Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: FOREMNOŚĆ

Następne hasło: [FORER] »

FOREMNY (71) ai

o oraz e jasne.

comp i sup (7 + 3) (nåj)foremniejszy (10); -ejszy (2), -(e)jszy (3).

Fleksja

sg
m	N	foremny, foremniejszy, nåjforemniejszy	f	N	foremnå, foremniejszå	n	N	foremn(e), nåjforemniejsz(e)
	G			G	foremn(e)j, foremniejszéj, foremnéj		G	foremn(e)go
	A			A	foremną, foremniejszą		A
	I			I	foremną		I
	L			L	foremn(e)j		L	foremnym

pl
N	subst	foremn(e), nåjforemniejsz(e)
G		foremnych
A	m pers	foremn(e)
A	subst	foremn(e)
I	m	foremn(e)mi
inne formy
sg A - foremny, foremn(e)go; sg I - foremnym

sg m N foremny, foremniejszy, nåjforemniejszy (18). ◊ A foremny (1), foremn(e)go (1). ◊ I foremnym (3). ◊ f N foremnå, foremniejszå (15). ◊ G foremn(e)j, foremniejszéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ D foremnéj (1). ◊ A foremną, foremniejszą (4). ◊ I foremną (1). ◊ L foremn(e)j (2). ◊ n N foremn(e), nåjforemniejsz(e) (8). ◊ G foremn(e)go (3). ◊ L foremnym (2). ◊ pl N subst foremn(e), nåjforemniejsz(e) (5). ◊ G foremnych (1). ◊ A m pers foremn(e) (1). subst foremn(e) (2). ◊ I m foremn(e)mi (1).

Sł stp brak, Cn s.v. foremnie, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Kunsztowny, misterny, wykonany z dużym nakładem pracy i znawstwem; gustowny, okazały, wspaniały (17)
2. Piękny, kształtny, pełen wdzięku; wytworny, zbytkowy (18)
- a. O urodzie człowieka (5)
- b. O wytwornym stroju (3)
- c. O języku i sposobie mówienia (6)
3. Trafny, akuratny, odpowiedni, dobry, słuszny, właściwy; o rzemieślniku: umiejętny, biegły w sztuce (16)
4. Przemyślny, sprytny; chytry, podstępny (3)
5. Dowcipny, wymyślny, śmieszny, ucieszny; zręczny, zgrabny, błyskotliwy (16)
6. Według jakiegoś wzoru, formy uczyniony (1)

1. Kunsztowny, misterny, wykonany z dużym nakładem pracy i znawstwem; gustowny, okazały, wspaniały; artificiosus, elaboratus, exquisitus, factus, superbus Mącz (17): Vźrzał zamek ná gorze oſobney pięknośći/ [...] Ony ganki foremne/ ony piękne wieże RejWiz 64; Hoc factum est affabre, To foremna robotá. Mącz 113a; Elaboratum poculum Piękny Foremny kubek. Mącz 181a; erudita operatio, Foremna/ miſterna robotá/ albo wypráwá Mącz 359d, 65c, 164a, 217a, 336d [2 r.], 433d; dobry złotnik/ wziąwſzy Rubin/ kthory ſycz był piękny/ oſádą foremną/ folgą/ przyſtrychnieniem / ſmelczem / vcżyni gi dobrze czudnieyfzy GórnDworz N5v; RejZwierc 97; Colossus ‒ Słup wielki a foremnij. Calep 217b; KlonWor 31.

Szereg: »misterny a foremny« [szyk 2 : 1] (3): Artifices argutiae, Foremne á miſterne ſubtylnośći Mącz 17a; Artificiosa pictura, Miſterne á foremne málowánie Mącz 17a, 17a.

2. Piękny, kształtny, pełen wdzięku; wytworny, zbytkowy; comptus, floridus, scitus, subtilis, venustus Mącz (18): młodemu cżłowieku gdy co foremnego Widzi/ pograwa mu więc ſerdecżko do tego. RejWiz 64; Byssus, Wſzelákye náymyękſze á nayforemnieyſze płótno Mącz 28b, 247d, 426.

a. O urodzie człowieka (5): Páni z muru vźrzawſzy páná foremnego/ Dam miáſto rzekłá/ ieſli będę żoną iego. RejZwierz 24v; Venusta facies, Foremny xtałt. Mącz 113b; Nadobny /piękny/ foremny. Mącz 405b, 372c.

Szereg: »cudny i foremny« (1): máiąc żonę bárzo cudną y wzroſtu ſubtylnego/ powiedał káżdemu o iey ciáłu bárzo cudnym y foremnym BielKron 100.

b. O wytwornym stroju (3): Lautitia etiam in vestitu, Foremne miękkie á koſztowne ſzáty. Mącz 186a; foremną zaſłonę Swoiey głowie zdźiáłáłá ZbylPrzyg A2, A2.

c. O języku i sposobie mówienia (6): Floridus Orator, Foremny/ Niepoſpolity wymowcá. Mącz 131a; práwiechmy ięzyk ſwoy/ ácz też nie bárzo foremny/ ták byli zátłocżyli á zániſzcżyli/ żechmy mu cżáſem ſámi właſnie nie rozumieli. RejZwierc 210; Aż mi grzmi we łbie tá Láćiná ſkocżna/ Bo foremnieyſza niż náſzá potocżna. KlonFlis H3v.

