[zaloguj się]
[pdf]

GŁUPI (723) ai

comp i sup (18 + 9) -głupszy (27). sup nå- (7), nåj-(2) DiarDop, OrzRozm; ~ nå- (5), n(a)- (2); ~ nåj- (1), n(a)j- (1).

Fleksja
sg
mNgłupi, głupszy, någłupszy fNgłupiå, głupi(a) nNgłupie, någłupsze
Ggłupiégo Ggłupiéj Ggłupi(e)go, głupsz(e)go
Dgłupiemu, głupszemu, nåjgłupszemu Dgłupi(e)j Dgłupi(e)mu
Agłupiégo, głupszégo, głupi Agłupią Agłupi(e)
Igłupim, någłupszym, głupi(e)m Igłupią Igłupim
Lgłupim Lgłupiéj Lgłupim, głupi(e)m
Vgłupi Vgłupiå V
pl
N m pers głupi, głupszy
subst głupié
G głupich
D głupim, głupszym
A m pers głupié
m an głupi(e)
subst głupié, någłupszé
I m głupimi, głupszymi, någłupszymi, głupiémi
f głupimi, głupi(e)mi
n głupi(e)mi
L głupich
V m pers głupi
subst głupié
inne formy
sg m G a. A - głupi(e)go; sg n G skostn - z głupia

sg m N głupi, głupszy, någłupszy (198). ◊ G głupiégo (27); -égo (3), -(e)go (24). ◊ D głupiemu, głupszemu, nåjgłupszemu (25); -emu (3), -(e)mu (22). ◊ A głupiégo, głupszégo (32), głupi (10); -égo (1), -(e)go (31). G a. A głupi(e)go (1). ◊ I głupim, någłupszym (39), głupi(e)m (2); -(e)m WitosłLut; -im : -(e)m Leop (1 : 1). ◊ L głupim (3). ◊ V głupi (18). ◊ f N głupiå (43), głupi(a) (3). ◊ G głupiéj (8); -éj (3), -(e)j (5). ◊ D głupi(e)j (1). ◊ A głupią (9). ◊ I głupią (12). ◊ L głupiéj (6); -éj (1), -(e)j (5). ◊ V głupiå (4). ◊ n N głupie, någłupsze (20) [w tym GrabowSet D może av]; -e (1), -(e) (19). ◊ G głupi(e)go, głupsz(e)go (15). ◊ D głupi(e)mu (1). ◊ A głupi(e) (8). ◊ I głupim (3). ◊ L głupim (1) KochPs, głupi(e)m (1) GórnRozm. ◊ pl N m pers głupi, głupszy (70). subst głupié (20); -é (3), -(e) (17). ◊ G głupich (52). ◊ D głupim, głupszym (18). ◊ A m pers głupié (16); -é (3), -(e) (13). m an głupi(e) (1). subst głupié, någłupszé (15); -é (3), -e (1), -(e) (11); -é KochPieś; -é : -e ZawJeft (2 : 1). ◊ I m głupimi, głupszymi, någłupszymi (11), głupiémi (5); -imi BierEz, BielŻyw, KwiatKsiąż, SienLek, CzechRozm, ReszPrz, WerGośc, GosłCast; -émi BudBib, BielRozm, WujNT, GosłCast; -imi : -émi SkarKaz (1 : 1); ~ -émi (1), -(e)mi (5). f głupimi (1) SiebRozmyśl, głupi(e)mi (1) BibRadz. n głupi(e)mi (1). ◊ L głupich (1). ◊ V m pers głupi (12). subst głupié (2). ◊ G sg n skostn z głupia (7); -a (4) SarnUzn, RejZwierc (2), KlonWor, -å (1) -(a) (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI — XIX w.

