[zaloguj się]
[pdf]

FORTEL (267) sb m

fortel (216), fortyl (50), fortejl (1); fortel RejJóz RejRozm, LubPs, RejWiz (2), RejFig (6), RejZwierz, OrzRozm (4), BielKron (8), Mącz, OrzQuin (2), Prot, RejPos, BielSat (5), HistLan (2), RejZwierc, BielSpr (13), KochMon, WujJud (8), WujJudConf, PaprPan (17), KochOdpr (2), Calag (2), KochPs (8), KochTr, ZapKościer, StryjKron (26), KochFr (5), KlonŻal, KochBr, KochSz (4), KochMRot, BielSjem (4), PudłFr (5), BielRozm (2), KmitaPsal, KochProp, KochWr, PaprUp, ZawJeft, ActReg (3), GostGosp, Phil, KochFrag, OrzJan (7), WyprPl (2), LatHar, WujNT (3), SarnStat (6), KmitaSpit, PowodPr, VotSzl (2), CzahTr (3), GosłCast, PaxLiz, KlonWor (10), PudłDydo; fortyl BartBydg, UstPraw, GrzegŚm, MycPrz (2), WierKróć, NiemObr, CiekPotr; fortel : fortyl GrzegRóżn (3 : 9), GórnDworz (3 : 17), CzechRozm (1 :1), ModrzBaz (12 : 9), CzechEp (2 : 3), GórnRozm (4 : 1); fortel : fortyl : fortejl LibMal (1 : 2 : 1).

f- (265), ff- (2); -t- (259), -th- (8); -y- (45), -i- (5).

o jasne; -é- (34), -e- (10); -é- KochTr, KochBr, KochMRot, PudłFr (5), KochProp, KochWr, ZawJeft, KochFrag, WyprPl (2), GosłCast; -e- Mącz, OrzQuin (2); -é- : -e-KochPs (5 : 3), KochFr (3 : 2), OrzJan (6 : 1), SarnStat (5 : l).

Fleksja
sg pl
N fortél fortéle
G fortélu, fortela fortélów
D fortélowi fortél(o)m
A fortél fortele
I fortelem fortélmi, fortylami
L fortylu fortélach

