[zaloguj się]
[pdf]

DZIURA (254) sb f

dziura (244), dzura (2), dura (5), dziora (3); dziora GórnDworz (2); dziura : dzura : dura : dziora RejKup (1 : 1 : 1 : 1); dziura : dzura : dura Calep (5 : 1 : 1), dziura : dura RejFig (5 : 1), Mącz (20 : 1), RejZwierc (8 : 1).

o w dziora prawdopodobnie pochylone; a jasne.

Fleksja
sg pl du
N dziura dziury dziurze
G dziury dziur
D dziurze
A dziurę dziury dziurze
I dziurą dziurami
L dziurze dziuråch

sg N dziura (31). ◊ G dziury (31). ◊ D dziurze (3). ◊ A dziurę (68). ◊ I dziurą (47) [w tym: -am (1)]. ◊ L dziurze (8). ◊ pl N dziury (8). ◊ G dziur (16). ◊ A dziury (18). ◊ I dziurami (15). ◊ L dziuråch (4); -åch (3), -ach (1); -åch Leop, Mącz; -åch : -ach SkarŻyw (1 : 1). ◊ du N (cum nm) dziurze (1) BielKron 367. ◊ A (cum nm) dziurze (1) FalZioł IV 26a.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Otwór nieforemny, powstały przeważnie wskutek uszkodzenia lub niedokładności w strukturze przedmiotu; wyłom, wyrwa, rozdarcie; nieszczelność, szpara; conscissura, foramen, lacuna, rima Cn (90): LibMal 1544/81v; RejWiz 108v; Leop Cant 2/14; BibRadz Ez 21/22; od Zydowſkiey forthy/ wybili bárzo wiele muru/ á nieśmieli ku ſzthurmu iść/ á theż przed dymem niewidáć/ było dziury BielKron 312v; [naszy zamek Opoczkę] ſobie lekce ważyli zwłaſzcżá Cżechowie/ [...] przypuſzcżáli ku ſzturmowi [...] dzyury w nim pierwey nie vcżyniwſzy/ ácż vcżynili/ ále prętko zápráwili BielKron 417, 247v [2 r.], 248v, 250, 309; Munire viam, Nápráwić drogę/ Opátrzić by nie byly dziury w mośćynách Mącz 237a; Zátykácz/ vtykácz ten zwłaſzczá który z zgrzebi z chuſt piłki cżini w łodźi do zátykánia dziur. Mącz 416c, 67b, 408d, 416d; OrzQuin Rv; BielSat M4, Nv, N3v, N4 [2 r.]; BielSpr 62, 63, 64 [2 r.], 64v [3 r.]; Albo ieſli téż pokrywká do korytá źle przylęże/ tedy tákże będźie/ ták długo óną dźiurą wodá będźie źiemię wybijáłá/ aż ſye vczyni wielką dźiurá Strum G2v, H2 [2 r.]; A Leſko záś Bobrzycki ná Petráſkie mury/ Pirwſzy wſkoczył z Chorągwią gdy nie było dziury StryjKron 602, 602, 673, 752; BielSjem 34, 37, 40, 41 [2 r.]; PaprUp I4v; GostGosp 34, 63, 98; KlonWor 33.

W charakterystycznych połączeniach: dziurę uczynić (9), wybić (wybita) (7), zaprawić (5).

Przysłowia: Ale wy przedſie niedbaćie Dawno tę dziurę łataćie RejRozpr Gv; RejJóz O4v; RejKup q5v.

Ládaczem te dzure zatkaċ RejKup x5.

ále przedśię tą łátą dźiury tey nie záłata. CzechEp 36.

RejWiz 92; Dla ich błazeńſkich vſtaw záwżdy dźiurá wtrześie. BielSat C2v [idem] BielRozm 19.

