[zaloguj się]
[pdf]

FORMA (220) sb f

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl du
N forma formy formie
G formy form
A formę formy
I formą
L formie formach

sg N forma (86). ◊ G formy (28). ◊ A formę (36). ◊ I formą (17). ◊ L formie (23). ◊ pl N formy (13). ◊ G form (5); -ó- (2), -o- (2) SarnStat (2 : 2), -(o)- (1). ◊ A formy (7). ◊ L formach (4). du N (cum nm) formie (1) SarnUzn F4v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Kształt, ukształtowanie; postać, wygląd zewnętrzny; habitus, species Mącz; forma Calep; figura, conformatio, corporatura, factura corporis Cn (40): Ocyec yeſli życży ſynowi pokoyu á wcżáſu/ lepyey nyechay mu po proſtey formy żonę yedna/ niż kyedy bárzo głádkyey. GliczKsiąż P8v; gdy [Aleksander] widzyał krolową ine pięknoſcią formy y vrodą przechodzić/ rzekł: Zony Perſkie ſą roſkoſz ocżom/ á boleść ſercu. BielKron 124v, 261v; caseus [...] pyramidalis figurae factus, Tákiey formy ſér yáko kopce bywáyą Mącz 219b; Parilis [...] Równy/ yednáki/ równego xtałtu/ yednákiey formy. Mącz 278b; Species [...] Poſtáwá/ oſobá/ xtałt/ formá/ też vrodá/ piękność. Mącz 404c, 10d, 151b, 240c; OrzQuin H4v; Strum B2v; ModrzBaz 42; Conformatio – Podobną forma. Calep 240a, 429b, 779b; SarnStat *4, 1276 [2 r.]; Głoſeś/ práwi/ iego [Boga] ſłyſzał/ áleś twarzy y formy żadney nie widźiał, SkarKaz 117b.

W charakterystycznych połączeniach: podobna forma; czworogrannej, jednakiej (2), co nacudniejszej, (nie)rownej, prostej formy; piękność formy.

Zwroty: »formę dawać« (1): Informo ‒ Riſsuię, formedaię Calep 543a.

»mieć [jakąś] formę; być [jakiejś] formy« (4; 3): Ryb á źwierząth morſkich wielką moc ieſth/ [...] iedny ſą tey formy iáko Rák BielKron 295; convolvulus, herba, Zwoniſzczek/ bo ma formę zwonkową Mącz 154c, 70d, 76b; Bo to ieſt okrągłey formy SkarŻyw 456; Strum C3; SkarKaz 39a.

Wyrażenie: »widoma forma« (1): Pan Bog wſzędźie ieſt/ [... ] nie ma ćiáłá ludzkiego áni żadney widomey formy. SkarKaz 39a.
Szeregi: »forma albo figura« (1): wyrażenie każdey formy albo figury gdy będzie na iakiey twardey á ſuchey rzecżi wyrażono [...] dłużey trwa y lepiey ſie dzierży niżli na rzecży miękkiey GlabGad M6.

»zwierzchni habit to jest forma« (1): ty to wypocżytane rzeczy [malowanie, wyrycie, ulanie]/ ani znaczą cżaſow/ ani łatwie mogą odmiennośći poruſzeń okazać/ iedno tylko zwierzchni habit/ to yest/ forme oznaimuią KwiatKsiąż G4v.

»forma a(l)bo (i) ks(z)tałt« [szyk 3: 3] (6): Cucurbitanus, Co xtałt álbo formę ma korbſową Mącz 70d; Conformis [...] rowney formy álbo xtałtu Mącz 134b, 76b, 164b, 355c; [Duch św.] formę ábo kſztałt gołębiá ná ſię brat. CzechEp 316.

»obyczay, (i) forma« (3): ieſliby téż kto inſzym iákim niezwyczáynym/ álbo oſobnym obyczáiem/ y formą rzeczy rzemieſłnicze mieć chćiał/ té ták zápłáći/ iáko ſie z rzemieſłnikiem będźie mógł zgodźić y ſtárgowáć. SarnStat 270, 270, 287.