Niemądry, nierozumny; chory umysłowo, niepoczytalny; nieuczony, prostacki (lub uchodzący za takiego); stultus BartBydg, Mącz, Calag, Calep, Cn; amens, inscitus, insipiens, stupidus, vecors Mącz, Calep, Cn; hebes Mącz, Calep; bardus, captus mente, delirus, excors, fatuus, insulsus, plumbeus, stolidus Mącz, Cn; perperus Calep, Cn; asinus, barbarus, caput vacuum, communis, crassus, fanaticus, impos mentis, imprudens, incautus, insensatus, letargicus, lymphaticus, lymphalus, rationis expers, vulgaris Mącz; blax, inconsultus, inconsideratus, irrationabilis Calep; abderita, abderitanus, amens captus animo a. corde, impos animi, cerebrosus, demens, infans, infrunitus, insanus, insciens, inscitus, laevus, maccus, qui abest a bona mente, lapsus a. permotus a. commotus mente, inops mentis, mens laeva, morus, obesae naris, perdelirus, perfatuus, phreneticus, qui exiit e potestate, male sanus, non sapiens, qui nihil plane sapit, stupidus, vacerra, vacerrosus, vecors, vesanus Cn (722): A żoná iego [Marchołta] byłá ſnim/ ktora była bárzo ſtráſliwa y głupia March1 A2; Sługáć głupi to pomieſzał BierEz C4; Potym chłop śieći rozmiátał/ Głupie nimi ptaki łápał BierEz N, Cv, D3v, F2, G4v, I (17); a téż nie ieſt obycżáy rzymſkiégo prawa/ abych kogo vmorzyl o lekkié ſlowa/ tzo niégdy cżlowiek glupi s przyrodzeniá mowi. OpecŻyw 120v, [192]; PatKaz II 19v; BartBydg 151b; OSieł [...] ieſt nad wſzytki zwierzęta głupſzy FalZioł IV 4b, IV 4b; FalZiołUng V 119; BielŻyw 131, 145, 167; BielŻywGlab nlb 14; [B]owiem by też nagłupſzy może to rozeznać iż [k]to ma miąſſze ramiona y barki, [...] taki też muſi być mocny GlabGad P, M5v, N6, O, O2v; Kto niewyſłuchawſſy rzetzy/ drzewi odpowieda/ táki vkázuie ſie głupim. March3 V6v; pamiętay na bluznienie ktore cżynią ludzie głupi naprzećiw tobie vſtawicżnie. WróbŻołt 73/22, 13/1, E, 73/18, 91/7; RejRozpr Ev; SeklKat F2; Wnethem ya poſznał ýſz muſſał Pycz yakyſz trąnk czo go ruſſał Iſcze oth kogo głupiego RejKup q2, e3v, f2v [2 r.], m7, o4, o6, r6v, v8v; głupi człowiek ſtrafunku mądrze powié MurzNT 61, 61; KromRozm II p3; DiarDop 99; Wſzelka żoná roſtropna/ dom ſobye buduie/ Ale głupya rękomá/ gotowy zepſuie. BielKom B8, B6v, D, G5; KrowObr 8,116v; RejWiz 5, 80v; Idz przećiwko mężowi głupiemu Leop Prov 14/7; wiedźćie Izráelá (być) głupiem Prorokiem Leop Os 9/7, 1.Reg 25/25, Prov 28/26, 29/9, Eccle 4/17, Sap 3/2 (10); A ći nowo wierni Sarmatici/ chłopſtwo to głupie ieſt : gruntowney náuki żadney niemáią OrzList f4, dv; RejFig Aa4v [2 r.], Bb2, Bb8v, Ddv [3 r.]; RejZwierz 110v, 129; BibRadz *2v, Eccli 10 arg, 1.Cor 3/18, 2.Cor 12/6, 11; W kożdey rzeczy Brácie miły łatwie ieſt poznáć/ y naygłupſzemu Człowiekowi czego potrzebá OrzRozm Dv, Ov [2 r.]; Biſkup ná to mu odpowiedział/ iż nie ieſt ták krolowa głupia áby dáłá Kroleſtwo zá Siedmigrockie Woiewodztwo BielKron 311v, 26, 60v, 108, 165, 217v (14); KochSat A4v, B3v; Obbrutesco, Stawam ſie niemym/ głupim. Mącz 27b, 17d, 23c, 37d, 42b, 65b (19); OrzQuin F2 marg; SarnUzn H2; ábowiem niechcieć ſie náucżyć thego/ cżego nie vmieſz/ y owſzem mieć ſie zá mądrego kiedyś głupi/ ieſt to być dobrze ſzaleńſzym niż ow/ kthorego w klozie chowáią. GórnDworz C2, D6v, N6v, P4, Bb5, Ee4v; HistRzym 92; RejPos 312v; Lud hárdy nicżemny/ w poſtáwie ſwey głupi BielSat M4 [idem BielSjem 34], B3; GrzegŚm A4v; HistLan D2; KuczbKat 385, 395; Głupi kto iednego cieſzy á ſam ſie cieſzyć nie vmie. RejZwierc 151 marg [idem Aaa4], 7, 31, 112 marg, 144v, 216v (10); BielSpr 46v; KochMon 34; Nie bądz bárzo niezbożnym/ nie bądz też głupim/ przecz maſz vmrzeć przed cżaſem twoim? BudBib Eccle 7/17, Prov 14/7, Eccle 2/2, Is 44/25, Sap 14/11; MycPrz I C3v; Strum P; BiałKaz Iv; Bo cżáſem ze dwu ſłow głupi piſarz vcżynił iedno. BudNT przedm b4, przedm a6, a7v, b4, b5, b5v [3 r.] (14); Choćiaſz ty tám ſłowá/ zdádzą ſie też/ głupſzym niektorym/ cżás także znácżyć/ á nie zacność. CzechRozm 30, 18, 51v, 52, 59v, 72 (14); Iednoś ty w on cżás tylko ták z nimi był ſrogi/ Kiedyś Hidry z nich biyał ábo głupie bogi. PaprPan V4; Y bywa to/ iż gdy chcą áby się zdáli być mędrſzymi/ okázuią śię być głupſzymi ModrzBaz 28v; Ztądże co dawno o głupich Krolách Póèta powiedźiał/ to ſię do náſzych cżáſow przenieść może ModrzBaz 144v, 40 marg, 58, 62v, 97v, 135 marg, 142; SkarJedn 73; Bo kto ſye chce przypátrzyć okręgowi á porządkowi nátury téy/ (którą od Bogá pięknie á porządnie vſádzoną być/ by ſnać był nagłupſzym/ widźi:) naydźie/ że Oczko 1, 2v; Calag 362a; KochPs 57, 116, 160; SkarŻyw A5v, 69, 141, 279, 305 (9); ſtárſzy młodſzemu/ zacnieyſzy podleyſzemu/ mędrſzy głupſzemu folguiąc/ powinien CzechEp 4; y śmiele to przećiw wſzemu Papieſtwu teraz theż mowię co dawno przedtym przećiw pogáńſtwu głupiemu Lactantius nápiſał. CzechEp 86, 4, 91, 126, 177, 350; NiemObr 33; Ale ty wżdy niebądź głupia/ Nieznáiomym nieday dudkowáć przed ſobą. KochFr 16, 30; KochDz 107; Niechayże ſię tedy káżdy bácżny á z rozrywką cżłowiek przypátrzy/ zá ktorą ſtroną iśé woli [...] ieſli zá ś. Doktorámi/ álbo zá głupimi rzemieſlnikámi ReszPrz 53; WerGośc 254; BielSen 15; BielSjem 34; KochSob 62; PudłFr 6, 37; BielRozm 11, 12, 30; GórnRozm A4; ZawJeft 27; ActReg 130; Calep 133b, 522b, 541b, 543b, 1012b; GostGosp 106, 152; GórnTroas 40; Rządź mnie głupſzego/ rozumem vcżcżony GrabowSet X3v, Bv, 14, K4; KochFrag 14; OrzJan 11, 38, 55, 67, 84, 116; WyprPl B3; Abowiem powiedáiąc ſię być mądrymi/głupiemi ſię sſtáli. WujNT Rom 1/22, przedm 11, Matth 7/26, s. 32, Matth 25/3, 8 (11); WysKaz 5; SiebRozmyśl [M2]; Páni nieſławy wieczney nábáwiłá Głupiego Krolá KlonKr C2; SkarKaz 4b, 43a, b, 44b, 45b (11); CiekPotr 65, 72; CzahTr L4v; GosłCast 66, 69; PaxLiz C3v; SkarKazSej 670a; KlonWor 27, 57, 68 [2 r.]; PudłDydo B3v; Tylkoć to głupie cielę v kołká ták wiążą Aby ſpokoynie ſtało ZbylPrzyg A2.