Zwroty: »dziurą naglądać (a. zaglądać), patrzeć, poźrzeć (a. uźrzeć, a. wejźrzeć, a. wyźrzeć), widzieć« [szyk zmienny](3 : 3 : 5 : 2): Koźlę Więc dziurą poźrzáło/ Wilká po ſkorze poznáło. BierEz N2v, N2, O2v, P2v; dziurą thedi kthora wedzrzwiach bila pathrzaiącz wydziall. LibMal 1543/12, 1554/192; RejWiz 54v; RejZwierz 121v; ZLodziey [...] wlazwſzy ná dach pátrzał dżiurą [!] ieſliżeby ieſzcże kthory cżeladnik onego bogacżá cżuł. HistRzym 92; RejZwierc 18v, 236v; y weyrzawſzy dziurą/ vyrzał á ono świátłość wielką v ołtarzá SkarŻyw 510, 552.

»dziurą się wemknąć, wysunąć« (1 : 1): Dwornik ostátek zmłoćił y do láſá dunął/ A klucżnik drugą dzyurą zá nim ſie wyſunął. RejWiz 12v; Tám zamek [złodziej] odemknie: Do ſtodoły ſię wroty ábo dźiurą wemknie. KlonWor 34.

W przen (6): Goſpodarſtwo. Napirwey Dom. To piekło nie nátkáne/ włocż ty iáko Swiniá/ Drugą dzyurą wypádnie/ wſzák to nie nowiná. RejZwierz 136; Kiedy przyydźie Niezgodá/ vniżą ſye Mury/ Y wnidźie Nieprzyiaćiél/ nie ſzukáiąc dźiury. KochZg A2v; NAmileyſzy bráćie/ złodziey ten ieſtći dyabeł/ ktory przez złe myſli ná dách wchodźi ſercá twego: á dźiurę cżyni przez złe przyrodzenie. HistRzym 92v, 93; Bo oto Iehowá roſkázuie/ że rozrázi dom wielki dziurami [faciet domum magnam rimis]/ á dom máły poryſowániem. BudBib Am 6/11; SkarKaz 667a.
a. Uszkodzenie ciała, rana (14): [proch z korzenia wężownikowego] roſzſzerza dziurę tey to fiſthuły FalZioł I 126c; A z kthoreyby żyły obphicie krew płynęła/ zaciſni ręką dziurę iżby ſie krwią zatkała gęſtą FalZioł III 30d, I 10a, d; BielKron 445 [3 r.]; Mącz 270d; Y zali niewidźiſz w rośćiągniónych rękach y w nogach dźiur? OrzQuin N2; SienLek 126v; Skoro iedno ożywą w żywocie mátki ſwey/ Wnet ią żrą áż przegryzą dziurę w boku v niey. HistLan B3; PaprPan Ov; Oczko 39v.
Wyrażenie: »dziurą fistulna« (1): Też proch korzenia tego ziela s ſokiem iego/ fiſtułę zaſtanawia wyſuſzaiącz ią gdy tam tego będzieſz wpuſzcżać cżęſtho w dziurę w fiſtulną/ Platearius powiada FalZioł I 30c.
2. Otwór zrobiony celowo, służący różnym potrzebom: technicznym, gospodarczym i innym ‒ w budowlach, sprzętach, narzędziach itp.; wejście, wpust; wyjście, wylot; dymnik; otwór pieca, śmietnika, kloaki; oko w sieci; ucho igielne itd.; foramen Mącz, Calep, Cn; macula Mącz, Cn; fumerium Mącz; praefurnium Calep; aesiuarium, apertura, capacitas modioli, lumen, pator, spiramentum Cn (114): BierEz I2 [2 r.], N2v, P2v; OpecŻyw 139; Też niektorzy wziąwſzy garniecz nadziałaią w dnie dziur/ á nakładą do niego zioł FalZioł II 1b, 2d, IV 24d [2 r.], 26a, V 26v, 94, 110; HistAl Iv; KrowObr 219v; RejWiz 70v; RejFig Aa4, Bb8 [3 r.]; Dał mu Konrad vcżynić krotką ſkrzynię żelázną/ w ktorey niemogł áni ſiedzieć/ áni ſtać/ iedno dwie dziurze były/ iedná ku oddychaniu/ druga ku potrzebie BielKron 367; Mącz 190d, 217a, 259c; wźiąwſzy ſurowe drewno oble leſzczynowe/ wywierć dźiurę we drżeniu SienLek 70, 62, 139v, 166, 171v, 180 [2 r.]; HistRzym 36; BielSat N2v; RejZwierc 202, 202v; wybiy według Cérklá dźiurę Strum G4v, G, G4v [2 r.], [H] [4 r.], Kv, K2 [3 r.] (16); BudBib 4.Reg 12/9; KochFr 36; BielSjem 38; Calep 538a; Vrzędnik ma to wſzyſtko opátrzyć/ dźiury w izbach/ błony/ piece GostGosp 12; Iedni mowią/ iż Chriſtus nie wſzedł drzwiámi/ ále oknem/ ábo iáką dziurą. WujNT 386; Vćięli mu po rámię w dźiurze onę rękę; Zádáli Pánu brátu niewymowną mękę, KlonWor 43, 9, 42 [3 r.].

