[zaloguj się]
[pdf]

FIGURA (720) sb f

f (713), m (7) [w funkcji n-pers].

figura (719), figora (1); figura : figora BielKron (23 : 1).

Fleksja
sg pl du
N figura figury figurze
G figury figur
D figurze figur(o)m, figur(a)m
A figurę figury figurze
I figurą figurami
L figurze figurach

sg N figura (168). ◊ G figury (49). ◊ D figurze (6). ◊ A figurę (68). ◊ I figurą (159). ◊ L figurze (57). ◊ pl N figury (49). ◊ G figur (41). ◊ D figur(o)m (2) LatHar, KołakSzczęśl, figur(a)m (1) PatKaz II. ◊ A figury (32). ◊ I figurami (57). ◊ L figurach (25); -ach (21), -åch (1) RejPos, -(a)ch (3). ◊ du N (cum num) figurze (5) GrzepGeom F2v, F4, F4v, G4v, RejPos 108v. ◊ A (cum nm) figurze (1) GrzepGeom N3v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Kształt, forma, postać, wygląd zewnętrzny; figura Mącz, Cn (25): [zło się rychło dziecięcia chyci] gdy yeſſcże [dziecię] młodzyuchne á myękuchne yeſt/ yákoby woſk ná ktorym łatwye ledá figurę wyćiſnye y wytłocży. GliczKsiąż D5v; kámienie náyduią w źiemi z rozmáitemi figurámi/ ktore ſámá náturá figuruie/ źwierząt/ ptakow dziwnych wyobráżenia. BielKron 290; Figura [...] Xtałt. Figura Mącz 127b; OrzQuin I; LatHar 385; (marg) Figury w ktorych ſię Bog okázowáć raczył (–) Dániel go máluie/ iáko go widział ná ſtolicy śiedzącego/ y opiſuie głowę iego y włoſy iego śiwe y ſzáty białe. WujNT 471 marg; Duch S. vkazał ſię w oſobie gołębice y w ogniſtych ięzykách: czemużby w tychże figurách nie miał być málowány? WujNT 471, 471, Aaaaaa2v.

figura kogo (1), czego (2): OrzQuin M4v; [obrazy Trójcy św.] ſą figury widomych y ćieleſnych rzeczy/ w ktorych ſię Bog ludziom ziáwić y pokázáć raczył. WujNT 471, 471.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym kształt [w tym: figura okrągła (2), klinowata, ostra, żołądziowa] (5): Cżemu głowa cżłowiecża ieſt okrądła [!]. Odpo. Bowiem okrągła figura ieſt na godnieyſza ku przijęciu wſię wiela rzecżi GlabGad B2v; figura oſtra ku takowey rzecży ieſt potrzebna, ktoraby mogła powietrze rozdzielać ku łacniejſzemu lataniu GlabGad D5v, D2, H7; [wieża w Moguncyjej] ma figorę żołądziową. BielKron 284v.

W przeciwstawieniu: »figura ... istność« (1): nie człowieka ma náśládowáć ále Bogá/ nie tym źiemſkim obłudnośćiam álbo figurom/ ále ſámey iſtnośći Bogu niebieſkiemu służyć KołakSzczęśl Cv.

Szeregi: »forma albo figura« (1): wyrażenie każdey formy albo figury gdy będzie na iakiey twardéy á ſuchey rzecżi wyrażono [...] dłużey tam trwa y lepiey ſie dzierży niżli na rzecży miękkiey GlabGad M6.

»kształt i figura« (1): Przetoż te obrázy Troyce S. nie ſąć kſztałty y figury ſámego Bogá żywego/ ktorego żaden rozum ogárnąć/ nierzkąc málarz wyrázić nie może WujNT 471.

»figura abo (i) znak« [szyk 1 : 1] (2): Gdy tedy Doktorowie zową kędy ten Sákráment figurą ábo znákiem; tedy przez znák y figurę/ rozumieią zwierzchnią oſobę chlebá y winá. WujNT 115.

Wyrażenie przyimkowe: »pod figurą« = w określonym kształcie, formie, postaci (1): Może być Pan Bog málowány y wyráżony ták/ iáko ſie nam w Piſmie ſam pod figurámi pokázáć racżył WujJud 44v.
Przen: Kształ, postać, forma życia wewnętrznego, duchowego (dotyczy ogółu cech psychicznych człowieka) (3):

figura czego (1): yaka byla wczyele [Maryjej Panny] poſtaua taka byla wduſſy (yey) figura yey uyelkyey przykladnoſzczy PatKaz III 149.

Szeregi: »forma a figura« (1): ocyec z mátką [...] Ma wſpámyętáć iż cżłowyeká mu pan Bog dał/ podobnego w rozumye/ yáko pyerwſſego Adáma był ſtworzył tákyego w formye y poſtáći/ yákyey on był/ ktorą formą a figurą ma nád inſſe źwyerzętá. GliczKsiąż C7.

»figura abo kształt« (1): [Chrystus] Sſtał ſię ná podobieńſtwo ludzi/ y figurą ábo kſztałtem ieſt nálezion [...] iáko inny człowiek. [...] prawdziwie przyiął Chriſtus poſtáć człowieczą/ to ieſt/ náturę y przyrodzenie człowiecze WujNT 687.

2. Istota ludzka, osoba, człowiek [w tym konkretna postać (4), pojawiająca się w widzeniu (3)] (7): uſrzawſzy oną fygurą yawnye PatKaz II 58v, 58v; RejZwierz 113.

figura kogo (2): Támże kładzie iż widział niewiáſtę otocżoną ſłońcem/ á mieſiąc pod nogámi iey/ á gwiazdy ná głowie iey/ to ieſt oblubienicę á Koſcioł ſwięty iego (marg) Koſcioł niewiáſti figura. (‒) RejAp BB4 marg; niektorzy Antychriſtiáni figurę Dawidá ś. zgołá od tego co ieſt w Pſálmie tym odſtrychnąć vśiłuią: Pſalm vpornie o Chriſtuśie/ tylko ſámym wykłádáiąc CzechEp 288.

Szereg: »figura i widzenie« (1): ſybylla [...] yſthnye uſrzala wobloku panną ſzdzyeczyąthkyem/ ktoraſch to yey figura y uydzenye pothwyerdzyla proroczkye ſkryte fygury, ktore ony wſkrytoſzczy vydaly PatKaz II 58v.
Wyrażenie przyimkowe: »pod figurą [kogo]« (1): Anyoł do niego przyſzedł/ też pod figurą puſtelniká RejZwierc 174v.
3. Wyobrażenie, podobizna, obraz, rycina; figura, effigies BartBydg, Mącz, Cn; simulachrum Mącz, Cn (86): March1 A; A to mafz obycżay przyrodzonego á ſluſznego rodzenia: iako tu na tey figurze widziſz wyrażono FalZioł V 20d, V 16c, d, 21d, 22a; RejZwierz 118; WyprKr 49v, 111; Ktorym cżłonkam ktore známię pánuie/ ná tey figurze ſnádnie obacżyć możeſz. Goski *v; Ryb á źwierząth morſkich wielka moc ieſth/ kthore trudno przez figur wypiſowáć BielKron 295; ſámi miedzy ſobą iednoſtáynie źiołá zwáli ále iż bez figur niemoże zgodá być [...] á tákech muśiał ná tym przeſtáć/ á tylé imion ſtáwić/ ilé figur było SienLek 195, 34v, 35, 195, 196 [3 r. ], 198 (19).

figura kogo (10), czego (28): gdzie też będą przydawane figuri każdego cżłonku o ktorym albo o iakim będzie wypiſowanie. GlabGad M2; POcżćiwośći figurá/ dzyeciątko nadobne/ Wianecżek ma ná głowie/ ná wſzytkim ſwiebodne. RejZwierz 113v; Figurá niedoſtátku. NIedoſtátek máluią/ w iedney ręce kámień/ A drugą wznioſłá wzgorę/ á ſkrzydłá ma ná niey. RejZwierz 115v; Wynioſłey myſli figurá. RejZwierz 116v; Figurá podſzczuwácżá. TRębácżá związánego/ w pęcie zmálowáli/ A nád nim ſzubienicę/ co mu zgotowáli. RejZwierz 117, 113, 113v [2 r.], 114 [2 r.], 115, 116 (27); OPon ſ figuramy Absolona malich i wielkich 8 WyprKr 111; OrzQuin Nv; [Księgi siódme] máią w ſobie Figury ziół SienLek Aaaa2v, Yy; RejAp Dd4, 113, 161 marg; KuczbKat 240; WujJud 46v, 52.

W połączeniu szeregowym (1): Obraz Krolewſki/ á ſam Krol/ iedno ſą [...] ponieważ obraz nic inſzego nie ieſt/ iedno figurá/ kſtałt/ y wyráżenie Krolá. WujJud 46v.