głupi w czym (1): KVropatwa acżkolwie ptak w niektorych rzecżach ieſt chythry/ ale w thym głupi iże gdy głowę ſkrije/ mniema aby wſzythkiey niewidziano FalZioł IV 22b.

Tłumaczenie etymologii hebrajskiego imienia Nabal (1): Był mąż możny ná puſzcży Maon y bogáty w dobytek/ imieniem Nábál/ to ieſt głupi. BielKron 67.

W przeciwstawieniu: »roztropny ... głupi« (3): Cżłowiek roſtropny nie gárdźi rozmyſłem/ ále głupi y hárdy nie lęka ſię ni cżego/ choćiaby też co cżynił nie rozmyſlnie. BibRadz Eceli 32/20; RejZwierc 2v; WujNT 1.Cor 4/10.

W charakterystycznych połączeniach: glupi(-a, -e)biskup (2), bog (2), chłop (chłopię, chłopisko, chłopstwo) (16), chrześcijanin, cielę, człowiek (ludzie) (58), diabeł (czart) (3), doktor, dziecię, dziewka, Ezau, gamrat, gospodarz (3), grammatyk, Grek (2), hawerz, heretyk, kacerz, kmieć (2), kochanek, kohut, krol (7), krolowa, ksiądz, książę (2), kupiec, lud (4), mąż (3), mędrzec, Midas, miłośniczek, mistrz, młodzieniec (młodzieniaszek) (2), mnich, mnostwo, Nabal, narod, nieboże (5), niewiasta (2), ociec, owca (owieczka) (3), pan, panną (6), pasterz, pieniacz, pisarz (10), pochlebca, poganin (pogaństwo) (3), Polak (3), poseł, pospolstwo (4), prorok, przyjaciel, ptak, rada, rodzice, rzemieśnik, sędzia, sługa (2), starzec, syn (2), szkapa, szybałt, wdowa, ziemianin, ziemianka (2), żona (3), Żyd (6); tak głupi iż, że (6).

