[zaloguj się]
[pdf]

FILOZOFIJA (131) sb f

ph- (73), f- (58); -z- (95), -s- (34), -ż- (2); -ph- (79), -f- (52).

Oba o jasne, a pochylone (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg
N filozofijå
G filozofijej, filozofij(e), filozofiji
D filozofij(e)j
A filozofiją
I filozofiją
L filozofijej, filozofiji
V filozofijå

sg N filozofijå (29). ◊ G filozofijej (46), filozofij(e) (5), filozofiji (1) Calep; -(e) PaprUp (4); -éj : -(e) ModrzBaz (5 : 1); -éj (1), -(e)j (45). ◊ D filozofij(e)j (1). ◊ A filozofiją (15). ◊ I filozofiją (21). ◊ L filozofijej (11), filozofiji (1) FalZioł; -ej (3), -(e)j (8). ◊ V filozofijå (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów s.v. filozof) i XVIII w.

1. Zamiłowanie do nauk, dążenie do wiedzy i mądrości; również sama wiedza i mądrość oraz nauka mądrości; także reguły logicznego myślenia; philosophia Mącz, Cn; studium sapientiae Cn [philosophia – amor sapientiae, miłość, chciwość ku mądrości. Mącz 297d; – amor et studium sapientiae, chęć do mądrości Calep] (103): Trzeczy uyuod yeſth ſphylozophyey/ gdyſz krol ſlugą czczy/ tedy vyączey/ ma czczycz mathką PatKaz I 5; FalZioł V 52; BielŻyw 118; KromRozm III A3; GliczKsiąż M8; KwiatKsiąż H3v; Aperire fontes Philosophiae Zrzódłá á grunty Phyloſophiey otworzić. Mącz 278d, 325d; GórnDworz F6, F6v; Akádemia był lás nie dáleko Athen/ tam ſie Plato vrodźił/ yFiloſofiey Potym vcżył: [...]. Ztądże teraz káżde takie mieyſce gdźie Filoſofie vcżą/ Akádemią zową. ModrzBaz 129v marg, 129v [2 r.]; Oczko 30v; SkarŻyw 102; Cżwarći ſą/ ktorzy będąc nád ty chytrſzymi/ y dla podchwycenia Filozofią oſtrożnieyſzymi: żeby dwu Bogu vſzli [,..] tego nie mowią żeby ſię iuż vrodźić miał y wyniść od oycá CzechEp 253; PudłFr 44 [2 r.]; Calep 374b; Phil G.
Zwrot: »filozofiją [na kogo] iść« (1): Philozophią ná mię proſtaká idźieſz. (–) Wierzę ia temu/ że ty tego nie rozumieſz: bo wy zwykli mowić o rzeczách trudnych bez náuki OrzRozm B2.
Wyrażenie: »mądra filozofija« (1): Kim ſye lepiéy zábáwiáć/ ieſliże Zofiią/ Albo ieſliże mądrą tą Philozophią / Która tylko głowę mi nędznikowi pſuie PudłFr 44.
Szeregi: »dyjalektyka albo (a) filozofija« (2): A to ſye wſſyſtko nye przyrodzonemi wywody z Dyálektyki/ álbo Philizophiey [!]/ [...] wywyodło KromRozm II a2, o4v.

»filozofija a mądrość« (1): correctio philosophiae veteris et emendatio, Popráwienie ſtarádawney Philoſophiey á mądrośći. Mącz 350b.

»filozofija to jest miłość mądrości« (1): á Philoſophia (to ieſt miłość mądrośći) dla tego ieſt wolna/ yſz iey nauka ludzie cyni. KwiatKsiąż H3.

»nauka to jest filozofija« (1): Cicero dobrze powyedzyał/ że náuká to yeſt/ yáko Láćinnicy zową philozofia yeſt lekárſtwo vmyſlu GliczKsiąż I3v.