W charakterystycznych połączeniach: dziurę przebić (2), (u)czynić (9), wywiercić (4).

Przyslowie: bibl. MurzNT 28v; Látwiey ieſt wielbłądowi przez dźiurę igielną prześć [per foramen acus transire]/ niż bogátemu wniść do kroleſtwá niebieſkiego. WujNT Matth 19/24.
Wyrażenia: »dymna dziura« (1): Fumarium, Dymna dziurá/ álbo miesce gdzie wino álbo piwo odkiſawa. Mącz 139b.

»dziurą piecowa« (2): Propnigeon – Dziura pieczouą, cżeluſczi. Calep [862a], [833]b.

»dziurą przewiercona (a. przewierciana)« [szyk 1 : 1] (2): Rękę drugą gdy przybitz chcieli/ niemogla doſiądz ku drugié przewierciané dziurze/ bo byly daleko od ſiebie zwierciány. OpecŻyw 139; Foramen ‒ Dziura przewiercouą [!]. Calep 431a.

»dziurą ulowa« (1): Propolis, Latine quasi Suburbanum, Przedmieście yeſt nieyákie pſzczelne z wosku álbo z wiązy budowánie/ które pſzczoły przed dźiurą vlową czinią. Mącz 326d.

Szereg: »dziurą, (albo) loch« (2): Carchesia, Foramina quae in summo mali funes recipiunt. Dury/ álbo/ lochi ná wierſchu máſztu w ktore powrozy záwodzą dla wciągánia żaglu. Mącz 38b, 203b.
W przen (2): Aby leżał [człowiek] ná ſłońcu/ iáko pies we mdłośći/ A cżekał ieſli mu kto kość dzyurą wyrzući RejWiz 193v.
Zwrot: »dziury szukać« (1): Y [jeden z braci] pierdnie śiłnym głosem/ otożći iuż [zjedzona sowa] huka/ A kędyby wylázłá pewnie dziury ſzuka. RejFig Dd2v.
Przen: Wejście lub wyjście nielegalne, złodziejskie; fortel, wybieg, wykręt (40): RejRozpr Fv; Każdy by rad dziuię [!] nalazł Iáko by z Zakonu wylazł RejKup x4v; RejWiz 69v; RejZwierz 102; Rimam invenire, Dźiurę skáłę náleść ku vciecce/ zwionąc precz. Mącz 356c; KochSat [C2]; RejAp 184 [2 r.]; iżby telko kuśił [dworzanin]/ á mácał iey woley/ a chęći/ ſłowy oboiętnymi/ zoſtáwuiąc w rzecży ſwey táką dziorę/ ktorąby wyniść białagłowá/ á wrzkomo na ine niż ná miłość rozumieć one ſłowá mogłá GórnDworz Cc3v, Cc7; Bo ſwiát bury/ Szuka dury RejZwierc 29, 104; Mili Pánowie/ powiáda/ nie tuć Dyabeł chce iuż przeſtáć/ áby Obrázy wyrzucano: ále chce áby mu dźiurę vcżyniono/ przez ktorąby on kreẃ przelać mógł/ y zábijánie á morderſtwá wzbudźić na świećie. WujJud 53; á nie vczyni nie zbrodźień w Polſcze złego/ áż pierwey vpátrży w práwie dźiurę/ ktorą z oney zbrodnie wyniść ma/ ábo ſię prokuratorá porádźi. GórnRozm K2; Czego iáko przedtym záwſze/ teraz ſie W. M. trzymáć maćie/ áby żaden z nas oblikiem ſtátutu tego nie ſzukał tobie dźiury/ którąby vléc miał od woyny OrzJan 62.