Przyslowia: Wolę ia/ głupim będąc Biernatem/ y w tym klechą zoſtáć CzechEp 69; Iáko był on Nábál chłop głupi á proſty biernat WerKaz 290.

Nową przypowiéść Polak ſobie kupi/ Ze y przed ſzkodą/ y po ſzkodźie głupi. KochPieś 39; Co tedy mowią : Po ſzkodźie Polak mądr: tedy po tákiey ſzkodźie zoſtałby wiecznie głupim. PowodPr 84.

Wyrażenia: »bestyja głupia« (1): Bo choćiaż bym też ia beſtyą będąc niemą y głupią [...] I. M. w cżym ſzkodźił CzechEp 54.

»głupie bydło« (1): Ktoż wżdy widał bez nagłowká/ y wodzy Wędźidło? Wyplunęłoby ie z gęby y nagłupſze bydło. CzechEp ktv.

»głowa głupia« [szyk 3 : 1] (4): Coż chceſz o ſobie ſłyſzeć więcey zacny pánie/ Ná to w mey głupiey głowie wymowy nie sſtánie. PaprPan A4v, V3v; CzahTr E3v; Nie zwierzay drewnu ládá iáko kupiey Y głowy głupiey. KlonFlis E4v.

»łeb głupi« (1): Tákże też kiedi owo kto wytrzeſzcżywſzy ocży/ pátrza/ iákoby ſie zápomniał/ ábo ſie ták z nicżego ſmieie/ iáko owi chłopi z wolámi w gorach do Włoch iádąc: chocia táki nic nie przemowi/ iednák znáć s poſtáwy łeb bárzo głupi. GórnDworz M.

»głupi osieł, głnpszy niżli osieł« (1 : 1): SkarŻyw 545 marg; Do cżegoż ćię przyprowádźi ten głupi ośieł/ iedno do ſkázy y do śmierći. SkarKaz 489a.

»prostak głupi« [szyk 3 : 2] (5): RejKup d2v; RejAp 178v; Wierzę/ temu/ iż ieſlibym kędy ſłowkiem ktorym oſobę I. M. nie z chęći/ ále z nieobacżenia/ iáko proſtak głupi á nie Logik obráźił: [...] że mi to I. M. condonuie CzechEp [416], 54; BielRozm 7.

»głupi rozum, rozsądek« [szyk 11 : 2] (12 : 1): O nieſzcżęſna zła chući/ o rozumie głupi/ Iáko márnie tráćimy wſzyſcy ná tey kupi RejWiz 193v; OrzRozm B4v; BielKron 9v; GrzegRóżn O; WujJud 45; PaprPan Ee3; KochPs 4; KochTr 14; WujNT 171; ták też nie ten ieſt prawdźiwie mądry/ ktorego obłudny świát głupim rozſądkiem ſwoim rozumie y ma zá mądrego WysKaz 3; WitosłLut A6; SkarKaz 313b; CiekPotr 35.

»głupi by sadło« (1): Stupidus, Zdumiáły/ zmilkły/ ochotny yáko pień ná ptaki/ głupi by ſádło/ przipowieść. Mącz 423d.

»głupie serce« (2): BiałKaz Dv; Ieſlibych ták rzékł w głupim ſercu ſwoim / Wzgárdźił bych/ pánie/ wiernym ludem twoim KochPs 108.

»głupia świnia« (1): Ci gdy go obacżyli á on ie ná glinie/ Pocżęli ſie vſmiecháć ony głupie świnie. PaprPan Gg3v.

»głupi wołek, woła głupszy« (1 : 1): BielKom F4; Klękáli (co winna rzecz tylko byłá pánu) Przed wołem/ wołá głupſzy/ który przywykł śiánu. KochPs 161.

Szeregi: »dziki a (i) głupi« = semiagrestus ac barbarus Mącz (2): Semiagrestes ac barbari, Dźicy á głupi. Mącz 23b; SkarŻyw 572.