Wyrażenie przyimkowe: »w formie« (1): [Bóg] rzekl czartouy w uązouey formye [y rzek tak ku vązouy {pan} bog] PatKaz II 55v.
a. Wizerunek, konterfekt; exemplum Mącz; ectypum Calep [ectypum ‒ konterfekt, obraz formierski Cn] (2): Ectypa dicuntur opera quae ex ipsis typis formata sint ‒ forma wirzezana. Calep 348b.
Szereg: »forma albo wyobrażenie« (1): Pingere exemplum alicuius, Formę/ álbo wyobráżenie cżyie wymálowáć. Mącz 110c.
2. Sposób postępowania; wzór, model, przykład; exemplar, qualitas Mącz; forma, figura Calag (117): Ten Argument niemoże inákſzą ſtać formą OrzQuin Sv; Geſtatl. Kſtałt. Wzor. Formá. Forma, figura. Calag 239b.

forma czego (7): forma naszej RP tą jest, że bez sejmu ani sprawiedliwość ani obrona ani żadny koronny pospolity porządek stanowić się nie może. DiarDop 110, 113; Exemplar antiquae religionis, Forma, Przikład á obyczay ſtárádawney wiáry. Mącz 110c; SkarJedn 82; GórnRozm Hv; WujNT 543, 575.

Szeregi: »ks(z)tałt i forma« (2): oni kxtałt y formę wiáry podáney mocnie trzymáiąc/ innym do prawdy Ewánieliey S. drogę vkázowáli y vkázuią SkarJedn 82; nie każe przez piſmá doświádczáć ich náuki/ ále przez on pierwſzy kſztałt/ y formę wiáry y religiey/ podáney im pierwey niżli ábo mieli ábo czytáli ktore kśięgi nowego teſtámentu WujNT 575.

»forma i sposob« (1): Ná pierwſzym káżdego narodu náwroceniu ná wiárę Kátholicką/ pewna formá y ſpoſob náuki ábo regułá wiáry bywa podawána WujNT 543.

»wzor a forma« (1): Weźmimy wzor á formę od pogánow/ ktorzy nye znáyąc prawdziwego Bogá/ záwſſe zá dzyatki nowonárodzone nyeco ofiárowáli bogom ſwym GliczKsiąż C7v.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle formy« (1): Przybytek ſwiádectwá Bożego był ſpráwion oycom náſzym na puſzcży/ thák iáko był roſkazał Pan Moiżeſzowi wedle formy ktorą mu był vkazáć racżył. RejPos 22.

»na formę« (2):

~ na formę czego (1): zezwalali, aby iny status iudiciorum był wynalezion pewny a ustawiczny na formę inych państw Diar 94.

Zwrot: »na [jakąś] formę [co] robić« (1): KTórzy to Woiewodowie/ iáko/ y ná iáką formę ma kto co robić/ y iáko drogo który rzemieſłnik ma którą robotę wypuśćić od rąk/ oſzácowáć máią. SarnStat 287. ~

a. Model, wzór, prototyp (dotyczy rzeczy, przedmiotów); archetypus, exemplar, protypus Mącz (12): Exemplar [...] Forma Copia/ Przepis/ Przikład. Mącz 110c, 127c, 337b; Strum B4.

forma czego (1): KochBr 150 cf »forma doskonała«.

forma z czego (1): Párdix wynálazł piłę wzyąwſzy formę z rybiey kośći BielKron 23v.

Wyrażenia:»forma doskonała« (1): Wizerunk widomégo świátá niewidomy Ieſt nád przeźroczyſtémi niebieſkimi domy: Gdźie formy doſkonáłé wſzytkich rzeczy wiſzą/ Wedle których Bóg ſtworzył tę machinę inſzą. KochBr 150.

»(naj)pi(e)rwsza forma« (3): Prototypus [...] Latine, primum exemplar, Naypirwſzy przikład naypirwſza formá/ ná którey xtałt drugie czinią. Mącz 328a; Protypus, latine primum exemplar, Pierwſza figurá/ formá/ przikład Mącz 471b, 471b.