W charakterystycznych połączeniach: dziury szukać (5); dziurę (z)naleść (4), uczynić; dziurą (w)leźć (7), (w)łaźić (5), wejść (4), wlec.

I sg a. pl w funkcji przysłówka: »dziurą, dziurami« = chyłkiem, niepostrzeżenie; nielegalnie, podstępnie (25): Boć podobno zyſk sfortuną Poidzie miaſto dwierzy durą. RejKup f6v; Przypomionę ieſztze ná krotce/ żywoty y ſpráwy Papieżow niektorych/ iáko dziurámi łázili ná Papieſtwo KrowObr 37, 37v, 38 [2 r.], 38v; RejWiz 42v; Bo ktoć dzyurą doſtawa/ vrzędu iákiego/ Mniey możemy rozumieć/ o godnośći iego. RejZwierz 88v, 3v, 67v; BOnifácyus ſiodmy był Papieżem ſześć mieſięcy y dwánaſcie dni/ ten iákoż dzyurą wſzedł ná ten ſtolec/ tákże też pocżynał BielKron 175; Dziurą trudno do niebá. RejAp 184 marg [idem Dd3v] 184 [2 r.], Dd3v; RejPos 319, 346v [2 r.], 347v; RejZwierc 40v.

~ Szeregi: »drzwiami a nie dziurą« (1): A toć ſą znáki páſterzá prawdziwego/ á toć ſą iáſne piątná iego/ ktory drzwiámi á nie dzyurą włáźi do ſtádá Páńſkiego RejPos 346v.

»nie oknem ani dziurą« (1): A kędyż ći w tę Owczárnią weſzli/ przez dźwiérzéli/ czyli inędy kędy?. (‒) Pewnie nie oknem/ áni dźiurą. OrzQuin Xv.

»dziurami a nie poczciwie« (1): Zowie [Duch św.] ie złodzieymi/ zdraycámi/ ktorzy dziurámi á niepocżćiwie lázą do koſciołow Páńſkich. RejAp [13]v.

»dziurą a tyłem a łotrowskie« (1): Azaſz go on nie zowie łotrem/ á złodzyeiem/ á naiemnikiem/ ktory dzyurą á thyłem a łotrowſkie wkrada ſie do owcżárniey iego. RejPos 346.

»dziurami a dziwnemi wymysły, a dziwnym zabieganiem« (1): A ty ktorzy dzyurámi á dziwnemi wymyſły á dziwnym zábiegániem włażą do owcżárniey tey ſwiętey/ iuż wieſz y náſłuchałeś ſie iáko ie przezywác racży RejPos 346v. ~

