Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GAŁGANOWY

Następne hasło: GAŁKOWY »

GAŁKA (55) sb f

gåł- (43), gał- (1); gåł- : gał- Mącz (10 : 1); końcowe a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl
N	gåłka	gåłki
G	gåłki	gåłek
A	gåłkę	gåłki
I	gåłką	gåłkami
L	gåłce	gåłkach

sg N gåłka (20). ◊ G gåłki (1). ◊ A gåłkę (1). ◊ I gåłką (1). ◊ L gåłce (1). ◊ pl N gåłki (6). ◊ G gåłek (5). ◊ A gåłki (3). ◊ I gåłkami (2). ◊ L gåłkach (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Przedmiot o kształcie kulistym, kulka (55)
- a. Element zdobniczy (32)
  - α. Przy szacie (1)
  - β. Przy uprzęży lub powozie (2)
  - γ. Przy różnych przedmiotach użytkowych (łoże, świecznik) (8)
  - δ. Głowica kolumny (11)
  - ε. Ozdoba dachu (7)
    - Koniec czynności (1)
  - ζ. Krokiew (1)
  - η. Rękojeść broni kłutej (1)
- b. Kulka używana w grach (4)
  - α. W kręgle (1)
  - β. W gałki (gra hazardowa) (3)
- c. Prawdopodobnie piłka (1)
- d. Być może urządzenie służące do nawijania liny (1)
- e. Nasienie; owoc (3)
  - α. Owoc bobku (Laurus nobilis L. (Rost)) (2)
  - β. Nasienie drzewa muszkatowego (Myristica fragrans Houtt. (Rost)) (1)
- f. Węzeł (1)

Przedmiot o kształcie kulistym, kulka; globus, sphaera Mącz, Cn; soliditas rotunda, capitellum (columnae), pila (lanuginis) Cn (55): Też ktoby chciał truć pſy/ [...] wezmi [...] ſiarki/ liſthu ciſowego/ ſtłucż thy wſzythki rzecży á zmieſzay zmąką pſzenicżną/ potem to roſpuſć mlekiem á nadziałay gałek FalZioł III 40d, V 117v; Leop Dan 14/26; Globus Kulá/ gałká alias sphaera, też zgromádzenie ludźi álbo bydłá ná yednę gromádę. Mącz 146c; SienLek 170; RejZwierc 61v.

W porównaniach (7): Bo wiedz iże tá zyemiá w tey ſwoiey cięſzkośći/ Ták práwie w śrzodku wiśi niebieſkich ſwiátłośći. Rownie byś w iáſną báńkę cżarną gałkę wſádził [...] A około gałki by to ſie obracáło/ Iedno iżby iey z mieyſcá nigdzyey nie ruſzáło. RejWiz 145v; Pátrzayże ná tey gałce co zyemią zowiemy/ Ze ná wſzech ſtronach ludzye/ ták to pewno wiemy. RejWiz 145v, 111v, 145v [2 r.], Dd4v.

Wyrażenie: »gałka okrągła« (I): Sphaera, Latine Globus, Kuklá/ gałká okrągła Mącz 407d.

a. Element zdobniczy (32):

α. Przy szacie; offendix Cn (1): A v podołká ſzáty oney poczynili gałki ná kſztałt pomágránatow [Et fecerunt super fimbriis pallii malogranata]/ z hiácyntu/ z ſzárłathu/ z iedwabiu BibRadz Ex 39/24.

β. Przy uprzęży lub powozie (2): Iuż cżyrwony rząd muśi być ná woźniki á niedźwiedzie do kolan/ á kobierce s kolebki wywieſzay z obu ſtron/ á gałki áby ſie ze wſzech ſtron błyſzcżáły. RejZwierc 31; CiekPotr 31.

γ. Przy różnych przedmiotach użytkowych (łoże, świecznik) (8): Do tegos Loſka. Galek ſrebrnich z Orli, na wierſch loza 4. WyprKr 100; BielKron 33; A ná (ſámym) świecżniku cżterży cżáſzki migdáłowáte zgałkámi [sphaerulae] iego y zkwiáty iego. BudBib Ex 37/20, Ex 37/19, 21 [3 r.], 22.