Wyrażenie przyimkowe: »wedle formy« (1):
~ Wyrażenie: »wedle pirwey formy« (1): Wedle pirwey formy vczynione. Mącz 166a. ~
α. Gatunek, rodzaj (2): Essedum [...] Nieyáka formá wozowa/ Kárá/ Kolimágá yako niektorzi zową. Mącz 108c.

forma czego (1): Fasellus [...] Nieyáka formá łodźi/ Nawá też zową. Mącz 119b.

b. Przykład, wzór (dotyczy formuły słownej); układ treści dokumentu urzędowego; formula, iuris praescriptum et norma, conceptio, tenor Cn (93): GrzegRóżn H4; Filum orationis pro Stylo et ducendi forma ac compositione ipsius orationis, Obyczay/ xtałt/ formá ſubtilność/ ſpoſób/ roſcyągnienie álbo roſpoſtárcie rzeczy. Mącz 127a; Formá iáko ruſzyć Podkomorzégo y o co przed Krolá. SarnStat 469; Oſtátek téy Formy naydźieſz w drugiéy częśći Metryki, zkąd cále będźieſz mógł wypełnić list. SarnStat 637; KTORĄ FORMĄ POZWY WYCHODZIC MAIĄ SarnStat 1242; KTORĄ FORMĄ ZAPISY WYCHODZIC MAIĄ Spoſób zapiſu zamiány dóbr. SarnStat 1248, 25, 241, 637, 763, 953 (13).

forma czego (73): Spoſob odpráwienia Appellácyey ná wyſzſze práwo/ y formá Liſtu GroicPorz oo2v; Formá Liſtu gdy do Krolá idźie Appellácya GroicPorz oo2v, n2, nn4, oo2v; gdy tedy formę decretu vcżynili/ Ceſarz wezwał wſzytkich do ſwego domu BielKron 208v, 208v; Mącz 476a; KochBr 150; Ieſli co dobrego ieſt w Statućie wáſzem/ tedy ieſt forma tey prżyśięgi. GórnRozm G; Apoſtołowie (podáiąc formę dekretu wſzytkim Koncyliom) mowią WujNT 462; Formá prżyśięgi Królewſkiéy. SPráwiedliwość wſzytkim obywátelom Koronnym/ wedle Praw poſpolitych/ we wſzyſtkich Páńſtwách poſtánowionych/ bez wſzelákiéy przewłoki y odwłoki będę cżynił SarnStat 138; Artykułów Reyeſtr Inſtigatorſkich y formá pozywác tákich SarnStat 141; Formá pozwów o ſkárbowé prowenty od Inſtigatorá. POzywa ćie: iżeś ty zápomniawſzy dobrégo obywátela/ y wiernégo poddánégo powinnośći: dobróm ſkárbowym w tym á w tym/ tę ábo owę ſzkodę wyrządźił. SarnStat 412; O tóſz niodoſtanié [!] plácu ieſt formá pozwu zgotowána między pozwy Inſtigatorſkiémi, témi ſłowy. SarnStat 449; Formá prżyśięgi Podkomorzégo. SarnStat 458; Formá przyśięgi Sędziégo y Podſędká, zkąd vrzędy, powinnośći, y właſnośći ich wybáczoné bydź máią. Ia A. przyśięgam/ iż ſpráwiedliwie [...] między ſtronámi będę ſądźił SarnStat 554; FORMA wiáná y przywiánku SarnStat 634; DRVGA CZĘSC METRIKI W ktorej ſye opiſuią formy Pozwow/ Zapiſow/ Kontráktow/ y inſzych ſzkryptur práwnych. SarnStat 1242; Forma zamiány wiecznéy ieſt nápiſána wysſzéy w Formularzu: Támże y Tuiciiéy formá dokłádna. SarnStat 1269, 6v, 22, 56, 144, 463 (63).

W charakterystycznych połączeniach: forma arestu, cesyjej, dekretu (3), dożywocia, innocencyjej, inskrypcyjej, kompromisu, listu (3), oblaty, pisania [czego], plenipotencyjej, postępkow prawnych (2), powoływania, pozwow (23), prawa sądowego, przekładania roku, prżysięgi (7), ruszenia sędziego, ryczałtow, skrutinij (2), słow, testamentu, tuicyjej, zamiany wiecznej, zapisu (4), wiana, widerkaufu.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle formy« (3):

~ wedle formy czego (1): zapiſſi arend y imienia niechaiby byli vedle form zapiſow wſtatuczie opiſſanych ComCrac 21v.

