ Wśi/ Dźierżáwy ich [civitates, oppida, villas, possessiones JanPrzyw 7]/ lud y kmiećie w ich wolnośćiach obiecuiemy y obowięzuiemy ſie záchowywáć SarnStat 53, 74, 237, 885, 950, 1118 (14).

W charakterystycznych połączeniach: dzierżawa ich (2), jego (5), moja (3), nasza (3), swa, swoja (13), twoja (1).

Zwroty: »dzierżawę dzierżeć« (1): do którégo niezápłácenia/ ći/ którzy eo nomine ad fidem publicam ná té to wolné dobrá pieniędzy dádzą/ téſz dźierżáwy y Stároſtwá dźierżeć będą. SarnStat 441.

»dzierżawami nadać« (1): Fundował klaſztor Fuldę/ ktory Károlomanus/ trzy mile wkoło dzierżáwámi/ Mnichom S. Benedyktá nádał. SkarŻyw 519.

»wybić z dzierżawy« (1): yakom ya nyevibyl mlynarza szdzierszavy ych y nye othbyl klothkj oth szkrzinye ZapWar 1532 nr 2548.

Wyrażenia: »dzierżawa krolewska« = królewszczyzna [szyk 3 : 1] (4): a s sthara dawnego obiczaiu bilo tho zachowano iz slachta z miast a Dzierzaw krolewskich nigdi do siebie ludzi a kmieczi nieranczili ZapWar 1545 nr 2646; Gdy tedy Turcy wźięli Biłágrod/ roſkazano cudzoziemcom oſobno ſtánąć to ieſt Włochom/ á Niemcom/ ktore odprowádził Achomátes dla Tátárow do krolewſkich dzierżaw BielKron 316v; SarnStat 103, 358.

praw. »dzierżawa k wiernej ręce polecona« (1): Possessio fiduciaria, Dzierżáwá k wierney ręce poliecona. Mącz 314c.

»szlachecka dzierżawa« (1): y ſlacheckie dzierzawi plundrowac kazal/ twoim powinnem wnich leze dawal PaprUp I3v.

»dzierżawa świecka« (1): Dzierzaw swieckich nikomuto VKIM zawadzic niema ActReg 16.

Szeregi: »arendy, starostwa i dzierżawy« (1): PAnowie Rády przyzwaláią dobrowolnie ná podwysſzenié Arend/ Stáróſtw/ y Dźierżaw naſzych SarnStat 89.

»dobra i (albo) dzierżawy« (4): GDyż dobrá y dźierżáwy [bona et possessiones JanStat 90] ſtołu náſzégo Krolewſkiégo nie tylko dla oſoby náſzéy SarnStat 83, 894, 910, 950.

»dzierżawy, (czynsze) albo (i) dochody« (4): Henrik cżwarty Kſiążę Wrocſłáwſkie [...] pobrał im [duchownym] dzierżáwy y dochody BielKron 366; A tákowych Doſtoieńſtw przerzeczonych ták Duchownych iáko Swietckich niemamy vmnieyſzáć/ potłumiáć: y ich dźierżaw/ czyńſzów/ ábo dochodów [possessiones, census aut salaria JanPrzyw 14] ku nim należących przez ſłuſznego vznánia Práwá nie mamy brać. SarnStat 891, 35, 71, 181.

»dzierżawy albo dwory« (1) awszakze Dzierzawy, albo Dwory. ktoreby kolwiek przedane były do Starostwa tedy te wolno dawać nąm komu chcęmy ActReg 44.

»imienie albo (i) dzierżawa« = pars et possessio Vulg [szyk 3 : 1] (4): BielŻyw 28; WróbŻołt iiv; Leop Deut 12/12; (marg) Napierwſzy Chrześćianie byli iáko dziś w klaſztorách zakonnicy/ y ko[ś]cioł ſię od mniſkiego ſtanu pocżął. (‒). [...] niechćieli mieć żadney dzierżáwy y imienia świeckiego ná ziemi: áby pewnieyſzą mieli nadzieię wniebie. SkarŻyw 535; IEſliby który Szláchćic drugiégo Szláchćicá [...] ná imięniu álbo dźierżáwie ſwey [...] gwałtem náſzedł y bił SarnStat 1170.