Zwroty: »figurą okazać« (3): Wyráżenié rzeczy tych/ którycheſmy Figurámi okázáć niemogli/ áby imioná ich/ mogły być wyrozumiány. SienLek X4v, Yv; dałem obfité Vkázácze porządnie ſpiſáć, y dla lékarſtw/ figurámi potrzebné źiołá okazał SienLekAndr a3.

»figurą ozdobić« (1): FalZioł +2 cf »cudna figura«.

Wyrażenia: »cudna figura« (1): pilnował, Iakoby na ſnadniey/ na lepiey/ na chedożey nowemi Literami/ y czudnemi Figurami ty Polſkie kxięgi ozdobił y ochędozył. FalZioł +2.

»figura ochędożna« (1): Kronika. [...] ná Polſki ięzyk wypiſána [...] s Figurámi ochędożnymi BielKron kt.

»figura widoma« [szyk 1 : 1] (2): RejAp 181v; Ale przeto te obrázy ſtáwiáią/ áby ludzie [...] rożność trzech oſob Troyce przenaświętſzey/ przez te widome figury/ nieiáko zrozumieli. WujNT 471.

»figura (wy)malowana, wyrażona« (3 : 1): Tu zaſię widziſz nieſluſzny obycżay rodzenia [...] tak iako na figurze wymalowaney widziſz. FalZioł V 20d, V 21b, 22a; figurá ná liśćie wyráżona/ nie ieſt áni mnieyſza áni więtſza/ iedno iáko pieczęć od ktorey ieſt wyráżoná WujNT 753.

Szeregi: »obraz a figura« (1): nowo ożywiona beſtia byłá tylko iuż iákoby obraz á figurá oney pirwſzey RejAp 113.

»figura albo wyobrażenie« (1): Carbunculus ieſt piecżęcią inſzych kamieniow/ abowiem może ſwoią figurą albo wyobrażeniem wybić na inſzym każdem kamieniu/ ale nie inſzy kamień na nim. FalZioł IV 50a.

»figura albo znamię« (1):Ták ſie iśćie Krzyżá nie wſtydam/ że nie ná ſkrytym mieyſcu chowam figurę álbo známię Krzyżá świętego/ ále bych gi rad nośił y ná cżele. WujJud 52.

W przen (2):
Szeregi: »figura a obraz« (1): (marg) Dwá obrázy ſerdecżne (–) A thy dwie figurze/ á ty dwá obrázy/ záwżdybyś miał nośić w ſercu ſwoim nędzny cżłowiecże. RejPos 108v.

»figura i podobieństwo« (1) : ſłudzy Kośćielni ſtáráć śie máią/ áby we wſzyſtkich rzecżách náſzego Páná Chriſtuſá figurę y podobieńſtwo nośili. KuczbKat 240.

a. Posąg, ozdoba, przedmiot kultu (6):

figura kogo (1): RejZwierz 38 cf »figura złota«.

W połączeniach szeregowych (2): przyięliśćie przybytek báłwáná Molochá/ y gwiazdy Bogá wáſſego Remfám/ y figury ktorycheśćie nácżynili/ á byśćie modłę im cżynili [figuras, quas fecistis, adorare], Leop Act 7/43; áby ią [naukę Chrystusową] ludźie lepiey pámiętáli/ rozmáitymi ią znáki/ figurámi/ y obrázámi przed ocży ludźi proſtych przekłádano WujJud 49.

Wyrażenia: »figura marmurowa« (1): Krolowa Boná [kaplicę] wielkim koſztem z kámieniá cioſſánego z wierzchu/ á we wnątrz z Figurami Mármurowymi ozdobnie iáko widzimy wywieść dáłá. StryjKron 762.

»figura złota« (1):KIedy mu [Pauzaniasowi] Spártánowie ſłup wielki vlali/ Ná nim iego figurę złotą vdzyáłáli. RejZwierz 38v.

Szereg: »figura i (albo) obraz« (2): GliczKsiąż P8; Confeſs. [rzeczy stworzone] nas prawdźiwie o Bogu [...] vpomináć mogą/ z więtſzym pożytkiem/ á niżli wſzyſtki obrázy y ſłupy ludźiom przypodobáne/ nicżemne y martwe. Cathol. przez te rzcży ſtworzone możem poniekąd dobroć y mądrość miłego Bogá obácżyć/ ále nie ták doſtátecżnie iáko przez figury y obrázy WujJud 50.
4. geom. Płaszczyzna o określonym kształcie powstała przez ograniczenie jej liniami (figura geometryczna), rysunek geometryczny; figury matematyków – formae, lineamenta in geometria, schemata geometrica, diagrammata Cn [czworograniasta rzecz, figura, kwadrat; czworogranista ukośnie figura, niekwadratowa, szybiasta – rhombus; cynek figura ‒ quincunx Cn] (154): Figurá [trzywęglasta] we wſzyſtkich inych Figurách być muśi/ iáko ieſt Quádrat/ piątnokątna/ ſzoſtokątna/ y śiodmokątna/ y iné wſzytkié Figury: y w tę Figurę wſzytkié iné/ muſzą być záśię rozdźielóné. OrzQuin H3; Cynkiem my to Polacy zowiemy: Słowo to z Laćiny wźięté ieſt/ iákoby rzekł QVINEK. Stárzy Láćinnicy/ iáko ſą/ Varro, Caeſar, Cicero, Quintilian, tę Figurę QVINCVNCEM zową. OrzQuin H3v; Tuz Figurą nie ieſt żadną/ ále ieſt máteryą Figur inych: Nam inter duo puncta, cadit linea, quae eſt figurarum materies, non figura. OrzQuin M, H3 [4 r.], H3v [2 r.], H4v [2 r.], I [3 r.], Iv (24); FIgur tych co ná równi bywáią/ ieſt początkiem tá co ieſt o trzech ſtronách: ábowiém dwie ſtronie plácu nie zámykáią/ á Figurá ma zámknąć álbo okréślić pláć. GrzepGeom D; Figurá kiedy ma równé kąty/ nie może być áby nie miáłá miéć ſtron równych. GrzepGeom D3; Koło/ ieſt figurá ná równi iedną Linią okrążóná GrzepGeom D3; téy Figury która wſzytki cztéry ſtrony y kąty ma równé/ káżdy kąth ieſt proſty. GrzepGeom E4v; Figurá/ którąm názwał Kwádratem długim/ która ácz wſzytki cztéry kąty ma proſté/ á wſzákże więtſza ieſt ná dłużą á niż ná ſzérzą. GrzepGeom Fv; Figurá záś którą zową Rombos, co ma wſzytki cztéry ſtrony równé/ ále kąty ma nieproſté. GrzepGeom F4; káżda Figurá z Klinów ſye ſkłáda/ y ná kliny ſye dźieli. GrzepGeom H3v, D [4 r.], D2, D3v, D4 [3 r.], D4v [4 r.] (63).

W połączeniu z nazwą określonej płaszczyzny geometrycznej [w tym: figura romboides (9), romb(us) (4), kwadrat, quincunx] (15): gdyż tobie tá Figurá QVINCVNX ták ſye ſpodobáłá OrzQuin Nv; Kwádrat Figurá/ ma cztéry kąty proſté GrzepGeom E; tho ſą dwie ſtronie Rombá Figury GrzepGeom G2v; A ten Klin/ ponieważ połowicę ma Figury Romboides, przeto téż puł thego ma co Kwádrat. GrzepGeom H2v; ieden Klin z tych dwu będźie o iednym dnie z Figurą Romboides GrzepGeom Hv, F4v, G2, G2v, G4v [3 r.], Hv, H2 [3 r.].

Zwrot: »figurę (po)mierzyć; figura może być pomierzana (a. pomierzona)« [szyk zmienny] (5; 6): Może téż ſámá Kwádratowa Figurá być pomierzaná drugim obyczáiem GrzepGeom F2v; Tymże też obyczáiem pomierzyſz Figurę Romboides. GrzepGeom G4v; Gdyż tedy iuż wiéſz/ iáko té to Figury pomierzyć maſz/ nie trudno y Klin pomierzyć możeſz vmiéć. GrzepGeom H; potym pomiérz tę to Figurę/ według náuki wyſzéy nápiſánéy GrzepGeom H2v, Fv, F2v, F4, G4v, H, H3, H3v.
Wyrażenia: »figura na cztery węgły, o czter(z)ech węgłach, co ma cztery kąty« (6 : 3 : 1): Po Klinie tudźież ieſt Quadrangulus, Figurá co ma cztéry kąty. GrzepGeom D2; Figurá ná cztéry węgły/ ma kąty ſwé cztérem kątóm proſtym równé GrzepGeom E3v; Przyday do Kliná a.e.b. Figurę o cztérech węgłách a.b.c.f. z tego wſzytkiégo będźie Kwádrat długi e.b.c.f. GrzepGeom G4, E3v, E4, E4v, F4, K2v [3 r.].

