Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DŹWIĘCZNY

Następne hasło: (DŹWIĘKAĆ) »

DŹWIĘK (125) sb m

dźwięk (112), źwięk (13); źwięk OpecŻyw (2), Mymer¹, BartBydg, BielŻyw, WróbŻołt (3), HistAl; dźwięk : źwięk GlabGad (1 : 3), ModrzBaz (2 : 1).

-ęk (124), -ęnk (1); -ęk :-ęnk Mącz (26 : 1).

dź- (59), dz- (33), (dz)- (20), ź- (1), (z)- (12).

Fleksja

	sg	pl
N	dźwięk	dźwięki
G	dźwięku	dźwięków
D	dźwięku
A	dźwięk	dźwięki
I	dźwiękiem
L	dźwięku

sg N dźwięk (51). ◊ G dźwięku (16). ◊ D dźwięku (1). ◊ A dźwięk (35). ◊ I dźwiękiem (9); -em (3), -(e)m (6). ◊ L dźwięku (3). ◊ pl N dźwięki (1). ◊ G dźwięków (5); -ów (2), -(o)w (3). ◊ A dźwięki (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Wszelkie nieartykułowane i niemuzyczne brzmienie, np. szum, brzęk, stukot itp. (49)
- a. O echu (3)
- b. Wrażenia akustyczne wywołane zaburzeniem narządu słuchu (1)
2. muz. Brzmienie o określonej wysokości, natężeniu i barwie (42)
3. Głos artykułowany, mowa ludzka (33)
- a. O głosce (19)
  - α. O przycisku rytmicznym w wyrazach (1)
4. O znaczeniu wyrazu (1)

1. Wszelkie nieartykułowane i niemuzyczne brzmienie, np. szum, brzęk, stukot itp.; sonus Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calag, Calep, Cn; sonitus Mącz, Calag, Calep, Cn; crepitus, tinnimentum, tonus Mącz, Calep; sonor, tinnitus Calep, Cn; fremitus, murmur, phtongus Mącz; bombus Calep; canor, strepitus Cn (49): ſtál ſie w rychloſci z nieba zwięk [factus est repente de coelo sonus Vulg Act 2/2]/ iakoto przychádzaiącégo ducha prędkoſci OpecŻyw 175v; Mymer¹ 4v; BartBydg 146; Ma to robacztwo w ſobie nie iaką błonkę ktorey ruſzanie zwłaſzcża od wiatru cżyni takowy zwięk GlabGad D, C [2 r.], Dv; WróbŻołt aa5v, hh7v; takie ryby [wieloryby] okręty wywracáią ieſli ich dźwiękiem iákim nie odſtráſzy BielKron 295; Plodo [...] manibus pedibusque sonum aliquem facio, Rękomá kláskam/ Nogámi y rękomá yáki dźwięk albo ſzum czinię. Mącz 306a, 68b, 130b, 136b, 158c, 298d (12); wpadł oknem do domu/ y vcżynił wielki dźwięk y złamał ſobie nogę y rámię HistRzym 92v, 121; KochOdpr B4v; Calag 405a; Bombilo. Bombum facio, Bombum emitto. – Dzwięk pczelnij, brzęk. Calep 134b, 678b, 992a [3 r.], 1070a [2 r.], 1073a; KołakCath B4v, [C5].

dźwięk czego (5): Matuchna iego gdy zwięki mlotow vſlyſſala/ padwſſy na ziemię omdlala OpecŻyw 139; WróbŻołt 103/7; Crepitus armorum, Grzmienie á dzwięk zbróy 68a; Fremitus, Szum Szmer/ Dzwięk wody albo ludźi. Mącz 136b, 238a.

W charakterystycznych połączeniach: dźwięk czynić (2), dawać (2), nieść, puszczać, usłyszeć (2); dźwięku słuchać; dźwięk ucichł; dźwięk głośny, wielki (2).

Przysłowia: ludzie á nacżyni[e] ſklane iednako rozeznawamy, nacżynie zaiſte po zwięku, ale ludzi po mowie. BielŻyw 83.

ábowiem gdy zákołáceſz w prożną kuffę/ wielki dzwięk dáie/ á pełna nie GórnDworz F6.

W przen (2): [„Potrójny” Plauta] Ma przedśię cenę miedzy monetą gościnną. Ten gdy mi wpadł tráfunkiem iákimśi do ręku, Słuſzność wagi, y właſność nálazłem w nim dźwięku. CiekPotrHerb )?(2.

Zwrot: »zginąc z dźwiękiem [= doszczętnie]« (1): sſtał ſię był ták wielkim márnotrawcą/ że oná wſzyſtká máiętność iego/ bárzo w krotkim cżáśie zginęłá z dźwiękiem WerGośc 225.

a. O echu (3): Echo dźwięki tworząca iuż teraz vmilkłá KlonŻal Bv.

Wyrażenia: »dźwięk leśny« (1): Rozmowcy/ Bátrách Poetá niedoſzły/ [...] ktoremu odpowiáda Echo to ieſt Dźwięk leśny/ ow co ſię wołáiącemu w leśie/ á zwłaſzcżá wiecżor álbo po rośie ozywa. KlonŻal E3.