»(nie)głupi, (a, i, albo, niżli, ale) mądry; więcej głupi niż mądry« = fatuus et prudens PolAnt, Vulg; stultus, sapiens Vulg; stultus, prudens PolAnt [szyk 7 : 6] (11; 2): Ciało grube á twarde albo tęgie, mocnego też znamionoie [!]/ [...] grubego rozumu á więcey głupiego niż mądrego. GlabGad P5v, P7v; Leop Ps 19/11; BibRadz 1.Cor 4/10; BielKron 79v, 80; WujJud 130v; RejPosWstaw [414]v; BiałKaz H3; Lecż pięć znich było głupich/ á pięć mądrych. BudNT Matth 25/2 [przekład tego samego tekstu WujJud 130v, WujNT 105 marg, 108]; WujNT Matth 25/2, s. 105 marg, 108. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 20 r.].

»głupi a (i) nadęty« [szyk 1 : 1] (2): A ták thych wáſzych Sárnickich [...] nádętych y głupich Grámmátykow/ y z wiárą głupią ich/ nikąſká ſye nieboiemy OrzList i2; Mącz 130d.

»głupi, (a) niebaczny« (4): O Głupi Grekowie/ á niebácżni ná potomne cżáſy BielKron 241v, 60, 318v; Calep 522b.

»głupi a niepoważny« (1): zaſię przeciwnym obycżaiem małe noſi v nich były wgardzone, iakoby one ludzi głupich á nie poważnich były znamiona. GlabGad N7v.

»głupi, (a) nierozumny (a. w rozum obrany)« [szyk 3 : 3] (6): KwiatKsiąż E2v; Plumbeus homo, Głupi/ Nierozumny/ wół. Mącz 306c, 372d; Calep 563a, 787b; Ieſliż tedy mielibyſmy zá głupiego/ y w rozum zgołá obránego/ każdego/ ktoryby dla iednego kubká winá/ álbo miodu chćiał/ bądź obieſzoną/ bądź śćiętą/ bądź ktorą inſzą śmierć podiąć LatHar 581.

»nieuczony, głupi« (1): Ale poſpolſtwo nieucżone/ głupie á niepotężne [Sed vulgus imperitum et imbelle] łácno może być przypędzone ku znoſzeniu wſzytkiego. ModrzBaz 97v.

»głupi, nic nie umiejący (a. nieumiejętny)« = stultus et simplex PolAnt; imprudens, ignorans Vulg (2): BibRadz Prov 9/13; Gdyż ták ieſt wola Boża/ ábyśćie dobrze czyniąc vſtá zátkáli nieumieiętnym á głupim ludźiom. WujNT 1.Petr 2/15.

»głupi, (a, abo) prosty (a. prostak)« [szyk 5 : 4] (9): BielŻywGlab nlb 8; Ocży wypukłe chocia nie roztworne. Zna: cżłowieka proſtaka, głupiego, grubego przyrodzenia y rozumu GlabGad N6, M7; KromRozm I G2; communis animus, apud Terent. Pro stupido vel ignaro, Proſty/ Głupi. Mącz 61d, 119d; Calag 539b; WerKaz 290; GrabowSet G3.

»głupia (i) spros(t)ny« [szyk 3 : 2] (5): BibRadz *4v; Bedzie tedy naſtarość ſproſtnym á głupim/ ktory bywa w młodośći tak mądrym. KwiatKsiąż E3; RejPos 283v; RejZwierc 53; CzechRozm 112.

»głupi, (a, i, a prawie, i mało nie) szalony« [szyk 14 : 7] (21): Ale nyebożętá głupi obácżyć ſye chcyeycye/ O ſſaleni yuż wżdy kyedy temu zrozumyeycye. LubPs V3v, gg4; A więc tho ták oddawaſz Pánu ſwemu/ ludu ſſalony/ y głupi? KrowObr 155v; RejWiz 73; OrzRozm B4v; KwiatKsiąż F3v; Mącz 35a, 62c, 65b, 117d, 119d (8); RejZwierc 53; WujJud 22; MWilkHist Kv; NiemObr 9; KochMRot B2; Calep 60b, 1104b.

»głupi, (a) tępy« [szyk 3 : 2] (5): bo oná młodość iego [...] zbytnią grozą á fráſunkiem ſnádnie może być zgwałcona/ iż pothym záwżdy ſtráſzliwa/ tępá á głupia być muśi. RejZwierc 7, 2v, 187v; Calep 473b, 1013a.

»głupi i (a) uporny« [szyk 4 : 1] (5): CzechRozm 218; Bo niemáſz ná świećie tego Kroleſtwá/ tey Rżeczypoſpolitey/ w ktoreyby miedzy celnieyſzemi ludźmi nie nálaſł [...] głupiego/ y vpornego poſpolſtwá. GórnRozm A2v, A2v marg; CiekPotr 35; SkarKazSej 702a.

»głupi i zapamiętały« (1): A on ku nim: Ludzye głupi/ y zápámiętáli KochZuz A4v.