»filozofija, (a) nauka (o) mądrości« [szyk 2 : 1] (3): Praecepta et instituta Philosophiae, Náuká o mądrośći/ Philoſophia. Mącz 36d; Philosophiam quantopere expetendum putas, Iáko bárzo mniemaſz Philoſophia á náuká mądrośći ma być pożądána. Mącz 338b, 504d.

a. Dzieła naukowe uczonych i filozofow, poglądy, przekonaniα i nauki przez nich głoszone (17): Mącz 254b; OrzQuin Q2; ták nas vcży Philozophia/ iż kto ciáłá ſubtylnieyſzego/ ten y rozumu byſtrſzego być muśi. GórnDworz X6; ktorey rzecży przećiwną vkazałem/ nietylko z piſmá ś.: ále też y z Filozofiey wyrokow [ex philosophorum decretis]. ModrzBaz 62v; WujNT 699 [4 r.].

filozofija czyja [cum ai poss (2), cum G n-pers (1), cum pron poss (2)] (5): GlabGad A3; CzechRozm 20v; rychło przyzwolił [św. Wojciech]/ áby ſię doſkonáłośći żywotá Chrześćiáńſkiego chwyćił/ á Chryſtuſowey Philozophiey vcżniem ieſzcże zoſtał. SkarŻyw 353; NiemObr 125; Pogáni przez Philozophią ſwą/ przez ktorą Bogá poználi/ nie mogli być zbáwieni. WujNT 522.

W charakterystycznych połączeniach: filozofijå Chrystusowa, cielesna, diabelska, Platonowa; głębokość filozofijej

Wyrażenie: »filozofija pogańska« [szyk 2 : 2] (4): wywrocą teraz Loikowie pogáńſką filozofią wſzytko ná nice CzechEp 105, 232, 252; O Philoſophiey Pogáńſkiey mowi Páweł S. WujNT 699.
Szereg: »filozofija to jest nauka mądrości« (1): Wyłożyłem [...] Problemata [...] Z głębokoſci philoſophiey, to ieſt, nauki mądroſci Ariſtatileſa [!] y inſzych philozophow wybrane GlabGad A3.
b. W polemikach religijnych mądrość ludzka oparta na rozumie w przeciwstawieniu do mądrości bożej; kręte mędrkowanie, spekulacje myślowe, dociekanie rozumem przeciwstαwne prostej wierze w objawioną mądrość bożą (56): Leop NN6; BielKron 46v; W cżym ábyś zániechawſzy iuż Filoſofiey/ á odłożywſzy ná ſtronę rozſądek rozumu twego/ poddał ſię w poſłuſzeńſtwo Duchowi świętemu/ Miſtrzowi a wodzowi prawdy GrzegRóżn A2v; miáſto proſtey wrodzoney y zrozumney wiáry/ wydáli rozumem vgłádzoną/ y Filozofią vmuſkáną/ á mądrośćią ludzką iako kliiem ſkliioną. GrzegRóżn Hv, C3, L3v, L4v; SarnUzn E8 [2r]; Ale iż wiemy pewnie iż Bog ieſt/ tedyć wżdy czokolwiek ieſth/ wżdyć muśi mieć iſtność iáką/ ácż powiedáią iż to ieſt philozophia/ ále tę philozophią ſamże ten Pan Potym iáſnie wyłożyć racżył. RejZwierc 9; A co ſie tknie tego [...] żeby wiele á nie ieden zbáwićielow było: gdybyſmy do Bogá zbawićielá Iezuſá przydawáli/ zácżymby też nie ieden ále wiele Bogow być miáło: tedy to głupia á nieopátrzna Filozofią. CzechRozm 122v, 21, 41v, 52v; SkarŻyw 47, 196; A filozofia wedle Tertulianá/ [...] heretyctwo rodźi/ y zdrową zborową náukę plugáwi/ przetoż ia przed nią vćiekam oney ſię wyrzekam/ á ná ſámym proſtym/ ſzcżyrym y prawdźiwym ſłowie Bożym przeſtawam/ woląc być v X. K. Klechą niż v Chriſtuſa Filozofem/ á z Filozofiey/ z drugimi heretykiem. CzechEp 71; A cżynili [niektórzy ludzie] to wſzytko z opilſtwá mądrośći świeckiey/ ktorą teraz zową/ nadobnym ſłowkiem/ Filozofią. Lecż Iákub ś. káp. 3. v 15. zowie ią źiemſką duſzną y Dyabelſką mądrośćią CzechEp 232, 68, 146, 154, 179, 242 (13).

filozofijå czyja (4): GrzegRóżn I4v; Philozophia Nowowiercow. SarnUzn E8 marg; CzechRozm 198v; CzechEp 147.

filozofijå o czym (2): Dziwna Filozofia o mowie á o słowie. CzechEp 143 marg, 147 marg.