»czworogranna (a. czworograniasta) figura« (2): Rhombus [...] Nieyáka geometrycha [!] [...] To yeſt tákowego xtáłtu y formy gdy czworogranną figurę ná vkoś poloży Mącz 355c; Calep 924a.

»długiego kwadratu figura« (1): Ty dwie Figurze [...] nie mogą być pomiérzóné tym obyczáiem/ iáko Kwádratowa y długiégo Kwádratu Figurá. GrzepGeom F4.

»foremna figura« (1): Cynek foremna Figurá. OrzQuin H3v marg.

»kwadratowa figura« [szyk 3 : 1] (4): Koło wpiſáné w Kwádratową Figurę. GrzepGeom D4v; [te linie są równe sobie przeto] że ſą Linié Kwádratowéy Figury/ która wſzytki ſtrony równé ma. GrzepGeom G, F2v, G.

»okrągła figura« (1): Scutula [...] Okrągła figurá tákiego kxtałtu yáko páyący zwykli cżinić. Mącz 376c.

»figura o piąci, o sześci, o siedmi węgłach« [szyk 7 : 1] (4 : 3 : 1): o ſześći/ o śiedmi węgłách etc. Figury: z których żadna nie może miéć równych kątów/ áby nie miáłá [...] miéć y ſtron równych. GrzepGeom D3; Miernicy [...] z Kołá czynią Figurę o ſześći węgłách/ która ieſt mnieyſza a niż Koło GrzepGeom K4, D2v, D3 [2 r.], D4, E4, E4v.

»połobręczna figura« (1): forma semicircularis, Półobręczna figurá. Mącz 381.

»figura z prostymi kąty (a. kątami), co wszytki kąty ma proste« (3 : 3): Figurá z proſtymi kąty/ będźie tylkaż iáko ieſt y owá z nieproſtymi kąty. GrzepGeom F4v; Tákże téż y drugi kąt [...] ieſt téż proſty: bo ieſt téyże Figury co wſzytki kąty ma proſté. GrzepGeom G3v, F4, G2, G2v, G3.

»figura (ktora jest) z prostych linij« (6): Okréśić álbo opiſáć kołem którą Figurę/ z proſtych liniy vczynióną GrzepGeom D4; Káżda tedy Figurá z proſtych liniy będąca dwiemá kątámi proſtemá/ więcéy ma niż tá co ieſt przed nią nabliżſza. GrzepGeom E, D4, D4v [2 r.], Fv.

»trzywęglasta, trzykątna figura« (3 : 1): Trzywęgláſta Figurá táka/ Początkiem ieſt wſzyſtkich Figur inych OrzQuin H3; Dryiá ieſt trzykątna Figurá/ ná trzy węgły ták rozłożona. GrzepGeom H4v, H3v, M4.

5. Schemat, reguła, model, wzór (38): kto chcze na powietrzu zmienienie/ albo ktoreſzkolwiek rzeczy czas ſluſzny ku ſprawowaniu potrzeb wiedziecz/ abybyło wiedziano iako tu na tey Figurze ieſt wypiſano. FalZioł V 49; KłosAlg B2; Snádne obacżenye potomſthwá Noego przez tę Figurę. BielKron 6v; wſzytcy byli dálecy w rodzie/ iáko tá figurá vkázuie. BielKron 302v; Figurá potomkow Noego BielKron 469v; Figurá Krolow Iudá. BielKron 469v, 6, 82v, 117v, 469v [4 r.]; [starzy walecznicy] Aby theż łácniey wywieść vff s przodku álbo s tyłu trochę ná vkoś wyſtáwiáli rzędy/ iáko w tey figurze obacżyſz niżey nápiſáney BielSpr 24v; Tá Figurá niżey vkázuie ogárnienie niepzyiaćielá gdzie t [= litera t znaczy] Tárárowie [!]. BielSpr 33v; Tá Figurá prędko okaże pocżet ludźi/ ieſli ie tym obycżáiem kto ſtáwi w ſzykowániu/ bo tu ieſt wypiſánie iáko wiele ſprawiec y ludźi w ktorym rzędzie ſtoi BielSpr 35; Woyſko ná cżterzy gráni ſzykuią/ iáko w tey Figurze obacżyſz. BielSpr 70v, 22, 23, 23v, 24, 29v (15); Figurá porządku/ ktory chce mieć Pan Chriſtus w ſwym kośćiele WujNT 60; Tegoż vrzedu [!] Starośćiego figurę kłádę/ wedle porządku Dekálogu/ dla ſnádnieyſzey pámięći. de Parantella reſpectu magiſtratus. Turbatores. Poymánié. Wieżá. Bannitio. Crimen recens. Criminales. Wiązánie. et aliae poenae. SarnStat 494; Co z téy figury łácniéy obaczyſz. Ordo Citationis diſpoſitio. SarnStat 751.
Wyrażenie: »foremna figura« (1): foremnieyſzéy Figury/ ku rozſádzeniu ſádów/ nád Cynká niemáſz OrzQuin H3v.
Szeregi: »figura albo ordynek« (1): Figurá álbo Ordynek ná okazánie ſtánowienia woyſká/ ták pieſzego iáko iezdnego/ według ſtárych walecżnikow Rzymſkich BielSpr 18v.

»tablica albo figura« (1): dla wyráżenia lepſzégo Vniiéy Koronnéy z Litewſkim Kśięſtwem: dla Rády Koronnéy y Tribunału/ ácz ſie ieſzcze miáło kilka tablic álbo figur przy oſobie Krolá I. M. przydáć SarnStat 1315.

a. Pierwowzór (1): Protypus [...] latine primum exemplar, Pierwſza figurá/ formá/ przikład. Mącz 471b.
b. Wzór, sposób (dotyczy czynności) (3):
Zwrot: »czynić figurą« (3): Czyń z grziwien złote/ a z złotych grzywny [...] Iako 3120. mrc cziniącz tą figurą/ przidzie złotych 4992. KłosAlg Ev; Czyń z Litewſkich złotych Polskie. tą figurą. [...] Litewſkie. 3744 Złote. Polſkie 4992 Złote. KłosAlg E2v, E2.
6. muz. Melodyjne śpiewanie na kilka głosów [figurą śpiewam; melodyjny, figurą idący – harmonicus, modulatus Cn] (1):
Zwrot: »figurą śpiewać« (1): ſkoro kápłani ięli w kor wſtępowáć/ zácżęli Ceſárſcy ſpiewacy Reſponſyą ná korze figurą ſpiewáć BielKron 329.
7. Znak, symbol (30):

figura czego (5): WujJud 172v; Nie rzekł: Ten chleb ieſt figurá ćiáłá mego WujNT 115, 115, 330 [2 r.].

W przeciwstawieniach: »figura... ciało (2), prawda (2), istotna rzecz« (5): z iſtotnych rzeczy/ które Pan zoſtáwił figury podźiáłano BiałKat 294; [Chrystus] nie rzekł: Chleb ktory ia dam/ ieſt figurá Ciáłá: ále ieſt Ciáło moie. WujNT 330; Nie ieſt w nim [sakramencie] figurá/ ále prawdá. WujNT Bbbbbb4, 330 [2 r.].

Zwrot: »być figurą [czego]« (3): WujJud 172v; Nie rzekł [Chrystus]: [...] to wino ieſt figurą krwie moiey. WujNT 115, 115.
Wyrażenie: »figura niebieska« = znak zodiaku (1) : koroná złota była na głowye iego [Józefa] ze dwyemanaſcye kamyon drogych / około ktorey były figury nyebyeſkye HistJóz B4.
Szereg: »znak a(l)bo (i) figura« (3): on nie inácżey o tym Sákrámenćie rozumie iedno [...] że ieſt tylko znákiem álbo figurą Ciáłá y Krwie Páńſkiey. WujJud 172v, 253v; chleb ktorego my w Sákrámenćie pożywamy/ nie ieſt tylko znák ábo figurá Ciáłá Páńſkiego/ ále ſámo Ciáło Páńſkie. WujNT 330.
Wyrażenia przyimkowe: »pod figurą« (5):

~ W przeciwstawieniu: »nie pod figurą ale właśnie« (2): á ták go [Chrystusa] nie pod figurą álbo tylko duchownym iákim obycżáiem/ ále właſnie y ćieleſnie [...] ludźie wierni pożywáią. WujJud 171 v; WujNT 331.