Wyrażenie: »wedle form statutowych« (2): Przydáią też kiedy do zapiſu kto pozywa: ále do zapiſu vedle form Státutowych zápiſánégo. SarnStat [1281], 762. ~

»na formę« (1):

~ Zwrot: »przysięgać na [jakąś] formę« = według określonego wzoru, formuły (1): Senat także przyśięga królowi ná tę formę SarnStat 25. ~

»pod formą« (1): Iákoż to y przed tákowéy Vſtáwy dekrétem tá to iſta Conſtitucia [...] pod tákową formą przez pewné rozdźielenia dána SarnStat 952.

3. Przyrząd, urządzenie do nadawania kształtu; forma Mącz; typus, forma, proplasma, protypon, prototypon Cn (16): Ktore kuſy tym kſtałtem w iedney formie lano RejWiz A8v, 14v; Mustricola [...] Formá/ kopyto yákie ſzewcy máyą Mącz 238d; widuiemy drugie ludzi/ ktorzy nie zdádzą ſie/ áby byli porodzeni/ ále iż ie Bog ſwemi właſnemi rękomá w formie vlał GórnDworz D2; BielSat N3; nákręć trąbek pápirowych w formie ná to vcżynioney BielSpr 74, 74; BielSjem 39v; Rodgiſarzu prozno formy gotuieſz gliniáne/ A práwie po formſznáyderſku ſztucżnie wyrzynáne. KlonŻal D3v; Argentarium Forma de mienicz. Calep 92b.
Zwrot: »formę (u)działać, czynić, rzezać« (3 : 1 : 1): Proplastice, Nauká á rzemięsło formy czinić. Mącz 303b; Proplastes [...] Który formy rzeże. Formarz. Mącz 303b; BielKron 459; Nákręć trąbek s pápieru/ formę vdziáławſzy BielSat N3 [idem] BielSjem 39v.
Szereg: »tworzydło albo forma« (1): Forma, Tworzydło álbo formá w którey ſér wyćiskáyą álbo tworzą. Mącz 134a.
4. Stalle, ławka, siedzenie w kościele na chórze lub w prezbiterium; sedilia clericorum, subsellia ecclesiastica Murm, BartBydg; stallum BartBydg; exedera, exedrium Cn (13): Sedilia clericorum, korgeſtule. Formy wkorze. Murm 127; BartBydg 141, 149; A gdy ſyę wfformie vſadzý To mu pop pod noſęm kadzý RejKup r8v, q8, t6; ZAkazano v kſiężey białym głowam bywáć/ Tedy ieden kiedy ſzedł do koſciołá ſpiewáć. Prośił twoiey ſieſtrzyce by do niego przyſzłá/ Nápijewá ſie w formie/ iedno nie bądź pyſzná. RejFig Ee3, Bb6; Ellektorowie [...] przez kośćioł/ áż do koru ſzli/ támże ſie w formách rozſadzili/ wſzelki według ſthanu y zacnośći ſwey BielKron 330; ſtánąwſzy w málowáney formie/ záwieśiwſzy pacierze iákie pſtre [...] ſmiemy kołátáć onemi pacierzmi/ á mrucżeć ledá co przed ſrogim Máyeſtatem Páná ſwego RejPos 134; ActReg 142.

W charakterystycznych połączeniach: formy kościelne (2), w korze (2); w formie stanąć, rozsadżić, usadzić się.

Szereg: »ławki albo formy« (1): Subsellia ecclesiastica. Geſtule yn der kirchen. Lawky álbo formy koſćyelne. Murm 127; BartBydg 152b.
5. Obraz, wyobrażenie; stan, postać (34): A tęć y dziś na iáwi/ wſzyſcy formę máią. RejZwierz 117v; chcą go [Chrystusa] tu zádzierżeć w tey formie áby záwżdy był ſługą Oycowym y náſzym SarnUzn F5; Abowiem ty wſzytki tytuły ſą Zbáwicielá Syná Bożego w piſmie. Ze go zowie piſmo Oycową mądroſcią/ formą/ wyobráżeniem/ ſwiáthłoſcią kthora oſwiecza wſzytek ſwiát/ mocą Oyczową y rámieniem. SarnUzn Hv; [Syn Boży] miał iego [Boga] być ſwiátłoſcią/ mądroſcią y formą będąc iednym z nim. SarnUzn H2, F6, Hv, H2.
Wyrażenia: »forma Boża« (1): O iednym [stanie Syna Bożego] mowi Ian s. To ſłowo było v Bogá. A o drugim ſtanie mowi/ to ſłowo sſtáło ſie ciáło. Iedno zowie Páweł s. formą Bożą/ bogáctwem/ á drugie zowie formą ſłużebnicżą/ y vboſtwem. SarnUzn F4v.