3. Otwór naturalny w organizmach ludzi, zwierząt, roślin; orificium Mącz; foramen (naris) Cn (8): Drugie ſą [bdły morskie] wiekiech [!] dziur á rzadkich/ a to ieſt ſamicza FalZioł I 142a; Gębę [cetus] ma w ćiele wielką y iawną/ ale w niey dziuri ciaſne ſą, gdi młoda ieſt ma zęby cżarne/ a gdy ſtharaf ma zęby białe. FalZioł IV 31b; [delfiny] vſzu nie maią: iedno dziuri nieiakie podobne ku ſluchaniu FalZioł IV 33c, 31c, 34d; GlabGad Fv; Item, Caecum intestinum a medicis vocatur, Niektore yelito/ ktore yednę dziurę w tobie ma/ To yeſt/ Nie przechodźi ná drugą ſtronę/ co w nie wnidzie tamże zoſtawa. Mącz 29d, 270d.
4. Zagłębienie, wydrążenie, jama, nora, dół, loch, jaskinia, podziemie, kryjówka, podkop, wykop; foramen Mącz, Cn; cavea Mącz; caverna Calep; apertura, carus, cavum terrae, lacuna Cn (33): RejWiz 102, 146; RejFig Aa6v; RejZwierz 73, 129v; tylko pod grobem [Mahometa] ſą táiemne dźiury/ ktorymi rozmáitym ſzyderſtwem ludźi zwodzą/ cżyniąc potáiemnie ognie BielKron 456v, 316, 316v, 423v; Fistulosus, Wydrożony/ Wywierciány/ Czczy/ To yeſt/ Co wiele rur/ y dziur w tobie ma/ Dziuráwy. Mącz 129a; Foro, Wiercę. Unde Foramen, Dziurá/ Loch. Mącz 134d, 236c, 335a; Zaſadźćież ſtrzelbę wielką/ pod párkánem w dziurze BielSat N3v [idem BielSjem 40]; Azaſz drugi nie rozſtháwia brogow ná ſzyrzą áby ſie ich więczey zdáło/ á w drugim dziurá áż do ziemie. RejZwierc 66v; BielSpr 64; Rzekł Potym głos do niego [Heliasza]/ wynidźże s tey dzyury HistHel C3v; Strum E3v; PaprPan Hh4; BielSjem 40; Voraginosus ‒ Pełni glebokich dzur. Calep 1140b, 678a; CzahTr D4.
Wyrażenia: »ciasna dziura« (1): Páſterz do iamy przybieżał/ Wilká w ćiáſney dźiurze záſtał BierEz Q4v.

»dziurą ziemna, pod ziemią« (2 : 2): Cavea, Kliatká ptáſza. Item, skáłá/ albo dziurá pod ziemią. Mącz 41d; y drudzy ſie od ludzi kryli/ [...] po gorách y dziurách ziemnych SkarŻyw A5v, 399; Calep 176a.

Szereg: »jaskinia a (i) dziura (ziemna)« (2): A oni ſie ſámi będą tułáć [...] biegáiąc miedzy gorámi/ á ſzukáiącz iáſkiń á dziur gdzieby ſie mieli zákryc przed ſrogoſcią oną RejZwierc 179; SkarŻyw 399.
W przen (3): Bo bárzo zły wiatr ſtey dziury A ſtrzeż boże gorſſey chmury RejRozpr I4v; RejPos 223; Piotr Duchem Bożym ſpráwiony/ [...] wćiáſną dziurę leść/ y ſkorę ſtárą z ſiebie odrzeć [...] vmyślił. SkarŻyw 570.
Przen: Ujście rzeki (1): Ná lewo záſię vyźrzyſz w brzegu dźiurę/ co nią wypija wiſłá gnuśną Bzurę KlonFlis F4v.
5. Ubytek, brak, niedostatek, szkoda w kim, w czym (7): A niemała w ludziech dziurá Iáko náſtáłá pleurá RejRozpr G4; RejWiz 93v; Widząc w ſobie wielką dzyurę Pruſowie/ poſtąpili ná zad BielKron 384, 360v, 390; vźrzyſz czáſu łowienia Stáwu/ dźiurę w Rybách. Wſzákże ſye będźieſz miał czym ćieſzyć że tłuſtégo Sumu będźieſz iadł. Strum Q3v.
Szereg: »dziurą i ujma« (1): Do tego crimen peculatus, należą ieſzcże złe á nieporządne ſzáfunki dochodow R. P. Ktore iż tá Koroná y ſtoł Páńſki máłe ma/ tedy máła ſzkodá wielką w nich dźiurę y vymę cżyni. PowodPr 78.
6. n-loc.
Zestawienie: »Dziewcza dziura« (2): Coby zá rzecżká? Rzekł mi. Dźiewcża dźiurá KlonFlis G3v, G3v marg.

Synonimy: 1. loch, skała; 2. loch, przechod, wychod; 3. loch, wychod; 4. doł, gruba, jama, jaskinia, loch; 5. ujma.

KN, WK