Zwrot: »pod figurą się rozumieć (a. ma być rozumiano)« (2): Luter powiádał [...] iż ſie w tym [hoc est corpus meum] záwięzuie prawdziwe ćiáło páńſkie [...] tákież kreẃ iego [...] Zwinglius przećiw temu był ták wykłádáiąc/ Hoc eſt corpus meum to známionuie ćiáło moie/ áták ſie to pod figurą (tropus po grecku) rozumie/ to ieſt inſzą rzecż znamionowáć niżli to co widziż BielKron 203v, 206v.
Szereg: »we znaku i pod figurą« (1): niechcą pozwolić/ że iſtotnie y ſámą rzecżą á nie fántázyą Ciáło Páńſkie prawdźiwe w tym Sákrámenćie przyimuięmy/ ále tylko ſákrámentalnym obycżáiem/ tho ieſt we znáku y pod figurą WujNT 253v. ~

»w figurze« (4):

~ W przeciwstawieniu: »w istności nie w figurze« (1): to ieſt ćiáło moie/ nie inne/ iedno to w iſtnośći (nie w figurze) SkarŻyw 337.

Zwrot: »w figurze wyrazić« (1): W zakonie też nowym nadobnie te trzy rzecży iákoby w figurze iákiey wyráżono/ w pokućie márnotráwnego ſyná/ y iáwnogrzeſzniká vſpráwiedliwionego. LatHar 109.
Szereg: »w(e) znaku albo w figurze« (2): [Berengaryjus uczył] żeby w tym Sákrámenćie niebyło prawdźiwe Ciáło y Kreẃ Páńſka/ iedno iáko w znáku álbo w figurze WujJud 170v, 263. ~

a. Litery, skróty literowe, cyfry, liczby (11): Figure Numerorum. Czeychen der czalen. Figury wſzelkiego pocżtu Mymer1 43v, nlb 2; BartBydg 58; Poczyna ſie liczba Polska na linijach y na cifrach Pierwſza figura telko ſama ſiebie wazy. KłosAlg B; Lamana Liczba piſze ſie dwoiſtemi figurami: wirzchnią y ſpodnią [...] wirzchnią zową licznik/ á ſpodnią mianowacż KłosAlg Fv, D, Fv; a á ą b b c ć cz [...]. Ty figury w ſłowách napiſané/ może prawie każdy okrom nauki na to/ dobrze czyść/ ieſli przedtem iakokolwiek czytać vmiáł MurzOrt Bv; Abbreuiaturarum naturam kto chce wiedźieć, czytáć w Grámmátykách o tych trzech figurách, co zową Syncope, kiedy we śrzodku ſłowo zléwa ſie, vt dns pro dominus. Aphereſis, kiedy piérwſzą literę odetną, vt pro cotemnere, temnere diuos. Apocope, kiedy nákonieczną syllábę odetną, vt ad viden. [...] pro videndum SarnStat 1286.
Szereg: »litera abo figura« (1): W ięzyku polſkim/ kto chce wyraźić ten dźwiek ktory w wymáwianiu ſłów ſłyſzęmy/ ty litery abo figury muśi znać/ ieſliże niechce nowych a polákum nieznaiomych wymyślać MurzOrt B.
8. Przykład, przestroga (6): Salomon upomyna naſz [... ] byſmy panny naſzey maryey wnaucze zyuota yey cznotlyuoſzczy naſzladoualy kczemu nam radzy fygura Iacoboua PatKaz III 132v; Tą ciebie z tego wyſtrzedz może figura. Ze cie nie będą mieć za proſtego gbura. FalZioł V 1c; KuczbKat 100 [2 r.]; te rzeczy były w figurze náſzey (marg) wzormi náſzymi G. były figurámi ku náuce náſzey. (—) ábyſmy złego nie pożądáli WujNT 1.Cor 10/6, s. 601 marg.
9. Pozór, pretekst [zawsze w połączeniu z przyimkiem] (13):
Wyrażenia przyimkowe: »pod figurą« (11):

~ pod figurą kogo (3), czego (6): Iácy zwodnicy pod figurą wiernych páſterzow [...] náſtáwáć ná ſwiát mieli. RejAp BB2, 22v, 27, 114 [2 r.], 122v [2 r.]; RejPos 345v; Kátyliná [...] nábuntowawſzy ſobie wiele towárzyſtwá zburzył był ták miáſto pod figurą tego że o wolnośći cżynił RejZwierc 98.

Przysłowie: pod nabożna ffigura Chodza wſſyſczy ſwilcza ſkora RejKup y3.
Wyrażenie: »pod nabożną figurą« (2): Pod nabożną figurą/ iáko mnich s trepkámi/ Kędy może tu ryie/ by świniá pod námi. RejZwierz 118v. Cf Przysłowie. ~

»z figurą« (2):

~ Przysłowie: A więc káżdy by Anyoł z nabożną figurą/ Vmizga ſie/ á dyabeł tbám záwżdy pod ſkorą. RejWiz 59v.
Wyrażenie: »z nabożną figurą« (2): z nabożną figurą ták poſtánowili/ Aby oblokſzy kukłę iáko błaźni żyli. RejWiz 38. Cf Przysłowie. ~

10. teol. W Starym Testamencie i w tekstach interpretujących Stary Testament: typ (wzór, podobieństwo, zapowiedź, obraz symboliczny, symbol) sensu biblijnego typicznego = zamierzone przez Bogu znaczenie niektórych tekstów Starego Testamentu, które w perspektywie prorockiej wskazują na rzeczywistość realizowaną w Nowym Testameneie (antytypy), także w Nowym Testamencie wskazują na wydarzenia mające dopiero nastąpić w czasie; figura Starego Testamentu ‒ umbrae et imagines rerum futurarum Cn (350): PatKaz II 56 [2 r.], 61v, 76v; [Maryja rzeczona królowa] dla figur przeſz ktore była fygurouana PatKaz III 131v, 94 [2 r.]; co o figurze [...] rzeczono: to téſz i o rzeczy którá śię tak wypełniła/ iako ieſt przedtęm oną inſzą rzeczą abo vczynkięm figurowána/ barzo trefnie i owſzęm trefniei niſzli o figurze może i má być powiedźiano MurzNT 8v; KrowObr 182 [2 r.], 183 [2 r.], 184v, 252; Zydowie to według litery (to ieſt proſtego textu) rozumieią/ przeto ſą twárdzi w tym/ áby figurze (ktora ſie w tym zámyka pod zaſłoną iáko w puzdrze) mieyſce dáli. BielKron 35v; tákich figur doſyć w ſtárym zakonie bog przez Moiżeſzá obiáwił/ ktore ſie ná Kryſtuſá wſzytki ſciągáły BielKron 203v; RejAp BB6, 67v; HistRzym 83v; Figurá iáko Pan w Egipcie wſzytko pirworodſtwo wytraćić roſkazał. RejPos 103 marg; vcż ſie w they figurze/ iż cie Pan karmi ſiedmiorgiem chlebá thu ná tey puſzczy/ ábyś nie vſthał ná drodze [...] do kroleſtwá ſobie obiecánego RejPos 186; vcżynił dziw wielki nád głuchym [...] to iáko iuż rozumieć mamy/ y co tho byłá zá figurá/ to iuż tám ſzyrzey przy wykłádzye tey hiſtoriey nápiſano ſtoi. RejPos 212v, 103v [2 r.], 108v, 154, 214v [2 r.]; BiałKat 296; KuczbKat 185; Bo gdzieć ſie w piſmie ſłowá iednakie náyduią/ á ieſzcże ták iáko to proſte/ á żadney figury w ſobie nie máiące/ tedy niewiem cżemuby iednako rozumiane y wykłádáne nie miáły być. CzechRozm 26; Gdy by przodkowie oni ſtárzy iſtotnie byli Chriſtuſá mieli tedy by im figur nie potrzebá było. CzechRozm 30 marg; A nákoniecby ſie dáremne pokazáły wſzyſtkie inſze figury/ ktore Chriſtuſá Páná w onych przodkách iego cieleſnych známionowáły CzechRozm 193, 30, *3; SkarŻyw 113; Antyoch był nieprzyiaćiel ludu Izráelſkiego/ iáko figurá: á Antychriſt prze zeń figurowány/ ieſt nieprzyiaćiel ludu Chriſtyáńſkiego. CzechEp 369, 287, 297, 370 [2 r.]; W męce Páńſkiey wznowienie figur. LatHar 258 marg, 477 marg, 500, 509, 672; Wiele ſię w nim [Piśmie św.] rzeczy vdáią iákoby ſobie przećiwne [...] wiele figur rozmáitych/ gdźie ſię inſze ná wierzchu w ſłowiech/ á inſze w rozumieniu zámyka. SkarKaz 81b, 157b.