»dźwięk [z czego] powtorzony« (1): Echo, Soni vel vocis repercussio. ‒ Dzwięk z krziku powtorżoni. Calep 348a.

b. Wrażenia akustyczne wywołane zaburzeniem narządu słuchu (1):

Wyrażenie: »w uszu dźwięk« (1): Pátrząc na ćię wſzytkę władzą ſtráćiłém ſwoię: Mowy niemam [...] W vſzu dźwięk KochFr 106.

2. muz. Brzmienie o określonej wysokości, natężeniu i barwie; sonus (tubarum), taratantara Mącz, Calep; bombus Mącz; clangor, vox tubae Calep (42): KrowObr 103v [2 r.]; Dźwięk dzwonowy. GrzegRóżn Ev; KwiatKsiąż 13; Melina etiam genus tibiae acutissimi soni, Nieyáka trąbá albo piſzczałká oſtrzego dźwięku. Mącz 214b, 441a; ták też the vſzy/ kthore przywykły melodiey/ lepiey ią znáią [...] niż drugiego/ ktory ſie w muzice nie ćwicżył: v ktorego dzwięk/ ták iáko przydzie/ thák odeydzie bez ſmáku. GórnDworz K2v; Chwalćie go dzwiękiem trąbnym [in clangore buccinae] BudBib Ps 150/3; ModrzBaz 87; StryjKron 622; WisznTr 21; PudłFr 50; A w ten czás/ o Bogini/ złotéy lutniéy moiéy Doday dźwięku lubégo KochPropKKoch 4; ZawJeft 13; y rzeczy bezduſzne ktore dźwięk czynią [vocem dantia]/ choć fletnia/ choć lutnia: ielliby dźwiękow rożnych (marg) dzwiękiem rożnośći G. (‒) nie dawáły [nisi distinctionem sonituum dederint]ſ iákoż będźie poznano to co ná fletni ábo na lutni gráią? WujNT 1.Cor 14/7; SapEpit B3.

dźwięk czego (11): WróbŻołt 46/6; HistAl I2v; KrowObr 103; A dzwięk trąby [sonitus buccinae] znienacká roſl więcey Leop Ex 19/19, Is 18/3, Ez 33/4, 5, Dan 3/15; dźwięk trąb y bębnow/ [...] miedzy ſćiſnionymi vfami. StryjKron 390; Oſtátek dniá/ bieśiády tobie przywłaſczyły/ Y tańcé/ y myśl dobra/ y dźwięk lutnie miły. KochProp 14; PowodPr 5.

dźwięk od czego (3): Bombus, Dzwięk/ albo ſzum od pſzczół/ albo/ od trąb. Mącz 26a; Calep 203a, 1047b.

W charakterystycznych połączeniach: dźwięk bębnow, dzwonowy (dzwonu) (2), luby, luteń, ostrzy, rożny (rożności)(3), (od) trąb(y) (12), trąbny, trębacki; rożność dźwiękow; dźwięk czynić (2), dawać (4), puszczać, (u)słyszeć (4); dźwięk rośnie.

Wyrażenia: »jedność dźwiękow« (1): Consonantia, Zgodność głoſow/ ſtroyność/ yedność dźwiękow. Mącz 402b.

»piękny dźwięk« (2): á niebieſkie biegi/ obrácáiąc ſie podług przyrodzeniá/ piękny dzwięk/ y wdzięcżną hármonią dáią. GórnDworz Hv; Euphonia ‒ Piekni ton dzwięk. Calep 378b.

»wdzięczny dźwięk« [szyk 3:1] (4): Dulcis sonus, Wdzięczny dźwięk. Mącz 402a; Bo niewięcey tobie pomoże zacność rodu/ y ſtárożytność domu [...] iedno iáko ślepemu świátłość słonecżna/ głuchemu wdźięcżny źwięk [surdo soni quamuis dulces] ModrzBaz 42v; KochPs 143; A iáko kolá wſpołecznym miiániu/ Czynią dźwięk bárzo wdźięcżny ku ſłuchániu. KochFr 57.

»zgodny dźwięk« (2): GórnDworz L1; Symphonia – Zgodni dzuiek. [...] Consonantia et musicus concentus Calep 1040b.

Szereg: »głos a (abo) dźwięk« [szyk 1 : 1] (2): Aſcendit [...] dominus in voce tubę [...] wſtąpił pan wgłoſie a w dźwięku trąby. WróbŻołt 46/6; y zgodne głoſy/ ábo dzwięki/ ſwą czudność oſobną máią GórnDworz Ll.

W przen (1): Poznáwſzy drogość tey Hárfy/ chćiey nieco o pożytku ś. modlitwy/ iáko o dźwięku duchownym wyrozumieć. LatHar +7v.