W połączeniu szeregowym (1): Wymyſły/ Baśni/ Philozophiá [!] miáſto ſzcżerego ſłowá Bożego GrzegŚm 29.

W charakterystycznych połączeniach: filozofijå chytra, ciemna, daremna, dziwna (4), głęboka, głupia (2), nieopatrzna, sprosna, (2), subtylna (2), tajemna, zmyślona; filozofijej słuchać; z filozofijej dumać, pytać; przez filozofiją oszukać, złupić, zwiedziony (2); filozofiją dowodzić, nadęty (2), pachnąć, przydawać, umuskany, unosić się; w filozofijej się obierać.

Wyrażenie: »filozofija świecka, ludzka, świata tego« [szyk 2 : 2] (2 : 1 :1): A ieſlić rozum co thákowego z Filozofiiey ludzkiey poduſzcża/ ma záiſthe słowem Bożym być poimány/ á nie rozumem prawdá ma być przewroconá. GrzegRóżn K2v; To ieſt wiárá náſzá: która nie z rozumem ludzkim/ áni z Filozophią świátá tego/ áni z ſzátánem y vczniámi iego/ ále z wolą Bożą ſye zgadza BiałKat 176; SkarŻyw 337; SkarKaz 486b.
Szeregi: »filozofija, (i) loika« [szyk 2 : 1] (3): to cżyśćie widzę iż wſzytká náuká X. K. Filozofią pachnie y Logiką/ ktorey nie vcży ſłowo Boże. CzechEp 71, 139, 183.

»filozofija i mądrość świecka« (1): Philozophia y mądrość świecka/ máiąc rzeczy nizkie/ máłe y niepewne/ ſłowy długimi y wydwornymi nágradza/ y vdátną ſię cżyni. A Bozka Duchá ś. náuká/ máiąc rzeczy bárzo wielkie/ wyſokie/ prawdźiwe y niepoięte/ o ſłowá nie dba SkarKaz 122a.

»świeckie nauki i filozofija« (1): Co ſię mniemániá o świeckich náukach y Philozophiey/ [...] dotycże SkarŻyw 538.

»filozofija i omamienie« = philosophia et inanis fallacia Vulg (2): Bácżćież by kto nie był/ ktoryby was złupił przez Filozofią/ y prożne omamienie/ wedle vſtáwy ludzkiey/ podług żywiołow świeckich/ á nie według Chriſtuſá. NiemObr 79; WujNT Col 2/8.

»nie filozofijå ale Pismo święte« (1): Otoſz nie z Filozofiey/ ále z piſmá s. pytam. CzechRozm 22.

»rozum, (i) filozofijå świecka; rozum z filozofiją« (2 : 2): Thákżeć też rozum z Filozofią mowi/ że śmierć wiernym ieſt zginieniem GrzegRóżn K3, K2v; CzechEp 183; Nikt ſię tego z rozumu y z Philozophiey świeckiey náuczyć y dopytáć z przyrodzonych náuk nie mogł. SkarKaz 486b.

»(nie) filozofija a nie (jedno) słowo boże« (3): nietrzebá Philozofiéy ſłucháć/ iedno ſłowá Bożego. BiałKat 101; (mowiąc wedle ich Filozofiey y terminow/ á nie wedle ſłowá Bożego/ ktore tych plotek nie vcży) CzechEp 147, 242.

»filozofija, (albo, i) sofistyka (a. zofist(r)yja)« (3): KromRozm I L; Nad to ieſzcże/ Filoſofia/ Sofiſtica/ y wſzytki namowy mądrośći ludzkiey kthore ſię z rozumem zgádzáią/ wnet vſtąpią proſtoćie á głupſtwu Bożemu/ ktore ieſt mędrſze nizli wſzyſcy ludźie GrzegRóżn A2v; RejPos 88v.

»filozofija i terminy« (1): (mowiąc wedle ich Filozifiey y terminow/ á nie wedle ſłowá Bożego/ ktore tych plotek nie vcży) CzechEp 147.