figura kogo (24), czego (54) [= zapowiadająca kogo, co]: PatKaz II 44v; WróbŻołt aa5, bb8v; RejPs 74, 218v; [Pan] przypomina figurę ocżyſcyenia ſerdecżnego trądu LubPs N4 marg; KrowObr 102v, 114; Ieſus ſyn Nawe/ figurę Páná náſſego nietylko w ſpráwách ále theż y imieniu ná ſobie noſſąc/ idzie przez Iordan Leop Ios 1 arg; tá niewiáſtá/ Byłá iáſna figurá/ niektorego miáſtá. RejZwierz 104; BibRadz *6v, I 8 marg, 376v marg, 436 marg, 446 marg; BielKron 36; cżego mamy figurę w Moiżeſzu SarnUzn Dv; RejAp 52; Figurá z martwy wſtánia. RejPos 107 marg; Figury obiecánego Kriſtuſá w oſobie baránká. RejPos 158 marg; ſłuchay pilnie iákie to były figury tych mocnych obietnic Páná tego. RejPos 158; tho byłá figurá kápłanow nowego zakonu RejPos 214v; Figurá ſkáżenia ſwiátá pod ſkáżeniem Ierozolimſkim. RejPos 259v marg, 32, 32v, 49, 82, 102v marg (16); BiałKat 278v; WujJud 166, 235; WujJudConf 245; niektore rzecży [...] w teyże Bożey obietnicy/ iemu ſłużyły/ iáko figurze tego/ w ktorym ſie to wſzyſtko cále y ſkutecżnie pokázáć miáło CzechRozm 177, 71, 118v, 156 [2 r.], 192; SkarJedn 207; SkarŻyw 270 [2 r.], 285; CzechEp 300, 301, 352, [382], [383], [398], 410 [2 r.]; Piotr figurá mocnych y krewkich WujNT 180 marg, 12 [2 r.], 174, 242, 315 marg, 319 (20); Spowiedzi náſzey figurá v Ianá ś. SkarKaz Oooo2v; KlonWor 29.

figura kogo (1), czego (10) [= w postaci kogo, czego]: Figurá Smoká. RejAp BB3 marg; Figurá beſtiey o ſiedmi głowach. RejAp BB3v marg; Figurá oſmego dniá obrzezánia. RejPos 33v marg; Figurá dwu kozyełkow. RejPos 102v marg; figurá tych trędowátych/ ták iáko w kſięgach Lewitici ſtoi nápiſano/ táka ieſt/ iż záwżdy mieli być wyrzucani s pośrzodku onego ludu á onego zboru z roſkazánia Páńſkiego. RejPos 213, 47 marg, 103v marg, 214; CzechRozm 30v; Wykład Figury Sadzáwki Iáná S. WysKaz 26; Figurá báránká ktory był ofiárowány pierwey toż pożywamy. SkarKaz 157b marg.

figura o kim (7), o czym (8) : Fygura thrzeczya o tey myley pany począczyu uyfygurouana wkorabyu PatKaz II 56v, 55 [4 r.], 56v, 57, 58v [2 r.], 59 [2 r.], 62, 65v; KuczbKat 210 marg; oná figurá zakonu ſtárego o trędowátych vkázuie/ iż tácy bywáli záwżdy wyrzucáni á wymiotowáni s pośrzodku ludu iego/ áż záſię bywáli vzdrowieni/ toż bywáli przypuſzcżeni do ſpołecżnośći zebránia Páńſkiego. RejPos 213.

Ze zdaniem dopełnieniowym [iż(e)] (7): PatKaz II 44; Przewiodłes miły Panie iako owiecżki Lud twoy w ręku Moyſeſza y Aarona. A to była figura iże przez mocz pana Ieſuſa lud miał być wybawion z potępienia. WróbŻołt aa5v; Melchiſedech ktori był y krol y kapłan ofiarował panu bogu chleb y wino thak też ta była figura iz pan Iezus miał ſam ſiebie ofiarowac pod oſobą wina y chleba. WróbŻołt 118, aa5v; Tho były wſzytko figury/ iż przyſzły narod ludzki/ miał tymże obycżáiem być vzdrowion od [...] grzechu pirworodnego RejPos 153, 32v; SkarŻyw 484.

W połączeniu z przymiotnikiem dzierżawczym odimiennym (6):

figura czyja [= figurowanego] (4): Antyoch był Antychriſtową figurą CzechEp 367; Mogąli Krolowie Iudſcy być figurą Iezuſową CzechEp xx2, 156 marg; W czym Melchiſedech był figurą P. Chriſtuſową WujNT 765.

figura czyja [= figurującego] (2): Figurá Moiżeſzowá w Pánu náſzym. RejPos 141 marg; SkarKaz 207a.

W połączeniach szeregowych (4): ták długo Bog przez Moyżeſzá y Proroki obietnicámi/ figurámi/ podobieńſtwy/ y zwirzchnym nabożeńſtwem zábáwiał [...] lud on Izráelſki/ poki wiárá y nádzieiá lepſzych rzecży nie przyſzłá CzechRozm 92; dał był Bog zakon on piſány przez Moyżeſzá [...] pod podobieńſtwy rzecży zwierzchnych/ figur/ y ćieniow CzechRozm 94; w ſtárym Teſtámenćie niemáſz nic o ſyná Bożego ſkutecżnie iuż będącego boſtwie [...] procż figur/ podobieńſtw/ y obietnic oſtátnim cżáſom ſłużących: ktore ſię ſkutkiem w Chriſtuśie Iezuśie pokazáły CzechEp 220; PowodPr 16.

W przeciwstawieniach: »figura ... rzecz figurowana (4), (istota i) prawda (3), prawda abo rzecz sama (2), prawdziwa ofiara« (10): Powiedaſz ieſztze/ iż byłá tego potrzebá/ áby ſię prawdá zgodziłá s figurą. KrowObr 183, 183v; figurę zgładzáiąc/ á iſtotę y prawdę poſtánawiáiąc mówił Pan BiałKat 296; miáſto ćieniow y figur/ prawdę ábo rzecz ſámę/ ktorą ćienie zakonne pokázowáły y znácżyły/ Bog świátu oddał. CzechRozm 93v; Azaż ták ſobie [...] Dawid/ lekce ważył piſmo Moiżeſzowe/ choćiaż ieſzcże ćieniámi y figurámi/ á nié ſámą właſną rzecżą nápełnione? CzechEp 112; nie trzebá ſię gwałtem tego dopieráć/ żeby we wſzytkich cżęśćiach [...] rzecż figurowána/ z oną ſwoią figurą miáłá ſię zgodźić. CzechEp 366, 32 [2 r.], 366; prawdźiwi chwalcy będą chwalić Oycá [...] (marg) [...] nie ćieniem y figurámi ſtárego zakonu; ále prawdziwą ofiárą y służbą zakonu nowego. (‒) WujNT 316 marg.

Frazy: »jest (była) figura« [w tym: kogo (3), czego (16), w kim (1)] (29): PatKaz II 44 [2 r.], 44v; gdys gi [lud] wywiodł z Egiptu, czo była figura wywiedzienia z piekła. WróbŻołt aa5, aa5v [2 r.], bb8v, 118; pan bog [świętym] dał możnoſć wſſelyákich ſądow ná ziemi/ á ieſt figurá ſądu przyſſłego páńſkiego, RejPs 218v, 74; RejZwierz 104; oto ieſt w niem figurá Kryſtuſá páná. BibRadz I 8 marg; to wſzytko były figury krwie tego Báránká niewinnego przyſzłego RejAp 52; Vſtáwá obrzezánia byłá Figurá. RejPos 32v marg; Toć byłá figurá tey łodki á tego Koſcioła Krześćiáńſkiego RejPos 49; Apoſtoł piſał/ iż to byłá figurá przyſzłego potwirdzenia zbáwienia náſzego RejPos 153, 32, 32v [3 r.], 103v, 153, 153v, 158, 214; WujJud 166; SkarŻyw 285; mánná byłá tylko figurá tego naſwiętſzego Sákrámentu WujNT 330; KlonWor 29.

»figura ściąga się [= dotyczy] [na kogo (2), na co (1)]« (3): Tá ſie właſnie figurá ściąga ná Páná Kryſtuſá BielKron 38v; RejPos 47; CzechRozm 143.

»figura ustała, koniec wzięła [w kim (1), w czym (1)], spełniła się [w czym], wypełniła się prawdą« (3 : 2 : 1 : 1): Abowiem ná on tzás wſzyſtki znaki y figury vſtáły/ kiedy Kryſtus ná krzyżu wiſiał y záwołał mowiąc. Iuſz ſie wſzyſtko ſpełniło. KrowObr 114; iż ſie iuż obietnice Boże o Meſyaſzu obiecánym ſpełniły/ figury ábo ćienie vſtały CzechRozm 164v, 143v; naprzednieyſze figury w męce Páńſkiey ſkutek y koniec ſwoy wźięły. LatHar 258, 262; WujNT 402, 751.