3. Głos artykułowany, mowa ludzka (33): LubPs E3; coż ia cżynię gdy mowię? Dźwięk tylko podáię w vſzy wáſze: ieſli thedy nie obyáwi on ktory wewnątrz ieſt/ coż tedy powiádam/ ábo co mowię? RejPosRozpr b4v; ná wſzytkę ziemię/ mowi/ wyſzedł dzwięk ich [sonus eorum Vulg Ps 18/5]/ y ná kráie świátá ſłowá ich. SkarJedn 13; inſzè ięzyki wſzyſtkié, choć nie vżywáią inſzych liter krom łáćińſkich, [...] inſzy dźwięk w ſobie máiąc, iuż też inſzè, albo tym podobnè podpory mieć muſzą, trzymáiąc ſie iednák liter łáćińſkich. JanNKar C3v; JanNKarGórn G4.

Wyrażenia: »dźwięk głosu (człowieczego)« (2): a ieſzcze dzwięk głoſu człowieczego od ćiebie ſtworzon nie był [sonus vocis hominis nondum erat abs te]. BibRadz 4.Esdr 6/39; SapEpit A3v.

»dźwięk pisma świętego« = przytoczenie słów z Pisma św. (1): nie ná każdy dźwięk piſmá świętego drzewá ſkładayćie/ ále [...] w kośćiele ſię dowiáduyćie [...] iáko to álbo owo piſmo wykłádáne y rozumiáne być ma ReszPrz 10.

»prożny dźwięk« = słowa nie mające żadnego znaczenia, żadnej wartości; inanis vocis sonus Mącz (3): Mącz 402a; gdyż náuká bez żywego ná ſobie tychże rzecży pokazánia przykłádu á co inſzego ieſt iedno prożny dzwięk/ ktory z ſtrzaſkiem z ſłowy ſámymi ginie? CzechEp 19; Bo z rymów/ co zá korzyść króm próznégo dźwięku? KochMuza 25.

»dźwięk z ust [czyich] wychodzący« (1): Słuchayćie słucháiąc/ drżenia głoſu iego y dzwięku z vſt iego wychodzącego [et eloquium (marg) fulgor quod (‒) ex ore eius egredietur]. BudBib Iob 37/2.

W przen (2) :

Fraza: »[u kogo] już pełne ucho tego dźwięku« = ktoś aż nadto się o czymś nasłuchał (1): widząc ty záwikłáne cżáſy náſze/ w iákim niedbálſtwie á práwie ná máłey piecży zoſtáły/ co iáwnie y ocży widzą/ y v każdego cżłowieká poććiwego á rozważnego iuż pełne vcho tego dźwięku. RejZwierc 119.

Wyrażenie: peryfr. »dźwięk wiatr [= powietrze] bijący« = słowa bez wartości (1): Cżynią rozność miedzy fáłſzem a nieprawdą: iákoby nie rzecży ſámey ále dźwięku wiátr bijacego [!] pátrzyć trzebá [quasi non res attendenda sit, sed sonus aerem verberans] ModrzBaz 61.

a. O głosce (19): W ięzyku polſkim/ kto chce wyraźić ten dźwięk ktory w wymáwianiu ſłów ſłyſzęmy/ ty litery abo figury muśi znać MurzOrt B, B2 [2 r.]; Mutae literae, Littery nieme/ Nie máyące ſámy z ſiebie żadnego dźwięku yeſli k niem uocales a głośne littery nie będą prziłożone. Mącz 239d, 402b [2 r.]; Tegóż ypſylon vżywáią też Fráncuzowie, ále inákſzym nie tym dźwiękiem. JanNKar G, C4v; JanNKarGórn G3v, H, Hv [2 r.]; że wiele ná tym, kto wié rózność dźwięku, bądź kréſek, bądź ſyllab. JanNKarOrz F3v, F3.

W charakterystycznych połączeniach: dźwięk mieć (mający) (8).

Wyrażenia: »dwojaki dźwięk« = dyftong (1): Diphtongus, Dwoyáki dzwięk Mącz 298d.

»dźwięk litery« (1): iaki dźwięk każdyi litery ieſt/ i iakoby miała być wymáwiána. MurzOrt Bv.

Szereg: »dźwięk albo (i) głos« [szyk 1 : 1] (2): żadnègo ięzyká w krześćiáńſtwie niémáſz, któryby w ſobie nie miał dźiwnych głoſów y dźwięków od Łáćińſkich ábo Grèckich róznych, ábo z nimi równych JanNKar C3, C3.

α. O przycisku rytmicznym w wyrazach (1): Prosodia,Latine Accentus, Nótá/ Nocenie/ Dzwięnk/ Przinócenie niektórych ſyllab w mówieniu Mącz 327b.

4. O znaczeniu wyrazu [tylko w zwrocie] (1):

Zwrot: »dźwięk mieć« (1): Sonant idem haec verba, lednáki dzwięk máyą/ to yeſt/ toſz też známionuyą. Mącz 402a.

Synonimy: 1. brzęk, brzmienie, dzwonienie, głos, szmer, szum; b. brzmienie, dzwonienie; 2. brzęk, głos, ton; 3. głos, a. α. nocenie, nota, przynocenie; 4. brzmienie.