»filozofija i zwiedzienie« (1): Strzeſmy [!] ſię ábychmy nie byli zwiedźieni przez ich ćiemną Filozofią y zwiedźienie [per philosophiam et inanem fallaciam Vulg Col 2/8] iákie według vſthaw ludzkich/ y według náuk świátá tego GrzegRóżn I4v.

2. Określona gałąź wiedzy, najczęściey o początku i istocie wszechrzeczy; również nauki wyzwolone i filozoficzne wykładane na uniwersytecie; physica, physiologia Cn [nauki wyzwolone trudne, głębokie, prywatne, szkolne ‒ philosophiae et sapientiae nomen in hoc sensu Cicero, Seneca et alii usurpant Cn] (21): FalZioł V 51y; Goski A4; o tym Kronikarze piſzą/ y wiłicżáią ich wiele [białych głów]/ kthore Philozophią vmiáły: drugie kthore wirſz dźiwnie dobrze piſáły GórnDworz X7, B5, F7v, N4; HistLan F5; Przeto máteryą Sákrámentu CHriſtus żadną miárą być nie może/ gdyż to y z Philozophiey mamy/ że iedney rzecży niemoże być ieden ſprawcą y máteryą záraz. WujJud 162; Bo wſzkole y Filoſofiey y inſzych náuk [et philosophia et omnes artes] trzebá vcżyć/ á napirwey ięzykow ModrzBaz 134v; Y nie było ieſzcże ná ſwiećie/ [...] żadney Akádemiey/ áni Kollegium/ gdzieby Theologia/ Philozophia y inne wyzwolone náuki inſzym ſię ięzykiem vcżyły SkarJedn 360; SkarŻyw 308; StryjKron 1; Bo to rzemioſło [rządzenie ludzi] nie ieſt iáko Philoſophia y Teologia, ktorey ſię z kśiąg w komorze náuczyć możeſz. SkarKazSej 663a.
Wyrażenia: »mistrz filozofije« (1): Gerzi y Benedikc Miſzkowſcij beli Miſtrzami Philozophie. PaprUp C, B4, B4v [2 r.].

»nauka (a. nauki) filozofijej« (2): GlabGad A5; Politioris humanitatis et politioris disciplinae expers, Namniey nie yeſt cwiczony w naukách philoſophiey. Mącz 308a.

»przyrodzona filozofija« = nauki przyrodnicze (1): iako od przirodzoney Philoſophiey [wszczyna się] kunſt lecżenia. KwiatKsiąż I4v.

Szeregi »filozofija to jest (a) mądrość przyrodzona« = nauki przyrodnicze (2): GlabGad A5; Sagacissimus rerum naturae, W philoſophiey á mądrośći prziródzoney wielmi Ćwiczony. Mącz 364a.
3. Nauka moralności i mądrości życiowej, etyka; cognitio optimarum rerum, vivendi ac moriendi scientia Cn [obyczajow dobrych nauka ‒ ethice, pars philosophiae de moribus, philosophia moralis Cn] (6): O téi [sprawiedliwości] zakon/ Prorocy/ pan Chriſtus/ Apoſtołowie ſrodze każą/ gdy powiedáią że iéi nigd [!] nięmá téſz ani ći którzy ſą wedle Philoſophjiei ná ſprawiedliwſzy MurzNT 3v; KwiatKsiąż H3v [2 r.]; był [Aleksander] náſchwał mądrym/ dziwnie mężnym/ bárzo powſcięgliwym á práwym Philozophem/ s tych czechu/ ktorzy nas pocżćiwie żyć vcżą. bo niemoże być więtſza Philozophia/ iáko ludzie źwirzęczych obycżáiow/ [,,.] przywieść ku życiu podług rozumu GórnDworz Kk5v; WujNT 699 marg.
Szereg: »reguła to jest filozofija« (1): Co to zá dziw/ iż cżłowiek vcżony/ kſiąg/ á náuki páthrzącz/ regułą ſwą/ tho ieſt Philozophią/ kthora nie na ſłowiech/ ále ná przyſtoinym życiu záwiſła/ zhołdowány/ ſtáry/ zeſzły/ ſtrzymał ſie nie dotknąć wielkiey wſzetecżnice? GórnDworz Aa7v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Philoſophy. Philozophia. Philoſophia. Calag 376b.

Synonimy: 1. mądrość; b. rozum, sofistyka.

TZ