Zwroty: »być figurą« [w tym: kogo (15), czego (21)] [szyk zmienny] (41): kośćioł [Salomonow] był figurą kośćiołá Swiętego Krześćijáńſkiego KrowObr 102v; To ſię wypełniło cżáſu Cyruſá y Dáryuſza/ kthorzy byli figurą wſzytkiego wypełnienia w Kryſtuſie. BibRadz I 378v marg; To ieſt/ Kryſtus kthorego Dawid był figurą. BibRadz I 436 marg, I 446 marg; [manna] byłá figurą tego niebieſkiego chlebá RejPos 82; WujJud 172v, 233; iáko cżynił Antiochus/ ktory był figurą Antychryſtá. WujJudConf 245, 233; Mogąli Krolowie Iudſcy być figurą Iezuſową CzechRozm xx2, 71, 118v, 156 [3 r.], 192; SkarJedn 207; Kruk [z korabiu wypuszczony] ſię niewroćił/ [...] figurą będąc/ złych niewiernych poſłáńcow y káznodziey SkarŻyw 270, 270; Ktorego [Antychrysta] w cżęśći wedle Prorokow ſtárych/ figurą był też Krol Bábilońſki CzechEp 352; roſpráwia prorok o Antychriśćie pod námienioną oſobą Antyochem/ ktory był figurą Antychriſtá CzechEp 410, 300, 301, 367, [381], [383] (9); báránek Wielkonocny Zydowſki [...] był figurą ofiárowánia Chriſtá Páná WujNT 589; Znáki y vtrapienia ktore vprzedziły ſpuſtoſzenie kośćiołá y miáſtá Ierozolimſkiego/ były figurą znákow y vtrapienia [...] przede dniem ſądnym czáſu Antychriſtá. WujNT 174, 12 [2 r.], 242, 315 marg, 323, 382 (13).

»figurę przypisować« (1): tę figurę niektorzy cżtherzem Ewányeliſtom przypiſowali RejAp 50.

»uprzedzać figurą« (1): Vſtáwił im Phaze/ v nas wielkąnocą zową/ vprzedzáiąc figurą tą ſwięte przyście y krwie roźlanie báránká Páná Kryſtuſá BielKron 36.

»figurę (rozumieć i) wykładać« [szyk zmienny] (7): (proroczy) [...] vykladayącz fygury o nyey [Pannie Maryjej] prorokoualy PatKaz II 55; thą fygurą [tego drzewka] rozumyal y uykladal moyzeſz onaſzwyątſzey pannye maryey PatKaz II 56v, 55, 56, 56v; ſámiſz Anyeli álbo y ine głoſy niebieſkie iáſnie ty figury wykłádáią. RejAp BB6v; Sam Pan częſto o nim powiádał/ y figurę Ionaſzowę wykłádał. SkarKaz 207a.

»figurę wypełnić, skonać« [szyk zmienny] (5 : 1): KrowObr 184v; WujJudConf 78; ArtKanc E7; Tu tedy tę figurę Pan IEzus wypełniáiąc/ ſtárą ofiárę báránká zepſował/ á lepſzą nam dał z ćiáłá y krwie ſwoiey. SkarKaz 157b; ná tey wieczerzy wypełnił Pan figurę pożywánia báránká Zydowſkiego SkarKaz 157b, 156b.

»figurę zgładzać« [szyk zmienny] (2): [Chrystus] zgłádźił tę figurę [baranka] przed tym ieſzcze/ niż począł ſpráwę rozdawánia nowéy wieczerzéy ſwoiéy. BiałKat 296, 296v.

Wyrażenia: »ciemna figura« (1): Co w piſmie ſwoim Moyzeſz opowiedźiał/ co w ćiemnych figurách pokrył/ y czego [...] ná ten czás zrozumiec nie mogli: to ſam oſobą ſwoią z otchłáni [...] przyzwány/ zeznawa SkarKaz 117b.

»jawna figura« (1): Ten Ołtarz/ był iáwną Figurą Krzyżá S. itéż poſtáwą iego OrzQuin Nv.

»figura Nowego Zakonu« (1): co ſie kolwiek w ſtárym zakonie dzyało z roſkazánia Páńſkiego/ to wſzytko były figury nowego zakonu/ iż ſie to wſzytko y w nowym dzyać á pełnić miáło. RejPos 32.

»prorockie figury« (2): [Sybilla] pothwyerdzyla proroczkye ſkryte fygury, ktore ony wſkrytoſzczy vydaly PatKaz II 58v, 61v.

»figura rzeczy przyszłej« [szyk 2 : 1] (3): Bo co o figurze/ któryi inſzyi rzeczy przyſzłyi/ iako śię na on czas dźiała/ ieſt rzeczono: to téſz i o rzeczy którá śię tak wypełniła/ iako ieſt przedtęm oną inſzą rzeczą abo vczynkięm figurowána [...] może i má być powiedźiáno MurzNT 8v; CzechRozm 71; WujNT 699.

»skryta figura« szyk [5 : 1] (6): proroczy yako doſkonaly ſkryte fygury uydaly o tey myley pannye. PatKaz II 58v, 44, 55, 58v [2 r.], 65v.

»figura (staro)zakonna, Starego Zakonu, Starego Testamentu itp.« [szyk 13 : 7] (20): Powiedaſz iż ią [ofiarę martwą] Kryſtus poſtánowił/ według tych figur/ álbo ćieniow ſtárego zakonu. KrowObr 183v, 184v; RejPos 213, 215, 216; Figury w ſtárym Zakonie o Spowiedźi. KuczbKat 210 marg, 190, 210; WujJudConf 78; figury one wſzyſtkie zakonne nań [na Chrystusa] ſie śćiągáły/ y w nim Amen ſwoie/ ábo koniec wźięły CzechRozm 143v, 30; wielki máieſtat był kápłáńſtwá onego ćieniu y figur zakonu Moyżeſzowego SkarŻyw 493; Gdźie ſię ſtárego teſtámentu figury/ nowym teſtámentem [...] wykłádáią CzechEp 89, 32; Gdy potym [Chrystus z Apostołami] z nimi wiecżerzał/ ktore on był k temu wybrał/ ſkonawſzy figurę dawną/ támże pocżął ſłużbę nową. ArtKanc E7; Iezu rozlicżnemi ſtározakonnemi figurámi wyráżony LatHar 335, 385; WujNT 316 marg; Lud krześćiáńſki tym więtſzy związek ma z Pánem Bogiem ſwoim im świátłość y ſkutecżne viſzcżenie nowego przymierza/ prześięga ony ćienie/ figury/ y obietnice ſtárego teſtámentu. PowodPr 16; Byłá figurá tego w dawnym Teſtámenćie Gdy Jozefá przedano: iák dźiś w Sákrámenćie Przedáią Páná ludzie KlonWor 29.

»uprzedzająca figura« (1): Gdyż ſię záwżdy/ y w oney vprzedzáiącey figurze muśiáło to náydowáć/ co ſłużyć/ áni ſię zgodźić nie mogło z rzecżą figurowáną CzechEp 366.

»zakryty (a. pokryty) figurą« (2): co ſie kolwiek dzyało w ſtárym zakonie/ to ſie wſzytko działo dziwną ſpráwą Páńſką/ á było to pokryto figurámi/ iż ſie to wſzytko wypełnić miáło/ ácż inym kſtałtem/ przy zyáwieniu Páná náſzego w cżłowiecżeńſtwie iego. RejPos 34; to w ſwych piſmiech wyznawáią Chriſtum Patribus velatum fuiſſe ſub figuris, iż mowię onym ſtárym Oycom zákryty był Chriſtus figurámi CzechRozm 30.

Szeregi: »cień i (a, albo, to jest) figura« [szyk 9 : 6] (15): iż żadnego ſwiádectwá s piſmá S: prawdziwego niemaſz/ przeto teſz figurámi/ to ieſt ćięniámi dowodziſz/ a s ſwey głowy/ to coć ſie zda pożytetznego brzuchowi twemu powiedaſz. KrowObr 182v; A widziſz tu iuſz? [i]ákie wielkie y poćieſzne táiemnice/ tá figurá/ álbo then ćień/ iedzenie onego żydowſkiego Báránká wielkonocnego/ w ſobie zámyka? KrowObr 187, 182, 183v; [ofiary zakonne] były tylko ćieniem á figurą oney prawdźiwey ofiáry ćiáłá Kryſtuſowego BibRadz *6v; rzecży záś duchowne/ to ieſt/ oná ſámá rzecż właſna/ ktorą ony ćienie y figury znácżyły/ ożyć y náſtáć (iákoż y náſtáły) miáłá CzechRozm 71, 71, 91, 93v [2 r.], 164v; SkarŻyw 493; tu Páweł nie o Chrześćijáńſkim ále o Zydowſkim obchodzeniu świąt/ nowych kśiężycow/ y ſzábbátow/ y o potráwách y napoiách Zydom zákazánych mowi: ktore były ćieniem y figurą przyſzłych rzeczy: y przetoż iuż mieyſcá v wiernych nie máią. WujNT 699, 316 marg, 319.