Szeregi: »piękny a foremny« (2): Compta oratio, Piękna á foremna mowá. Mącz 61d, 188d.

»foremniejszy a wystrychniejszy« (1):Unctior loquendi consuetudo, Foremnieyſzy á wyſtrychnieyſzy ſpoſob mowienia. Mącz 503b.

3. Trafny, akuratny, odpowiedni, dobry, słuszny, właściwy; o rzemieślniku: umiejętny, biegły w sztuce (16): Y dworzány mym zdániem doſyć foremne ma RejWiz 167; Elocutio figura Rhetorica, To co ſie wynálázło godnemi a słuſznemi słowy/ oſięgnienie y wyſtrychnienie foremne. Mącz 197c; Eminens virtutis effigies, Náyforemnieyſzy xtałt cnoty. Mącz 207b; foremnieyſzéy Figury/ ku rozſádzeniu ſádów/ nád Cynká niemáſz OrzQuin H3v, H3v marg; Siłá ieſzcże tych mieyſc/ s ktorich trefne rzecżenie płynie/ [...] bo y przygroſzká foremna: y zámilcżenie ná cżás: y zdumienie ſie ná co GórnDworz S2; Więc też y tho foremny żárt/ kiedy ktho dla thego/ áby go hámowano/ chce wrzecży co vczynić/ do cżego nigdi woley niema. GórnDworz T5v, C3v, Ddv; Także y cżłowiek pocżćiwy/ iákiemiſz ſie kolwiek przypadki kiloby foremnemi záfárbuie/ wdzięcżnieyſzy bywa v tych co ie fortuná pieśći. RejZwierc 21v, 50v, 187; KochPieś 59.

W charakterystycznych połączeniach: foremny (-a, -e) kształt [czego], przygrożka, wypoczytanie [czego] żart.

Szeregi: »dobry albo foremny« (1): Artificiosus, Dobry rzemieslnik/ álbo foremny/ Miſterski. Mącz 17a.

»piękny a foremny« (1): Axioma [...] Piękna á foremna yáka powieść prawdźiwa/ którey ſie nikt przećiwić nie może. Mącz 22b.

»foremny a wdzięczny« (1): Acroama [...] Sententia álbo foremne á wdzięczne wypoczitánie rzeczi. Mącz 2d.

4. Przemyślny, sprytny; chytry, podstępny (3): KlonFlis Dv; Gdy ia z wyſtępkámi walcżę ludzkimi/ ty zemną Cicho wiedźieſz chytrą niechęć y woynę foremną. KlonWor *1v; Zá twoią ſpráwą oſzuſt ſwoio fałſze zdobi/ W piękny płaſzcżyk/ kiedy co foremnego zrobi. KlonWor 1.

5. Dowcipny, wymyślny, śmieszny, ucieszny; zręczny, zgrabny, błyskotliwy (16): Salse dicta, Foremne, Wyrzeczenie. Mącz 86c; tá trefność ktora w wypowiedániu foremnym/ iáko ſie co sſtáło záwiſłá GórnDworz S2; Tákowych tedy żártow [...] v dworu śiłá bywa/ ále tho ſą nayforemnieyſze/ ktore cżłowieká s przodku nákarmią ſtráchu/ a potym wſzytko ſie w ſmiech á krotochwilę obroći GórnDworz S6, N8, O, O4v, O6v, P6v, R7, Tv.

N sg f w funkcji orzecznika (2): Foremną y to/ kiedy owo kto wrzecży niechcąc/ tknie kogo niebárzo znácżnym ſłowem w ſádno. GórnDworz R; Też y to foremna/ dáć to nieprzyiacielowi ſámemu/ czo on thobie vymuie GórnDworz S.

W charakterystycznych połączeniach: foremna (-e) powieść (5), wypowiedzenie, wyrzeczenie.

Wyrażenia: »foremny bałamut« (1): podkałem ſię w drodze, Z foremnym báłámutem, y ſprawcą iákimśi. CiekPotr 85.

»foremna łeż« (1): Bullate nugae, Foremną łeż. Mącz 28a.

»foremny sposob [czego]« (2): y dla vſzcżknienia/ y dla pochwalenia/ foremny tho ſpoſob ieſt zátrefnowánia/ kiedi cżłowiek przyznawſzy ono/ y potwirdziwſzy czo kto powiedział/ inácżey wyłoży/ niż on rozumiał ktho rzekł. GórnDworz Q5v, O5v.

6. Według jakiegoś wzoru, formy uczyniony (1): Decussacio, Foremne vłożenie álbo poſtáwienie ná xtałt kraty. Mącz 79c.

Synonimy: 1. wyborny, znamienity; 2. gładki, kształtny, nadobny, piękny, wdzięczny; 3. słuszny, udatny, właściwy; 4. chytry, podstępny; 5. dowcipny, ucieszny, wymyślny, zręczny.

Cf NIEFOREMNY