»zły abo (a, i) głupi« [szyk 3 : 2] (5): MurzHist N2; Boc zajſté mało náiduiemy/ gdźieby ludźie v świata źli abo głupi s ſwyi vprzeyimiéi chuci a nie kwoli námędrſzęm abo nalepſzęm/ tego świata oſobám/ przeciwko panu Chriſtuſowi i ſługám iego co złego poczynali MurzNT 116; RejPos Ooo3; ZawJeft 39; SkarKaz 313b.

Wyrażenie przyimkowe: »z głupia« (5):
~ Wyrażenia: »z głupia chytry« (4): Ocży białe abo ku modroſci, cżłowieka zn. ſwey myſli, obłudnego, ktory bywa [...] z głupia chytry y pſotliwy. GlabGad N7, O3; RejZwierc 39v, 242v.

»z głupia szalon« (1): stulte arrogans, Z głupia ſzalón/ wirudny błázen. Mącz 423d. ~

W przen (3): Prot B; Wſzyſcy/ iáko was zowie Ten głupi świát/ bogowie/ Wſzyſcy pozdrówćie páná KochPs 146; O głupia ręko ktora niedbáſz tylo żeby ná palcách twoich drogie pierścienie wyſiáły SkarŻyw 115.
α. W funkcji rzeczownika: głupiec, szaleniec; nieuk, prostak; agrestis, agrios, caudex Mącz (145): Odpowieday głupiemu podług iego głupoſći/ á by go nie miano zá mądrego. March1 D4v; BierEz M3v, O4v, P4, R; OpecŻyw 56; PatKaz II 19v; FalZioł V 36; BielŻyw 75, 97, 139; GlabGad A5, G5v, M3v, N3v, Ov, Pv; BierRozm 4, 18; March3 V5v; WróbŻołt Z6, ff3; A ták y to ſnadz przeczyſć niewádzi Iáko głupi nie mądremu rádzi RejRozpr Av; MurzNT 106 [2 r.]; BielKom B6 [2 r.], E5v; Chceli áby ſie ſyn cżego náucżył/ náucżonemu ma go oddáć/ głupić nic nye náucży/ gdy ſam nic vmyeć nye może GliczKsiąż L5v; LubPs Z6v; RejWiz 98 marg, Cc6; Leop Iob 19/18, 30/8, Ps 38/9, Prov 14/3, 8 (10); GRomádá dwu do miáſtá głupich wypráwili RejFig Aa6; RejZwierz 126; BibRadz Prov 9/4, Eccli 16/22, 22/21, 27/13, 33/5, Luc 24/25; BielKron 81, 334v; KwiatKsiąż E; Mącz 41d; SienLek 199, 208; GórnDworz B, L2, Cc7v; Dobrym rzecżam y głupi zrozumie. RejZwierc 131 marg [idem Aaa3v], 224, Aaa3v; Widziałeś(li) mężá mądrego wedle iego zdánia/ (więtſza) nadzieiá o głupim niż o nim. BudBib Prov 26/12, Ps 5/5[6], Prov 7/22, 19/29, 26/1, 3 (13); BiałKaz D; BudNT przedm b7, c4v; PaprPan Cc4; GŁupi mówi w ſercu ſwoim/ Niémáſz Bogá/ przécz ſye boim? KochPs 18 [idem 79], 6, 73, 79; SkarŻyw 141, 189, 249; MWilkHist Kv; Co cżyniſz głupi? KochSz C3v; ReszPrz 8; PudłFr 7; GostGospSieb +3v; GórnTroas 31; GrabowSet Q2v, V2; Z głupim zle zártowác. KochAp 5; WujNT Matth 23/17, s. 95 marg, 235 marg, Luc 24/25, 1.Cor 15/36; SkarKaz 279a, 314a, 517a, 580a; GosłCast 55; SkarKazSej 667a, 686b; KlonWor 68, 69; O głupi/ przed tym co maſz iż woliſz vciekáć PudłDydo B.

W przeciwstawieniach: »głupi ... baczny (2), chytrzec (a. chytry) (2)« (4): Prot D4v; Káżdy chytrzec cżyni (wſzytko) rozumnie/ lecż głupi wywieſza ſproſnośc [Omnis callidus res suas faciet cum scientia; et stultus manifestabit stultitiam] BudBib Prov 13/16, Prov 14/8; PRzy iednym ſczęſćiu dwie ſzkodźie bóg dáie: Głupi nie widźi/ więc fortunie łáie. Báczny co dobrze/ to ná wirſch wykłáda KochFr 34.