sg N fortél (46). ◊ G fortélu (24), fortela OrzRozm (2). ◊ D fortélowi (2). ◊ A fortél (22). ◊ I fortelem (61); -em (10), -(e)m (51). ◊ L fortylu (1). ◊ pl N fortéle (12). ◊ G fortélów (35); -ów (7), -(o)w (28). ◊ D fortél(o)m (2). ◊ A fortele (30). ◊ I fortélmi (24), fortylami (2); -ami NiemObr; -mi : -ami GrzegRóżn (2 : 1). ◊ L fortélach (4); -ach (2) BielSpr, CzechEp, -åch (2) PudłFr, StryjKron.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Nieuczciwy, wykrętny sposób osiągnięcia lub uniknięcia czegoś, podstęp, wybieg, chytry postępek, zdrada; przemyślny sposób stanowiący tajemnicę określonej umiejętności; dolus, fallacia Calag, Cn; architectatio, architectio, ars, artificium, astutia, fabrica, machina, machinatio, machinatus, techna Cn (263): RejJóz D; LibMal 1552/169; Fortele ty pohánbyone ſwyátá obłudnego/ Odetni ye miły Pánye odemnye nędznego LubPs aa6v; RejFig Bbv, Bb6v, Dd5v; Niemáſz tám fortelá żadnego/ gdźie ſye iáwnie rzeczy dźieią OrzRozm F3v, E2, F3v, F4; [Turek] ſzuka wednie y wnocy tego fortelu/ iákoby ſwoy iad ná głowę wáſzę wylał/ á z was wolnych niewolniki pocżynił BielKron 248v; tá ich dumá ábo ten ich fortel Sofiſtycki/ nie przećiwko nam ále zá námi ieſt GrzegRóżn C; Szátáńſki Fortel przećiwko Jednemu Bogu Oycu. GrzegRóżn D4, A2v, E [4 r.], E2 [2 r.], H3v; Ale owy cżapnicżki/ fortel też ſwoy wiedzą/ Według loſu porządkiem/ w ſwych kramnicách ſiedzą. BielSat C2 [idem BielRozm 18]; [dworzanin] áby vmiał dobrze s káżdą bronią/ ták pieſzo/ iáko y ná koniu/ á ich wſzytki znał/ y wiedział forthele/ á zwłaſzcżá thych broni/ ktorych naybárziey vżywáią v dworu GórnDworz Ev; Y pytam/ co to zá praca/ co zá ſtáránie/ co zá rozum/ co zá fortyl ieſt/ iżby cżłowiek mogł przyść ktemu GórnDworz E5v, Ev, E3, N3v, T8v, Bb3v, Eev; GrzegŚm 67; HistLan D4, D4v; KochMon 26; Wiemy że v was ná niektorych mieyſcách Burmiſtrz z Ráycámi Kśiężą święcą/ drugdźie ſie ſámi wdźieráią/ przez dźiwne fortele y fáworizowánia. WujJud 146, 11v, 173 [2 r.], 253v, 256, Mm2; WujJudConf 146; CzechRozm 222v; PaprPan B, D; ModrzBaz 5v, 6v, 47v, 124; A mnie záś ich fortelu tákimże fortelem Oddáć ſię nie godziło KochOdpr B4; Nieprzyiaćiele moi o mnie rádę máią/ Ná mię wſzytki fortéle ſwoie obracáią KochPs 103, 15, 80, 167, 206; [Jorgi Narymuntowic] otrzymał w pokoiu Bełſką ziemię/ oſzydziwſzy chytrym fortelem Krolá StryjKron 447, 215, 220, 360, 406, 492; CzechEp 232; NiemObr 161; KochFr 55, 88; KochBr 151; KochSz Bv; BielSjem 8; PudłFr 5, 39; BielRozm 18; ZawJeft 35; ActReg 121; Klucżnikowi/ w ktorym wątpią że nie pewny Száfarz/ bieráć klucż ná noc: wſzákoż trzebá ſie opátrzyć ná fortel: bo y nie zámknąć może niż klucże odda/ y nágotowáć to ták/ iáko ſwey woley vżyć może GostGosp 56; OrzJan 103, 106; Przećiw haeretykom y fortelom ich nie máſz lepſzey drogi/ iáko w proſtoćie świętey do tego áppellowáć czego z początku vczono WujNT 576, 217, 845; VotSzl Bv; CiekPotr 17; CzahTr Bv, I3; GosłCast 42; Radby wyſzedł przez fortel/ przez krzywoprzyśięſtwo Abo/ by też mogło być/ y przez cżárnokśięſtwo. KlonWor 3, ded **3v, 18, 65, 66, 72; [bo to niewielki fortel Polakowi po Polſku vmieć RegułaKlon B3v.]

fortyl ku czemu (l): Ouidius [...] iednemu przed białągłową pijánym ſie czynić każe. Nadobny fortyl ku pozyſkániu łáſki. GórnDworz Ddv.

fortel na kogo, na co (19): RejWiz 102v marg, Cc5v; Ná ciáſny Kolet fortel. RejFig Aa2, Bb6v; RejZwierz 100; GórnDworz Cc7; Wielki to fortel ná złe przyrodzenie/ Dáć mu zá miſtrzá poććiwe ſumnienie. RejZwierc 223v; ModrzBaz 142; Fortel Mniſzki ná Litwiná. StryjKron 406 marg; NOwy to fortél/ á máło ſłychány/ Na śrebrną brodę grzebień ołowiány. KochFr 12, 15, 78; KochSz C3v; Ná niego fortél czyſty/ kłániáć mu ſye niſko/ Ali ſye wnet vćieſzy hárde popowiſko. PudłFr 56, 42; Czemu wąż fortunnieyſzy/ który z przyrodzenia/ Káżdy rok wiotché látá ná młodą płeć mienia? Człowiek choć wyraz Boży nieſpoſobny ná to/ Ani nálazł fortelu ná ſzędźiwe láto. KochFrag 21; WyprPl C2; CzahTr B; PaxLiz D3.

W połączeniach szeregowych (3): ábowiem tyle ieſt męſzcżyznſkiey chytrośći/ tyle fortylow/ tyle śidł/ tyle ſieći/ tyle dołow/ iż to ieſt náder wielki dziw/ kiedy vbogá duſzá w nie nie wpádnie. GórnDworz Bb3v; ModrzBaz 6v; Po wſzytkim/ Dłużnikowi złemu przyidźie ziecháć: Muśi figlow/ excepcyi/ fortelow zániecháć. KlonWor 74.