»majętnośc i dzierżawa« (1): Regnum item, Wſzeláka właſnamáyę tność y dźierżáwá. Mącz 350a.

»starostwa, (i) dzierżawy« [szyk 7 : 1] (8): DOCHODY STAROSTW, y Dzierzaw Królewſkich. SarnStat 358; y ták záwżdy czáſy wiecznémi alternatim oddawáné bydź máią/ pod vtráceniém Stároſtwá/ Dźierżáwy/ ieſliby których Stároſtá/ álbo Dźierżawcá zá który rok prowentów do którégo ſkárbu nie wydał. SarnStat 1202, 441, 899, 1202, 1203, 1205 [2 r.].

»starostwa, dzierżáwy i dobra« (1): Z Séymu tego Rewizorowie máią bydź náznáczeni z oboygá národu ad reuiſionem tych tam wſzyſtkich prowentów/ z Stáróſtw/ Dźierżaw y dóbr Stołu náſzégo SarnStat 1206.

4. Obszar państwa, kraju lub jakiejś jego części będącej w czyimś władaniu (w zakresie spraw państwowych); dominium Cn (121): Tyguryani pierwey niżli Biſkupowi odpiſáli wewſzytkych ſwoich dzyerzáwách obrázy popalili/ ołtarze y ine rzecży Skoſciołow wyrzućili. BielKron 200v, 208v, 194, 337v, 368, 395v, 428 (33); Y poſłał do niego Pirus poſły ſwe/ poſtępuiąc mu niemáło y dzierżaw/ y złotá/ áby z nim vcżynił kontrákty iákie RejZwierc 101v; BielSpr 75v; ModrzBaz 75v; niechćiał ná to pozwolić Krol/ ále záraz ná Wołyń w dzierżáwy iego z woyſkiem ſię ruſzył StryjKron 447, 472, 597; PaprUp F3; ActReg 79, 80; SarnStat 484.

W połączeniu szeregowym (1): iż ſie bał [papież] o Rzym/ y o inſze dzierżáwy/ porty/ miáſtá/ zamki ktorych był niepobożnie/ od inſzych Ceſárzow doſtał KrowObr 32v.

W połączeniu z nazwą geograficzną lub z nazwą władcy obszaru (28): LibLeg 11/134; Nákielſką dzierżáwę Krol dał Swátopołkowi iednemu z rzycerzow [!] ſwych BielKron 352v; Trzećie/ áby Krześcijáńſki lud był wolny s ſwymi kośćioły we wſzech dźierżáwach Tátárſkich BielKron 439, 227v, 254v, 370v, 388, 430v (17); y położył ſie [Bolesław] w Ruſkich dzierżawach nád Bugiem Rzeką StryjKron 175, 416, 712; ActReg 60, 73, 96; SVmmy pieniężné ieſliby iákié były ná zamkách y dźierżáwach Inflantſkich/ chcemy áby ći wſzyſcy którzy ſummy máią/ albo mieć ſie mienią/ na przyſzłym Séymie té ſummy okazáli SarnStat 1203, 105, 1052.

W charakterystycznych połączeniach: dzierżaw ich (2), jego (9), nasza, swa, swoja (11), wasza.

Wyrażenia: »dzierżawa dobra« (3): Miał mu [= mistrzowi pruskiemu] też Krol [...] ná Podolu álbo gdzye w Ruśi dáć dzyerżáwę dobrą ná wieki BielKron 415v, 313v, 387v.

»krolewska dzierżawa« = krolestwo (3): Papieſtwá Rzymſkiego/ ÿ Krolewſkiey dzierżáwy Swiętego Piotrá/ będę pomagał otrzymáć/ y obronić náprzeciwko wſzelkiemu tzlowieku. KrowObr 128, 131, 131v.

Szeregi: »księstwo i dzierżawa« (2): Drugi [artykuł] iż wſzytko ſwoie kſięſtwo y ine dzyerżáwy ktore miał [Jagiełło] y nabyć mogł/ ku kroleſtwu Polſkiemu przyłęcżyć y przywłaſzcżyć miał BielKron 390v [idem] StryjKron 612.