Przysłowie: Non liberat podagram calceus, Proverb. Nie vczini głupiego doktorem długa ſuknia/ ani czerwony bieryt. Mącz 31b.
Zwrot: »na głupiego pojść« = świadczyć o głupocie (1): on Kápłan/ bárzo ſię dziwował/ iſz rzecży ktore ná głupiego poſzły/ á becżki gotowáć/ winá niemaiąc/ roſkázował SkarŻyw 497.
Wyrażenia: »jako(by) głupi« (6): Ona od ſtrachu niewiedzącz czo cżynić iakoby głupia vzrzawſzy rzekę, ku niey ſie miała aby ſie tham y z ſwymi vtopiła. MiechGlab 55; LibMal 1547/134v; HistLan F3v; CzechRozm 77, 132; SkarKazSej 695a.

»z prosta głupi« (1): o których ile kroć myśli/ choćiaż to ták názbyt z brzegow wyléwa/ y zproſtá głupi/ indźiéy przećię mierzy/ indźiéy myśli. OrzJan 81.

»głupiego rozum« = głupota (1): Powiedzial tesz ze powiedayą omnie abich ya mial Kamieniecz wſyacz a Turkowy poddacz tocz yeſt glvpyego rozvm abowiem bilabi tho wyelka glvposcz moya y vczyſk abich ya mial ze wſchech ſtron ſobye nie przyazny ſchvkacz LibLeg 11/13v.

Szeregi: »mądry, (ale, jako, zaś, i, czyli, a) głupi; więcej głupi niż mądry« = sapiens, (et) stultus Vulg, PolAnt [szyk 9 : 1] (9; 1): Wargi v vſt wielgie á barzo rozcżoſłe y też odwieſſzone iako dwie kiełbaſie, więcey głupiego niż mądrego znamio. GlabGad Ov; LubPs N2 marg; Leop Prov 14/16, 24; y powiedam/ iż thák mądremu/ iáko głupiemu vledz miedzy trupy nie przyſtoi GórnDworz B; BudBib Prov 14/16; KochPs 73; WysKaz 45; SkarKazSej 695a [2 r.]. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 11 r.].

»głupi, nierozumny« (1): O głupi nierozumni/ ktoż inſzy ma wáſze roſterki/ áby was nie poiádły/ oddáláć? SkarKazSej 674b.

»głupi a nieuczony« (1): Y owſſem głupi á nye vczony trudno błąd yáki wymyſlić [...] może. KromRozm II p.

»głupi, (abo) prostak« (2): Agrios, Chłopskie obyczáye máyący/ grundis/ grundichwał/ głupi/ proſtak. Mącz 6b; KlonWor **3v.

»głupi a (i) szalony« = insensatus et fatuus Vulg (3): Leop Eccli 42/8; Rzekł tedy náſz wodz Mámaluch/ o głupi á ſzaleni/ máłom nie dał zá wáſze mátáctwo cżterzech tyſięcy pieniędzy złotych BielKron 456v; WysKaz 11.

»głupi, (a) zły« [szyk 1 : 1] (2): Lepiey ieſt milcżęć [!], niż głupiemu á złemu odpor cżynić. BielŻyw 165; GlabGad P5.