W przeciwstawieniu: »fortel ... moc« (3): RejRozm 399; Gdy kto wſtąpi na vrząd przes fortil álbo moc/ Trudno tey to wolnośći ták dobrze dopomoc. WierKróc B3; ModrzBaz 115v.

W charakterystycznych połączeniach: fortel chytry (5), dziwny (15), niecnotliwy, nieprzystojny, przemyślny, przystojny, tajemny, zdradliwy (zdradny) (2), zdrowy, zly.

Zwroty: »[jakim] fortelem dochodzić (a. dojść), dosta(wa)ć, posiąść« (2 : 2 : 1): wſchakze ſzyą oną domyſlyala yſch zlodzeiyſkym fortelyem rzeczi tych [ryb] doſtawali LibMal 1554/186; CzechRozm 169; KochWr 33; OrzJan 12, 117.

»fortel knować« (1): Bluźniérſtwo ſzczéré w vśćiéch twych pánuie/ Ięzyk zdrádliwy fortéle knuie. KochPs 75.

»podchodzić (a. podejść) [jakim] fortelem« [szyk zmienny] (3): GórnDworz Ee7v; Niewiedzieć ktorym fortelem ſzámpierzá Podſzedł wodz biały/ y doſtał Rycerzá. KochSz B4; KlonWor 16.

»ruszyć fortelu« (1): A iż niewiedział [czart] kędy á iáko w to wkrocżyć/ tedy ruſzył onego ſtárego fortelu ſwego/ iż on záwżdy ſwe ſpráwy przez złe ludzi/ [...] zwykł ſpráwowáć RejPos 25v.

»używać fortelu« [szyk zmienny] (8): LibMal 1545/94; GórnDworz M4, Aa8v; WujJud A8v; Nie prózno człowiek łákomie nábywał/ Y nád ſwym bliźnym fortelów vżywał. KochPs 72; CzechEp 205; KochSz A4v; OrzJan 103.

»fortel założyć« (1): Y [Dydo] rzecż potym do Anny táką vcżyniłá/ Do przyſzłego małżeńſtwá fortel záłożyłá. PudłDydo A3v.

Szeregi: »chytrość, (i) fortyl« (2): Wiedząc też ábo ſłycháiąc o iego [papieża] chytrośći y fortylách/ ktorymi ſobie łágodnie dárámi ſwoimi/ y vpominkámi zwyćięża/ tych ktorzy przed nim vpadáią CzechEp 350, 204. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»kuńszt a fortyl« (1): powiedz nam W. M. w cżym kuńſzt/ á fortyl/ pomoc do trefnośći może GórnDworz N8v.

[»misterstwo i fortel«: [zły duch] ná tym ſkońcżeniu ſwiátá ſwoie naywyſzſze miſterſtwá y fortele okaże WajsProgn C2v.]

»nauka abo fortyl« (1): Otoż iáko w oney długiey á foremney powieśći/ prożno náuki ábo fortylu ſzukáć/ [...] ták też záſię w tey krotkiey GórnDworz N8.

»fortel i podeszcie« (1): [to przymierze jest] áni wiárą żadną/ ani iſtotą prawdy vgruntowáné/ nie przymiérzem/ ále zdrádą/ fortelem/ y podeſzćiem tureckim v waſzéy Kró. M. bydź ma OrzJan 114.

»fortyl i pokrywka« (1): Abowiem wiedźiał co ná koniec miał vcżynić iákiemżekolwiek fortylem/ y pokrywką pobożnośći/ obáliwſzy wprzod prawdźiwego Bogá/ y prawdźiwego Syná Bożego/ że miáło mu po woli wſzytko idź. GrzegRóżn Fv.

»fortel i praktyka« (1): wołáiąc Rzeczpoſpolita/ Rzeczpoſpolita/ pſuią Rzeczpoſpolitą: á ſwoię właſną ná nogi ſtáwią/ dźiwnym fortelem y práktyką. OrzQuin C4v.