»forma służebnicza« (2): [Chrystus] ſie ſam vniżył/ to ieſt/ dobrowolnie wziąwſzy formę ſłużebnicżą gdy ſie stał ná podobieńſtwo cżłowieká. SarnUzn F4v, F4v.

Szeregi: »forma a figura« (1): [Bóg] pyerwſſego Adáma był ſtworzył tákyego w formye y poſtáći/ yákyey on był/ ktorą formą a figurą ma nád inſſe źwyerzętá. GliczKsiąż C7.

»forma albo stan« (1): Iedenći ieſt Kriſtus iedná perſoná iego/ ále dwie formie álbo dwoiáki ſtan iego. Ieden wiecżny ſtan/ drugi zá cżáſu: Ieden wielmożny á drugi podły SarnUzn F4v.

Wyrażenie przyimkowe: »w formie« (2):
~ Szeregi: »w formie albo w Majestacie Bożym« (1): Gdi był Kriſtus w formie álbo w Máieſtacie Bożym nie łupem álbo gwałtem wziął to że ieſt rowny Bogu SarnUzn F4v.

»w formie i postaci« (1): [Bóg] pyerwſſego Adáma był ſtworzył tákyego w formye y poſtáći/ yákyey on był GliczKsiąż C7. ~

a. Przejaw (1): Ták ſprzodku iáko y ſtyłu/ wſſędy ieſt około mnie formá ręki twoiey [posuisti super me manum tuam Ps 138/5] RejPs 206.
b. fil. Według Arystotelesa i scholastyków kształtująca zasada, dzięki której bierna materia staje się nowym bytem (19): owo argumentum ktore wziął ex Aristotele zániecháło ſie/ co powieda że mąż ieſt/ iáko formá/ á białagłowá iáko máteriá. GórnDworz B3v; Báłwan nic nie ieſt.) Nie z ſtrony máteriey/ która cożkolwiek ieſt: ále z ſtrony formy/ iż to znáczy co nic nie ieſt WujNT 597.
α. teol. Ściśle określona formuła słowna obowiązująca przy udzielaniu poszczególnych sakramentów, przy czym jakakolwiek istotna zmiana owej formuły powoduje nieważność sakramentu (17): iedny ſłowá koniecżnie ſą potrzebne/ kthore ieſliby śie opuśćiły/ iużby Swiątość być niemogłá (marg) W tey formie kthore śie słowá mogą opuſzcżáć á ktore nie. (—) KuczbKat 125; przy krzcżeniu / poſpolićie tey formy vżywáią: Krzći śie ſługo Chriſtuſow/ W Imię Oycá/ y Syná/ y Ducha Swiętego. KuczbKat 125, 125 [2 r.]; Przyday ſłowo Boże do Elementu álbo do Máteryey/ y sſtánie ſie Sákrámentem: przeto też ſłowá poświącánia Sákrámentow formą zową. WujJud 162v; Teć to pozwierzne [!] znáki ſą Elementy álbo Máteryą Sákrámentu/ á ſłowo Boże ieſt Formą WujJud 163, 163 marg.

forma czego (10): KromRozm III Fv; że doſkonáła Swiątości formá w tych ſłowiech zámyka/ [...] Ia ciebie krzcżę/ W imię Oycá/ y Syná/ y Duchá S. KuczbKat 125, 85, 125 [2 r.], 175 [2 r.]; WujJud 162v marg, Mmv, Nn3.

Szereg: »forma albo kstałt« (2): przez Swiątości tylko/ gdy ich formá álbo kſtałt w ſwey mierze záchowána bywa/ grzechy mogą być odpuſzcżone. KuczbKat 85; to ieſt zupełna y doſkonáła Krztu formá álbo kſtałt/ Ia ciebie krzcżę/ W Imię Oycá/ y Syná/ y Duchá Swiętego. KuczbKat 125.

Synonimy: 1. kstałt; 2. model, przykład, wzor; 5. stan, postać.

Cf FORMUŁA

IM