»figura abo kształt« (1): Izmáelá/ z niewolnice vrodzonego/ figurą ábo kſztałtem/ wſzytkich ćieleśnikow vkázuie/ ktorzy choćiaż ſię weſpołek mieſzáią z Izáákámi/ muſzą doſyć cżynić przyrodzeniu ſwemu/ duchowne dźieći Boże/ gárdzić/ y onych prześládowáć. NiemObr 12.

»obietnice (Boże), (i) figury« (2): obietnice boże/ y figury onych rozmáitych ofiar iuż też y Abráhámá vprzedziły były. CzechRozm 30v, 30v.

»obraz i figura« (1): tedy ſye z piſmá zakonu ſtárégo náuczyſz: iż tho co zakón miał/ nic inſzégo nie miał: iedno przyſzłéy prawdy właſny obraz/ y właſną figurę BiałKat 278v.

»figura to jest słow odmiana« (1): Ná tym mieyſcu figurę/ to ieſt ſłow nieiáką odmiánę/ świętemu Piſmu poſpolitą obácżáć mamy KuczbKat 55.

»figura, (a, abo) podobieństwo« [szyk 7 : 1] (8): A toć były figury/ á toć były ty podobieńſtwá tey ſwiętey krwie Páná náſzego/ kthora miáłá hoynie być wylaná dla zbáwienia náſzego RejPos 103v; vważ tu ſobie káżdy krześćiáńſki cżłowiecże/ tę figurę á to podobieńſtwo/ iż też thy pielgrzymuieſz/ á pielgrzymowánie twoie dziſzeyſzego [!] wieku twego/ ieſt podobne ku pielgrzymowániu onych żydow RejPos 141; A nie tylko figury ábo podobieńſtwá nám o tey przyſzey [!] wodzye rozumieć dawáły/ ále y Prorocy iáwnie powiedáli. RejPos 153v, 47, 141v, 232; CzechEp 220, 258.

»figura i prawda« (1): Chryſoſtom záś piſze: Iż ná tymże iednym ſtole [w wieczerniku] oboiá ofiárá wielkonocna/ y figury/ y prawdy/ byłá ſpráwowána. WujNT 115.

»figura i (a) proroctwo« [szyk 4 : 4] (8): ta fygura y to prorocztwo yzayaſſa bylocz o tey myley panny począczyu PatKaz II 57; o ktorey byly prorocztwa y ſkryte fygury uydany PatKaz II 65v, 59; Tu wtem Pſálmie ieſt figura á proroctwo ſądu bożego RejPs 74; toć były proroctwá y figury tego ſwiętego nowonárodzenia náſzego/ z wody á z Ducha ſwiętego. RejPos 153v, 2, 154; KuczbKat 190.

»przejźrzenie i figura« (1): iż odrzucaſz/ wykład ten o przeyźrzeniu/ y o figurách w ktorych był Chriſtus zákryti/ tedy to nie ſłuſznie czyniſz CzechRozm 29v.

»rzecz abo figura« (1):tyto rzeczy abo figury acz śię tam na on czas práwdźiwie dźiáły [...] przytoczyli to Apoſtołowie abo i ſam pán ktęmu co śię w nowęm teſtamécie dźiało. MurzNT 8v.

»figura abo wyznaczenie« (1): y my/ y oni [Żydzi] nie dla tego ſię od niektorych pokármow wſtrzymawamy/ żeby one złe y plugáwe były: ále oni dla figury ábo wyznáczenia/ á my dla poſłuſzeńſtwá y dla vtrapienia ćiáłá. WujNT 151.

»wzor i figura« (1):iuſz to był wzor y figurá namilſzego ſyná Bożego SkarŻyw 285.

»znak (a. znamionowanie) i (albo) figura« [szyk 4 : 1] (5): Okrom tey ſámey wietzerzey/ iuſz niemamy w kośćiele ſwiętym żadnych inſzych pámiątek/ znákow álbo Figur Páná Kryſtuſá vkrzyżowánego. KrowObr 114, 114 [2 r.]; Nád to wypełnił Pan Kriſius [!] wſzyſtki zakonne figury y známionowánia/ dla cżego iuż ćień vſtąpił gdy rzecż ſámá przyſzłá WujJudConf 78; [Symon czarnoksiężnik, Neron] byli znákámi y figurámi prześládowánia Antychriſtowego. WujNT 717.

Wyrażenia przyimkowe: »przez figurę« (4):

~ W połączeniu szeregowym (1): gdy by kto był miedzy wámi Prorokiem/ mowiłbych mu przez widzenie álbo przez ſen/ álbo przez gadki/ álbo przez figurę/ ále ſłudze ſwemu Moiżeſzowi [...] vſty w vſtá mowię BielKron 40.

Zwroty: »mowić przez figurę« (1) BielKron 40 cf W połączeniu szeregowym.

»przez figurę przeznaczyć« (1): co przez figurę Melchiſedech [...] dawno przed tym był przeznáczył: okáżęć to wſzyſtko ná oko poniżey BiałKat 120.

»przez figurę znamionować (się)« (2): o ktorym [znaku wody a Ducha św.] y ſam [Bóg] powiedáć racżył/ y przez Proroki y przez figury známionowáć racżył. RejPos 154; WerGośc 259. ~

»pod figurą« (86): WróbŻołt V6; RejPs 126; [prorocy] wſzytko pod figurámi proroctwá ſwe wypráwowáli RejAp 3, 67 [2 r.], 109; [jako Bóg] pod oną figurą wywiodł przodki náſze z onego Egiptu [...] tákże też teraz [...] záchowywa nas od káżdey pomſty á vpadku náſzego RejPos 103; A toć były ony wdzyęcżne ofiáry Bogu oycu náſzemu/ kthore ſie dzyały pod tymi figurámi krwáwemi/ figuruiąc przed ocżymá iego onę ſwiętą kreẃ á niewinną iego iedynego ſyná RejPos 104, 153, 215; WujJud 173; CzechRozm 30; dwá Teſtámenty/ to ieſt ſtáry y nowy trzebá káżdemu wźiąć przedśię: y to ogułem vważyć: iż tám z onymi ſtárymi/ wſzytko ſię dźiało pod figurą CzechEp 367; WujNT 342, 807.

~ pod figurą kogo (17), czego (24): RejPs 104v; [Daniel] prorokował o onych Monárchiach pod figurą onych żeláznych mężow z gliniánemi nogámi RejAp 3v; Pod figurą tey nędzney Iezabel thu ſłyſzyſz iáko ſrodze Pan grozi nam wſzytkim RejAp 31, BB6, BB7v, CCv, CC2v, Cc4v [3 r.] (23); Pámiętaymyſz też ná on rozdział Páńſki/ iáko ná dwoie pod figurámi ſzalonych á mądrych dzyewic/ ſtany náſze rozdzyeláć racży. RejPos 343, 103v, 104, 158, 176 [2 r.], 192v (12); CzechEp 287; NiemObr 21, 117; LatHar 199; WujNT 659.

Ze zdaniem przydawkowym [gdy (4), kiedy (1)] (5): wyſlawia prorok dobroci boże ktore dał koſciołowi ſwemu, ato pod figurą, gdys ſzedł przed nimi Czuſz gdys twoy lud z niewoley Egipskiey wiodł WróbŻołt V7, aa2v, ee6; RejPos 158; Tęć zálecono [potrawę dla duszy] y pod figurą/ kiedy kośći w báránku Wielkonocnym żadney łamáć nie kazano. LatHar 188.

W połączeniu szeregowym (1): Ktemu wſzytko nabożeńſtwo Moyżeſzowſkie/ pod zaſłoną/ y pod ćieniem/ y pod figurą podáne było NiemObr 83.

W przeciwstawieniach: »pod figurą ... jasny, jawnie, w prawdzie« (3): iuż nam oſtátecżnie poſłał/ nie pod figurámi/ ále iáwnie/ Syná ſwego miłego RejPos 338; WujJud 79v, 237v.

Zwroty: »pod figurą opisować« (2): Pſalm pod figurą Dawidá/ opiſuie Páná Chriſtuſá NiemObr 21, 117.