»przemysł i fortel« (1): Wſzyſcy chytrośćią/ wſzyſcy przemyſłem y fortelem żywą. KlonWor ded **3.

»rzemięsło a fortyl« (1): Otoż wdy tego rzemięſłá á fortylu/ ktory tę prawdę od fáłſzu rozeznywa/ náucżyć ſie ieden może GórnDworz Ff3v.

»wykręt i fortyl« (1): Tedyć oni ſámi (według ſwych potwarzy/ ſwych wykrętow Sofiſtickich y fortylow [...]) máią dwu Bogow GrzegRóżn C4.

»zdrada, (i) fortel« (3): Calag 83b; Potwarz to tedy ieſt ná Bogá/ y ná ſyná iego Iezuſá Meſyaſzá/ żeby on áż zdrádą y fortelem/ oſzukáć y vłowić miał ſzátáná CzechEp 205; OrzJan 114.

Personifikacja (1): Bogáctwo iedźie tobie ná woźie wyſokiem/ Corká iéy pycha śiedźi przed nią z byſtrym okiém: Fortél woźnicá/ chytrość y drapieſtwo konie/ A lichwá páni ſtára z workámi ná łonie KochMRot Cv.

W przen (1): A czás co ma zá fortél? dawnieyſzé świéżémi Przypadkámi wybijá: czáſem weſelſzémi: Czáſem téż z téyże miáry KochTr 25.
α. W funkcji przysłówka: »fortelem« (31): Indirecte, male, ffortilnye, ffortilem BartBydg 245; Bo przedſię ſyn Sáturnow ktory niebem włada/ Gdźie go dobra mysl wiedźie ffortelem ſię w krada. Prot C3; BielSpr 39v; PaprPan R3; choć fortelem/ choć też odkryćie z nieprzyiaćielem cżynić będźieſz. ModrzBaz 115v; Reyterowie Krzyżáccy fortelem zbići. StryjKron 637 marg, 215, 537, 772; [Attylius Regulus] w Afryce przez zdrádę forthelem był poiman Phil O3; LatHar 642.

W przeciwstawieniach: »fortelem... mocą (4), gwałtownie« (5): Cżego mocą nie możem/ fortelem ſpráwiemy. RejFig Bb5; ModrzBaz 112v, 114; PudłFr 5; bądź fortelem iákim/ bądź gwałtownie ſię rzućił VotSzl Ev.

Zwroty: »dostać, dojść fortelem« [szyk zmienny] (2 : 1): Leſzcżek chytry obrány krol Polſki. TEn ácż iuż był fortelem doſtał páńſtwá tego/ Ale ſię okazáłá prętko zdrádá iego PaprPan Dd2; KmitaPsal A4; OrzJan 74.

»pojść (a. iść) fortelem« [szyk zmienny] (3): Nigdy go nieprzyiaćiél jego niepożije/ Lub nań fortelem póydźie/ lub nań woyſká zbije. KochPs 133; ModrzBaz 86v; PaprUp Ev.

»pomyśleć fortelem« (1): Owo kilkádźieśiąt duſz ná wiátr poſłał żywych/ Zoch pátrzy żałuiący ſąśiadow teskliwych. Ale iże nie rowno: pomyślał fortelem KmitaSpit B4v.

»poży(wa)ć fortelem« [szyk zmienny] (4): W then cżás Borátyńſki Ian Stároſtá Rohátyńſki tráfił s trochą ludźi ná wielkość Moſkwy/ ále iż ich forthelem pożył/ przeto nád nimi zwyćięſtwo otrzymał. BielKron 411; A ieſliby ćie nieprzyiaćiel w tym vprzedźił iżby lewy rog przełomił/ wſzyſtki pomocne vffy ná lewą ſtronę maſz obroćić/ á moc mocą odpieráć áby ćie fortelem niepożył. BielSpr 20v, 35v; MycPrz I C4v.

»uchodzić (a. ujść) fortelem« [szyk zmienny] (2): BielKron 311; [Kiejstut] z więzienia Niemieckiego trzykroć poimány w roznych bitwach/ trzykroć fortelem vſzedł StryjKron 467.

»fortelem użyć« (1): Iezus Honoczry [!] fortelem thego vżył/ rozproł tobie ſkorę pod kolánem/ włożył tám Kártkę BielKron 464.

