Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GĘGOGŁOSY

Następne hasło: GĘSIBOJ »

GĘSI (63) ai

Fleksja

sg
m	N	gęsi	f	N	gęsiå, gęsi(a)	n	N	gęsi(e)
	G	gęsi(e)go		G	gęsi(e)j		G	gęsiégo
	A	gęsi		A			A	gęsié
	I	gęsi(e)m		I	gęsią		I	gęsim, gęsi(e)m
	L	gęsim		L			L

pl
N	subst	gęsi(e)
I	f	gęsi(e)mi

sg m N gęsi (17). ◊ G gęsi(e)go (3). ◊ A gęsi (1). ◊ I gęsi(e)m (1). ◊ L gęsim (1). ◊ f N gęsiå (3), gęsi(a) (2). ◊ G gęsi(e)j (2). ◊ I gęsią (1). ◊ n N gęsi(e) (7). ◊ G gęsiégo (10); -égo (1), -(e)go (9). ◊ A gęsié (2); -é (1), -(e) (1). ◊ I gęsim SienLek (6), gęsi(e)m FalZioł (3). ◊ pl N subst gęsi(e) (2). ◊ I f gęsi(e)mi (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Przymiotnik od „gęś” (54)
2. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (6)
3. Zestawienie w funkcji imienia własnego: »Gęsia karczma« (1)
4. W funkcji rzeczownika: nazwa tańca, inaczej „chodzony” lub „polski” (2)

1. Przymiotnik od „gęś”; anserinus Mącz, Calep, Cn (54): Anserinus calamus. eyn genſzfeder Gęſye pyuro. Anserinum liquamen Genſeſchmaltz Gęſye ſchmaltz. Murm 83, 83; Ziarnka ſkocżka mnieyſzego ſtłucżone z lebiodką y z gęſiem ſadłem/ tym dziecięciu brzuch ſtwardziały okładać FalZioł I 62d; Theż gęſie łayno przetłocżyć przez chuſtę á s ſokiem tego ziela oczukhrowawſzy dać pié poranu FalZioł I 79b; Mięſo Gęſie ku ſthrawieniu trudne ieſt. FalZioł IV 18c; Gęſie też iaycza rychło obrzydną á z vſt długo ſmierdzą FalZioł IV 20a, I 19c, IV 5b, 18c, V 24, 88v, 96v, 116; W tey rzece Nilus/ rodzą ſie Kokodrilli iádowići ſmocy z iáiá/ ktore będzie ták wielkie iáko gęſie. BielKron 270, 24; Adeps anserinus, Gęśi ſmalc. Mącz 3c, 11a [2 r.], 55c, 338a; ábowiem tákich pań/ mocz gęſty bywa/ á odeſpodź ſye ſádźi iákoby gęśi mech SienLek 112v; nápal też żołtków iáiowych/ piérza gęśiégo SienLek 166, 73v, 76v, 108, 115v, 118 (11); Calep 73b.

W charakterystycznych połączeniach: gęsi(e) (-a) jajca, łajno, mech (2), mięso, nogą, pierze, pioro, sadło (20), s(z)malc (6), tłustość (5).

Wyrażenia: »gęsi chlew« = chenoboseion Murm, Mymer¹, BartBydg; chenotrophium Mącz [szyk 5 : 1 ] (6): Murm 83, 134; Mymer¹ 30; Chenoboscion, locus, ubi anseres et aucae aluntur, koczyecz vel chlyew gąszy BartBydg 21; Mącz 51c; iż gdy ſię w ktorym zámnoży to bezecne wſzetecżeńſtwo/ ieſli w duchownym álbo młodźieńſkim ſtanie/ to iuż mi wierz/ że tám rząd v tákiego w domu káżdego/ iáko w gęśim chlewie WerKaz 299.

»kociec gęsi« = chenoboseion Mnrm, BartBydg, Calep [szyk 2 : 1] (3) : Murm 83; BartBydg 27; Chenoboscion - Kocziecz gęſzy, ſądz. Calep 188b.

»gęsie pastwisko« (1): Chenoboscium, Gęſie páſtwisko. Mącz 51c.

Szeregi: »gęsi, (i (też)) kaczy« [szyk 8 : 2] (10): Z tłuſtoſciami/ kokoſzemi/ kacżemi/ geſiemi/ á tymi rzecżami mazać dymiona FalZioł V 19b, V 19d, 25, 98v, 103 [2 r.], 109; Lábęćie ſádło lice czyśći y zmárſki rośćiąga: á tákież gęśie y kácze/ nieda ſye licu káźić SienLek 80, 113v, 122.

»kokoszy, (albo, i) gęsi« [szyk 3 : 2] (5): FalZioł V 19d, 103; Weźmi ſadłá kokoſzego/ y gęśiego SienLek 117v, 96v, 117. [Ponadto przy innym szeregu 1r.].

2. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (6):

[»gęsi groch« = Vicia Cracca L. et sp. aff. (Rost:orobus): Gęśigroch/ Orobus, Eruum Genſzwicken Erwen SienHerb I4#.]

»gęsi języczek, język« = Cichorium Intybus L. (Rost: cicorea, podrożnik); cykoria, podrożnik; endivia Mymer¹, Mącz; cichorea, chichoreum herba Mącz [szyk 2 : 1] (2 : 1): Endivia. Genſetzung. Gęśi iężyk. Mymer¹ 18; Cichorea, et Chichoreum herba, Cikorea niektórzi zową/ yezyczek gęśy/ Podrożnik właſniey. Mącz 52d; Seris vulgo Endivia, Endiwia álbo gęśi yęzyczek/ herba est. Mącz 386c.

»gęsia noga« = Chenopodium rubrum L. (Rost : gęsie nóżki) (1): Chenopus – Gęſsią noga. Calep 188b.

»gęsi polej« = Teucrium Scordium L. (Rost); numularia, scordium Calep (2): Numularia ‒ Pienieżnik, gęśi polei. Calep 709a, 956a.

[»gęsie ziele« = Potentilla anserina L. (Rost: argentina, srebrnik): POTENTILLA, TANAcetum agreſte, Argentina, Anſerina, Srébrnik, Gęśie źiele. TO źiele zową od gęśi/ iż gęśi barzo rády ie iedzą UrzędowHerb 253 (Linde).]

3. Zestawienie w funkcji imienia własnego: »Gęsia karczma« (1): Przed Gdańſkiem Gęśia karcżmá ná oſtátku/ Ktorą iuż ſobie miey miáſto przydátku KlonFlis Hv.

4. W funkcji rzeczownika: nazwa tańca, inaczej „chodzony” lub „polski” (2): Pomoże gonionego/ y Gęſiego tańcá/ Wygra cżáſem ná głowę/ ſkocżonego ſzańcá.,BielSat D2 [idem] BielRozm 26.

Synonimy. 2. »gęsi groch«: »ptasza wyka«; »gęsi języczek«: cykorea, endywija, mlecz, nawrot, podrożnik; »gęsi polej«: pieniężnik; »gęsie ziele«: srebrnik.

Cf GĘSIBOJ