»dzierżawa i obeście« (1): napirwey [Lucius Tarquinius] wiodł walkę z Láćinniki/ ktore wielekroć poráżał y pod ſwą moc przyiął/ miernie ſie z nimi obchodząc/ żadnego nie morduiąc ani vćiſkáiąc/ ále im dzyerżáwy y obeścia ſwe rozdał BielKron 102.

»państwo i dzierżawa« (1): Oni poruſzeni gniewem zbieráli ſie na páńſtwá y dzyerżáwy Rzymſkie BielKron 165v.

»słożenie abo dzierżawa« (1): Cżech ná gorze Dunáiá ſwe ſłożenie abo dzierżáwę otrzymał/ to ieſt Bemią BielKron 339.

»dzierżawa i włość« (1): [aprobujemy] y dobrá Iéy Kró. M. dźierżáwy y włośći Biélſkiéy z leśnictwem/ y wśiámi/ folwárkámi do tego należącémi SarnStat 105.

»ziemia i dzierżawa« (1): za czo Krol yego M. [...] dziekvye y [...] to przymvye [...] yz roskazanie y wolią V. C. m. bedzie trwala moczna y nieodmienna tak wziemiach y wdzierzawach LibLeg 11/322.

W przen (1): Prośćie Bogá/ on wáſzych dźierżaw nie rozdwoi Prot C3v.
a. W tekstach biblijnych (38): KromRozm I F3v; KromRozm III E2; Leop Num 26/62, 32/19, Deut 5/33, Ios 1/15, Iudic 20/6 (10); Potym [Iozue] roſpuśćił lud do dzyerżaw ſwych BielKron 48v, 18 [2 r.], 72, 73; SkarŻyw 503; SkarKazSej 704a.

W połączeniu z nazwą geograficzną lub nazwą władcy obszaru (9): tho było dzierżáwą [in possessionem] ſynow Iozeffowych. Leop Ios 24/32, 18/20, 28, 19/2, 9, 24/30 (8); Zył Iozue ſto dzieśięć lat: pochowáli go ná dzierzżáwie [!] iego Thánnatharę. SkarŻyw 504.

W charakterystycznych połączeniach: dzierżawa jego (5), nasza, twoja (2), swa, swoja (4), wasza (5).

Wyrażenia: »dzierżawa miescka, miasta« = possessio civitatis Vulg (2 : 1): po dwudzieſtu y piąći tyſięcy ná cżworo/ będą oddzielone ná pierworodzctwá Swiątnice/ y ná dzierżáwę miáſtá. A tho co zoſtánie/ Kxiążęce będzie ze wſech ſtron pierworodztw Swiątnice/ y dzierżáwey mieſckiey ná przećiwko dwudzieſthu y piąći thyſięcy pierworodztw/ áż do gránice od wſchodu Leop Ez 48/21, 48/20, 22.

»dzierżawa pogańska« (1): Przybytek ſwiádectwá był z oycy náſſemi ná puſzcży [...] Ktory wźiąwſzy oycowie náſſy wnieſli ij z Iezuſem do dzierżáwy Pogáńſkiey [in possessionem gentium] Leop Act 7/45.

W przen (6): Bo mu Bog Oćiec dał narody zá dźiedźictwo iego/ y zá dźierżáwy iego gránice świátá. WujJud 38; SkarJedn 26; duſzá ſię do ſwego tworce wroćiłá/ á po długiey gośćinie do ſtárey weſzłá dźierżáwy SkarŻyw 195; WysKaz 8.
Szereg: »dzierżawa i posesyja« [szyk 1 : 1] (2) : Lecz oná niebieſka źiemiá y poſſeſſye y dźierżáwy ſzerokie y doſtáteczne/ práwe bez fráſunkow y końcá ma bogáctwá. SkarKaz 637b, 637b marg.

Synonimy: 3. dziedzina, imienie, majętność; 4. osiadłość, państwo.

Cf DZIERŻANIE, DZIERŻENIE

KN