»fortelem zwodzić« (1): On fortelmi nas zwodzi/ my z nim idzim ſzcżyrze. PaprPan B.

a. Manewr, podstęp wojenny; stratagema Mącz, Calag, Cn (61): Takież go [Frederyka] bráćia trapili [... ] vrywkámi á fortelmi/ áż ięli mrzeć w woyſce Ceſárſkim cżerwoną niemocą BielKron 355v; OrzQuin Rv; BielSat M4v; [dworzanin żeby] wiedział poſthępki wſzytki/ y fortele/ około bitwy w ſzránkach GórnDworz E2, Aa7, Ff6; [Turcy] fortel ten máią iż przed pieſzym ludem ſtrzełbe wielką dźielną zákrywáią BielSpr 54v, 20, 27, 44v, 62; HAnibál z Antyochem gdy ſie rozmawiáli/ Około ſpraw Rycerſkich ſnadź náukę dáli/ Temu to Stużeńſkiemu y wſzytki fortele/ Wſzák o iego cney ſpráwie áż y ſłucháć mile. PaprPan Cc2, H4, N4v, S4v, Zv, Z3 (10); ModrzBaz 115v; Okręty im [Saracenom] y Galeri dźiwnym fortelem popalili/ y wſzyſtkich Machometanow rozgromili. StryjKron 100, 215, 255, 432, 467, 537 (11); BielSjem 35; WyprPl C2.

fortel na kogo, na co (11): trżebá fortelow ná Turki tákich iákie oni drugim cżynią/ to ieſt áż ná pewną kázáć/ ná niepewną vchodzić fortelmi BielKron 311; BielSat N; Fortel ná odſtępienie. BielSpr 48v marg; To ieſt nawięcżſzy fortęl [!] ná ty co oblęgą zamek albo miáſło [!] BielSpr 64v; PaprPan B, K2; Mściſławow fortel ná Polaki. StryjKron 255 marg, 175 marg, 677 marg; To ieſt fortel nawiętſzy ná Niemcá zbroynego/ Oſkocżyć go ze wſzech ſtron/ vcżynić głodnego. BielSjem 33, 36.

W charakterystycznych połączeniach: fortel cny (2), dziwny, zacny.

Zwroty: »fortelem pojść, postąpić« (1 : 1):ModrzBaz 130v marg; Tymże fortélem y dziá poſtąpić muśiémy/ Ieſli nieprzijaćielá ſwego pożyć chcemy KochProp 15.

»uży(wa)ć fortelu« [szyk zmienny] (7): Moſkwá chcąc fortelow vżywáć/ obroćili ſie z boku náſzym przez págorek chroſtem máłym poroſły/ przyſzli náſzym ná lewy rog z boku. BielKron 411v, 312; Hoc stratagemate usus est contra hostem, Ná ten hak nieprziyacielá prziwiodł tego fortelu vżywał przećiw nieprziyacielowi. Mącz 420b; BielSpr 24v, 66v; MycPrz II B4; ModrzBaz 103v.

Wyrażenie: »fortel wojenny« [szyk 3 : 1] (4): Ma tedy Hetman y fortyle woienne z Hiſtoryi wiedźieć/ y wſzelákie przeſtrogi do woyny potrzebne vmieć. ModrzBaz 115v, 101v, 106v; Calag 318a.
Szeregi: »fortyl, chytrość« (1): ma Hetman vmieć fortyle/ chytrośći y inſze ſztuki/ ktoremiby nieprzyiaćielá podſzedł ModrzBaz 115v.

[»stratagemata to jest fortyle«: Kto stratagemata, to ieſt fortyle nieprzyiaćielſkie lepiey może przewiedźieć? Ten ktory Hiſtorie cżytał. KonKaz B4.

»sztuka wojenna i fortel«: boię ſię by mię toż nie potkáło co Philoſophá onego ktory przy ſławnym onym Hetmánie Hannibálu o ſztukách woiennych y fortelách orátią miał. BrantKaz E2.]