»pod figurą (o)powiedać, mowić« [szyk zmienny] (8 : 5): Tu prorok pod figurą mowi o zmartwy wſtaniu páńſkim RejPs 138; Tu prorok mowi pod figurą o męce páńſkiey RejPs 171; Prorocy pod figurámi záwżdy mowili. RejAp 3 marg, BB7v, Ee3; pod figurą ſrogośći Ierozolimſkiey ten ſrogi ſąd ſwoy/ á thę pomſtę ſwoią opowiedáćći racży RejPos 260, 176 [2 r.], 192v, 264, 338; CzechRozm 140; Bog oćiec pod figurą mowi o przyſzłym Meſyaſzu/ iż miał być dány pogánom zá świátłość. CzechEp 321.

»pod figurámi oznajmować« [szyk zmienny] (3): Oznaymiwſzy co mu ſie theż ná ſwiecie niepodoba do wiernych ſwoich pod figurą onych ſiedmi koſciołow. RejAp 71; Duch ſwięthy dáley przez Anyołá Ianowi ſwiętemu pod figurą miáſthá widomego oznáymuie rozlicżne rádośći wiernymPáńſkim zgotowáne. RejAp 182v, BB6.

»pod figurą (p)okaz(ow)ać (a. wskazować), okazowany« [szyk zmienny] (6 : 1): ty dziwne táiemnice Páńſkie też pod dziwnemi figurámi temu to Ianowi s. okázowáne były RejAp 2v; ſłuchay [...] czo thu Pan do nas pod figurą tego tho koſciołá Thiátirenſkiego wſkázowáć racży RejAp 32v, BBv; Y okázowáć im to Pan racżył iáwnie ieſzcże w ſtárym zakonie ácż pod figurámi RejPos 102v; w onym to Melchiſedeku iáko pod pewną figurą Bog pokázował iákie miáło być ofiárownictwo [...] Chriſtuſowo CzechRozm 35; CzechEp 273; WujNT Gal 4 arg.

»pod figurą rozumieć się, może być rozumiano« [szyk zmienny] (2 : 1): tho ſie wſzytko pod figurą rozumie o męcze pana Chriſtuſa WróbŻołt ee5v; Narzeka prorok [...] iż bez przyczyny ſnadz zá dobrodzieyſtwem ſwem vżywa nienawiſći á proſi o wſpomożenie/ y pod figurą może też być pánu Kryſtuſowy zrozumiano. RejPs 50v, 42v.

Wyrażenia: »pisanie pod figurami« (1): Arcybiſkup [...] twierdźi/ iż w ſtárym Teſtámenćie máło ieſt piſánia y to pod figurámi o Boſtwie Chriſtuſowym CzechEp 266.

»pod figurámi przeznaczon« (1): [Chrystus] nam był w Kſięgach Stárego Zakonu pod ofiárámi y figurámi przeznácżon/ poſłan był od Oycá/ tego cżáſu ktory był v ſiebie poſtánowił ſamże Oćiec BibRadz *6v.

Szeregi: »pod figurami i cieniami« (1): ácżkolwiek ſię to y ſzeroko y trudno przedtym przez Moiżeſzá y proroki/ bo pod figurámi y rozmáitymi ćieniámi/ podawáło: iuż to teraz z nowego przymierza piſm ś. łácno może być poięto y wyrozumiano CzechEp 119.

»pod figurą i podobieństwem« (3): nas też wedle onego/ co Bog przedtym przez nie pod figurámi y podobieńſtwy pokázował/ żyć náucżył y roſkázał. CzechRozm 70v; [Psalm wtory] ieſt o Iezuśie Chriſtuśie/ pod figurą y podobieńſtwem Dawidá [...] nápiſány CzechEp 287; WujNT 331.

»pod figurą abo wizerunkiem« (1): wiele ieſt piſmá ś. ktore ſie wedle litery y ćiáłá/ wprzod w Dawidzie ſámym/ y w inſzych iego potomkách pocżęśći iáko pod figurą/ ábo wizerunkiem pokázowáło/ á potym [...] w [...] Synu Bożym [...] Iezuſie Pomázáńcu ſpełniło: y Amen ſwoy wźięło. CzechRozm 105.

»pod zakrytościami a pod figurą« (1): iż ſie ty dziwne ſpráwy/ [...] Ianowi ſwiętemu pod zákrytoſciámi iákiemiś á pod figurámi rozlicżnymi okázowáły/ y zdało ſie ludziom proſtym/ iákoby to iákie fábuły álbo iákie przypowieśći były. RejAp 3.

»pod figurą i znamieniem« (1): Obietnice o rzecżách niebieſkich/ á zwłaſzcżá o wiecżnym żywoćie w ſtárym zakonie iáſne niebyły/ ále pod figurą y známieniem tylko WujJud 79v. ~

»w figurze« (19): Iáko też y w tey figurze mogł ſie nam właſnie známionowáć ten niewinny báránek RejPos 103; iuſz to był wzor y figurá namilſzego ſyná Bożego: ktory ſię iuſz nie w figurze/ iáko tu: ale práwym cżłowiekiem ſtawſzy/ [...] iadł y pił y towárzyſzył prawdziwie známi prochem ſwoim. SkarŻyw 285; WujNT 1.Cor 10/11; Chryſtus [...] w ſtárym zakonie przez ony kápłany v Moizeſzá w figurze gdy ſię ieſzcze nie národźił ofiárowány był SkarKaz 156b.

~ w figurze kogo (1), czego (2): Heſther w figurze Kośćiołá/ lud wybawia z niebeſpieczeńſtwá Leop B4v; RejPos 158v; podobieńſtwo [jest] iż ie [Chrystus Apostoły] żegnał známieniem krzyżá S. iáko w figurze iego/ Iákob Pátryárchá błogoſłáwił ſynom Ioſephowym WujNT 297.

W połączeniu z przymiotnikiem dzierżawczym odimiennym (1): Cyrus (w figurze Chriſtuſowey) wybáwił ie. WujNT 838.

W połączeniach szeregowych (2): coż tego byłá zá potrzebá/ żeby go mieli byli w figurách/ w przeyźrzeniu/ y w obietnicách CzechRozm 30; WujNT 342.

W przeciwstawieniach: »w figurze ... jawnie (2), w rzeczy samej (figurowanej) (2), w prawdzie, w skutku« (6): to prorocztwo ſymeonouo bylo nye w fygurze ktorey ale yawnye przeſz anyola opouyedzyane PatKaz II 62; nowa wieczerza miáłá być w prawdźie nie w figurze BiałKat 296; Pan Bog Syn Boży pierwey w figurze potym w rzecży ſamey/ towárzyſzył zludzmi SkarŻyw 285 marg, 483; Gdyż ſię záwżdy/ y w oney vprzedzáiącey figurze muśiało to naydowáć/ co ſłużyć/ áni ſię zgodźić nie mogło z rzecżą figurowáną: tákże fię w figurowáney to pokazáło co w figurze nie było. CzechEp 366, 269.

Zwrot: »objawiać [co] w figurach« (1): [Bóg] obyauyal tayemnyczą ſwego wczyelenya wrozmaytych ofyarach wfygurach przed zakonem y wzakonye PatKaz III 100.
Szeregi: »w obietnicy i w figurach« (2): [Chrystus] był wedle przeyźrzenia Bożego w obietnicy y w figurách CzechRozm 30v; CzechEp 269.

»w figurach, (aho) w przej(ź)rzeniu« (2): [Chrystus] nie mowi byłem w przeyźrzeniu/ ábo w figurách/ ále o ſwey ſkutecżney bytnośći. CzechRozm 29v, 30. ~

11. Alegoria (3):
Wyrażenie przyimkowe: »pod figurą« (3): [św. Piotr] Rzym názwał Bábilonią/ pod figurą gdzie pierwey wſzytkiego báłwochwálſtwá głowá byłá SkarJedn 86.

~ pod figurą kogo (2): A ták pod figurą tego tho Młodzyeńcá/ káżdy ſie z nas ták tułáć/ á thák ſie pytáć powinien/ o powinnośći ſwoiey cnotliwey/ áby nie żył iáko ine nieme źwirzę RejWiz A8; Piſał też pod figurą Kupcá nadobną ſpráwę cżłowieká Krześćijáńſkiego. RejZwierc Aaav. ~

12. n-pers (7): yakom przedal Phigurze ZapWar 1529 nr 2474.
Zestawienie (6): yakom ya nyeraczil za sliachathna malgorzathą voynova z opaczy zeby myala opravycz vyano swe synovy svemv sthanyslavovy zianczievy thego tho yana phygury ZapWar 1528 nr 2466; slawatny Ian ffigura raycza y myesczanyn warssowsky ZapWar 1548 nr 2667, 1548 nr 2667 [4 r.].

Synonimy: 1. forma, kształt; 2. osoba; 3. obraz, wyobrażenie; 5. model, wzor; 7. symbol; 10. podobieństwo, symbol, zapowiedź.

IM