δ. Głowica kolumny; epistylium Mącz, Calep; capitellum (columnae) Mącz, Cn; capitulum in columnis, epistylion Mącz (11): Wſzedſzy Alexander w páłacz Poruſow/ nálazł tám [...] cztherzyſtá ſlupow álbo filarow złothich z gałkámi złotemi bárzo miſternie ſpráwionemi HistAl Hv; BibRadz 2.Par 3/15, Ier 52/22 [2 r.]; w kthorey [sieni] od południá áby było ſłupow dwádzyeściá [...]/ gałki ich áby były ſrebrem zákryte BielKron 33v, 35v; Mącz 37d, 60d; Calep 368a.

Szereg: »gałka albo głowica« [szyk 1 : 1] (2): Capitellum etiam significat, Głowicá álbo Gałká ná słupie. Mącz 37c, 107a.

ε. Ozdoba dachu; fastigium, petasus, pinnaculum Mącz (7): Ony ganki foremne/ ony piękne wieże/ Miſternie rozſádzone/ iedná drugiey ſtrzeże. Ná gałkách pozłoćiſtych ſkrzypią powietrzniki RejWiz 64; RejFig Bb; BielKron 400v; Pinnaculum, summitas aedificii in acumen tendentis, Szczit ná domu/ też gánek gałká/ kurek ná domu. Mącz 300c, 119c, 295a.

Przen: Koniec czynności (1): Fastigum rei imponere, Gałkę ná którą rzecz włożić/ to yeſt/ skończić/ dopráwić. Mącz 311a.

ζ. Krokiew (1): Proceres, Paleczne głowy/ gałki álbo kule álbo rogi które z budowánia wychodzą. Mącz 324a.

η. Rękojeść broni kłutej (1):

Wyrażenie: »po gałkę« (1): Sćiął cżterech iednym rázem/ dźieśiąći ochromił/ A w kilku oſtre drzewá po gałkę przyłomił. KmitaSpit B4v.

b. Kulka używana w grach (4):

α. W kręgle (1): Więc kreglow náſtáwiáią w koło podle ściány/ Dybie iáko kot ná myſz z gałką chłop pijány RejWiz 67.

β. W gałki (gra hazardowa) (3):

Zwrot: »gałki grać« = globisare JanStat (3): y gdy Dworzanie pytaią się cokrol czyni townet odpowiedaią gałki gra ActReg 157, 157; SarnStat 707.

Szereg: »gałki albo bierki« (1): SYn ieſcze niewydźielony będąc w oycowſkiéy mocy/ y od bráćiéy nie oddźielony/ ieſli gałki álbo biérki [globisando vel tesserisando SarnStat 559]/ álbo którą inną ſzkodliwą grę gráiąc/ álbo co innégo czyniąc co przegra SarnStat 707.

c. Prawdopodobnie piłka; ocellata (pl) Cn (1): Ale iákoż ſie rozgniewa? Pewnie dziećinnym gniewem/ ktore ſie rowno ták rozgniewa kiedy mu ſuknią wezmą iáko kiedy gałkę. RejZwierc 77.

d. Być może urządzenie służące do nawijania liny (1): Jeſt przed abramem polye domu thego Jacuba Zida ſlup zgalką po kthorem wyno spuſzczayą do pywnyczą LibMal 1547/129v.

e. Nasienie; owoc (3):

α. Owoc bobku (Laurus nobilis L. (Rost)) (2): Cżłowiek ktori ma tę niemocz/ á chcze iżby był wolen od tey niemoczy przez czały rok/ thę naukę ma zachować wſzelkiego roku. Naprzod gdy przydzie mieſiącz May/ thedy bądz pilen gdy pełnia iego będzie/ á tak pierwſzy dzień po pełni: ma z ieſć bobku, połtori gałki FalZioł V 93v, V 64v.

β. Nasienie drzewa muszkatowego (Myristica fragrans Houtt. (Rost)) (1):

Zestawienie: »muszkatowa gałka« (1): Myristica ‒ Muſzkatową gałka. Calep 685a.

f. Węzeł (1): [mniszy] Noſzą iákieś tablicżki/ á gałki ná ſznurze/ A krzyżyki miewáią drudzy ná kápturze. RejWiz 161.

Synonimy: kukla, kula; a. δ. głowa, głowica, makowica, makowka.

Cf GAŁECZKA, GAŁUSZKA