»fortel a zasadzka« (1): Cżwarta Cżęść tych kſiążek Spraw Rycyrskich/ o Fortelách á záſadzkách/ kthore po Grecku zowią Strátágemata BielSpr 37.

b. Wybieg, wykręt prawny; color JanStat; rete, stropha Cn (21): A ktorzyby mieſzczánie iákim fortylem nie doyrzeli [ustaw Wojewodzinych]/ tácy máią być winą ſtem grzywien karáni [A iesli tego pod jaką barwą nie uczynią JanStat 282] UstPraw F3v; Tymby ſię obycżáiem y nárzekániu ná przewłacżánia ſądow [...] zábieżáło/ y fortylom rzecżnikow mnieyby ſię ſnać mieyſcá ábo nie zoſtáwiło. ModrzBaz 91, 86v; Niechcę prżepomnieć y owego fortylu/ ktorego ná Seymie vżywáią zbrodniowie in criminali álleguiąc chorobę. GórnRozm H4; ActReg 39, 40; wſzákże znáyduią ſie niektórzy/ którzy fortélmi wýmyślonémi ſkończoné rzeczy y práwie vmárłé chcą znowu odnáwiáć SarnStat 591; Sam káżdy w ſwéy rzeczy może prokurowáć: A w ten czás nawięcéy Sędźiá przećiw tákiému ma bronić fortélów vżywáć SarnStat 1279, 390, 1025, 1040; PowodPr 47.

W połączeniu szeregowym (1): áby brát ſtárſzy álbo piérworodny nie mógł dóbr bráćiéy ſwéy pod którąkolwiek bárwą/ chytrośćią/ álbo fortélem/ nád część ſwą która mu przynależy/ w dług w wodźić/ przedáwáć/ záſtáwiáć SarnStat 593.

Wyrażenia: »fortel na fortel« (2): Y tych miſternych ſztuk/ co ie to zowią fortel ná fortel, á zátráceniem duſznem páchną/ práwo náſze prżyczyną nie ieſt/ ále złość ludzka śiłá tego wymyślić może/ iáko y to wymyśliłá zá iedęn pozew dáć ich ſześćdźieśiąt. GórnRozm F4v, F2.

»fortel prawny« (1): A stronie iako panu Bieniaſzewi Brathu ſwemu tesz dwie częſći, nic ſobie nie biorąc na pomoc Forteliow Prawnych, Ani Appellaciami ſię zakladaiąc. ZapKościer 1580/14.

Szeregi: »sztuczka i fortel« (2): IEſzcże wiecżſze łupieſtwá/ ſą w Niemieckim Práwie. [...] Naydzieſz w nim rozmáite ſtucżki y fortele/ Kiedy ſzlą do innych miaſt ſobie po ortele. BielSat Ev [idem] BielRozm 33.

»zdrada i fortyl« (1): Kto nieſpráwiedliwie przyśięga/ á coż inſzego świádcży/ iedno iż nie prze zdrádę/ ábo fortyl iáki wygránia ábo oſzukánia/ wdawa ſię w práwo z drugim ModrzBaz 86v.

2. Żart, psikus, swawola (1): Popiwſzy ſie to ſtroią/rozlicżne fortele [fierleje BielRozm 27]/ Iedná drugą odcżepi/ y ocży záleie. BielSat D2v.
3. Korzyść, pożytek (1): [Compendium, fortel/ ziſk/ oſzcządánie. Volck 459.
Szeregi »fortel a przodek«: ten fortel á przodek mamy [...] iż Synmi Swiátłośći yeſteſmy LuterMalPos 180.]
Wyrażenie przyimkowe: »na fortejl« (1): Item zeznal ze poſpoliczie grą karthamy wyelye wigrawal falſſuyącz karthi tho yeſth skladayącz ye na fortheyl yego. LibMal 1552/169.
4. Sztuka czarodziejska (2):
Szereg: »fortel i sztuka« (1): Vćiekł ſię do fortelow y do ſztuk Oycowſkich: Záżywał wſzytkich cżárow y náuk łotrowſkich: Parſkał dymem y ogniem: nie pomogły cżary/ Kopćie/ żary/ pożogi/ płomienie y páry. KlonWor 24.
W przen (1): Też z ogrodney wąśiennice/ pátrz iáki to fortel/ Wzlata mákoſkrzydły motel. KlonŻal C3.

Synonimy: 1. hanszlak, kluczka, kunszt, praktyka, przemysł, sztuka, wymysł; a. stratagema; 2. dowcip, figiel, firleje.

WG