a. Świadczący o głupocie, prostactwie, nieuctwie; idący w parze z głupotą; bezsensowny; nieprzemyślany; nieważny, błahy; stultus Mącz, Calep; inscitus, ovillus Mącz (155): A ták głupie miłośierdzie/ Przywiodło ku wiecżney ſzkodzie. BierEz Q, S2; BielŻyw 15; RejPs 46v; RejJóz D6 marg; SeklKat F2v; RejKup e4v; KromRozm I D3; MurzNT 10v; GliczKsiąż I8; LubPs R3v; GroicPorz v3v; Leop Eccli 21/28; OrzList e2v, h3, i2; BibRadz 2.Tim 2/23; Co ieſt głupſzego ná ſwiecie/ iedno opuśćiwſzy ſtworzycielá/ ſtworzeniu iego cżeść chwałę dawáć. BielKron 44, 32; Izaż Bog nie vcżynił głupiey mądrośći światá thego GrzegRóżn K3; Abowiem co głupiego ieſt/ obrał ſobie Bog áby záwſtydźił mędrce GrzegRóżn K3; Mącz 41d, 271c, 372d; SienLek T3v; LeovPrzep a3; GórnDworz F6, I4, O, O8v; HistLan B4v; KuczbKat 375; RejZwierc 234; WujJud 222; oni przedſię mowią iż zakon ich ieſt wiecżny [...] y ná wieki trwáć ma/ żebym tey ich głupiey powieśći [...] więcey wierzyć miał CzechRozm 85, 59, 74, 105, 115v, 135v, 140v, 174v; Ze tego od was wſzytkich oſobno odłącżę/ Ieſliż głupim piſániem wſzego nie pomączę PaprPan O, B2v; ModrzBaz 57, 60, 87v; SkarJedn 56, 96, 99; Oczko 22v; KochPs 127; SkarŻyw A2, 76, 126, 196, 293, 572 [2 r.J; Y wynieśie ſię przez głupią y mdłą pychę CzechEp [401], 26, 77, 111, 171; KochFr 81; NiemObr 89, 130, 132; KochMRot B4v; ReszPrz 59; KochPieś 7; Iákié ludzkié głupié ſpráwy/ Szukáć śmierći przez bóy krwáwy KochSob 67; ArtKanc T6; W Niemieckiem ći to tylko głupiem práwię [!] [...] nie kazą ſądźić iáko wie Sędźia GórnRozm F3v, E4, H2v marg; ZawJeft 18, 36, 38, 39, 43 [2 r.], 48; Calep 1012b; KochPij C2v; GrabowSet Bv, D, K4v, T2; KochFrag 21; OrzJan 19; RybGęśli Cv; Izali nie głupią vczynił Bog mądrość świátá tego? WujNT 1.Cor 1/20, 1.Cor 1/21, Eph 5/4, 2.Tim 2 arg, Tit 3/9; WysKaz 32; bendzie nieme ſlowo nierozumne takie/ cſdemu: glupie to ſłowo ieſt JanNKarOrz F3v; SkarKaz 7b, 42b, 44b marg, 418a, 552a; CiekPotr )?(2v, 15, 48; CzahTr G2v, I3v; GosłCast 25, 43; SkarKazSej 659a marg, 692a, 695a [2 r.], 698a; Choć ná tym hándlu nie káżdy vtyie/ Przedſię mu nie mow w ſpráwie iego głupiey By przeſtał kupiey. KlonFlis D4v, C4v, D2; KlonWor 13, 47; SzarzRyt A3.

N sg f w funkcji orzecznika (4): Przeto głupia to ieſt/ domyſláć ſie tego/ cżego Prorok nie mowił. CzechRozm 109, 104, [401]; CzechEpPOrz **3.

W charakterystycznych połączeniach: głupie(-i, -a)baczenie, bajka, baśń, beśpieczeństwo, bieg, błąd, ćwiczenie (2), dyjalektyka, dowcip, dowod (2), duma (2), fantazyja, filozofija (2), gadka (8), gniew, gorliwość, grammatyka, język (2), kacerstwo, kazanie, kochanie, kupia, mądrość (5), miłosierdzie, mni(e)manie (2), moc, modły, mowa (6), myśl (4), nabożeństwo, nadzieja, natręt, nieprawość, obietnica (3), obyczaj (zwyczaj) (2), odpowiedź, ofiara, pisanie, płochość, pobożność, ponurzenie, postawa, postępek (5), powieść, praca, prawda, prawo (2), przepowiedanie (2), przepych, przygoda, pycha (2), rada (4), rozumienie (o sobie) (2), rym, rzecz (9), rzeczenie, słowo (4), skarga, ślub, sprawa (7), sprosność, swawola, szataństwo, upor, usta, wiara (2), wolność (2), wstyd, wszeteczeństwo (wszeteczność) (2), wydwarzanie, wykład, wymowka, wymysł (2), wywod (2), zamknienie, zapalczywość, zazdrość, zbytek, zdanie (2), złość, zuchwalstwo, żeglowanie; co głupiego, głupszego (5), nic głupszego (4).

Wyrażenie: »z głupią postawą« = udając głupiego (1): Powiedział Woyt thákże też z głupią poſtáwą RejZwierc 39.
Szeregi: »głupi, (i) babi« [szyk 1 : 1] (2): Ale iż to wſzyſtko fałſz ieſt: mátáctwo ieſt: ſą bábie/ głupie/ y ſproſne báſni: przetoż też iuż v wiernych plácu żadnego nie máią. CzechRozm 221v, 32v.

»bystry, (i) głupi« (2): Byſtra głupia mowá. SkarKazSej 692a marg, 692a.

»gruby i głupi« (1): vidział Pitagoras iednego w cżiſtim vbraniu á on mowił rzecży nie pocżeſne á grube y głupie BielŻyw 32.

»głupi a niećwiczony« (1): Lecż głupie á niećwicżone gádki odrzucay [At stultas et ineruditas quaestiones reiice] BudNT 2.Tim 2/23.

»głupi, (a) nieobaczny« [szyk 1 : 1] (2): GliczKsiąż K4; RYmy głupié/ rymy nieobáczné [...] idźćie w ogięń wſzytki KochFr 73.

»głupi a nieopatrzny« (1): tedy to głupia á nieopátrzna Filozofia. CzechRozm 122v.

»głupi a nierozumny« (1): Co ieſt głupi błąd á nie rozumny/ przećiw piſmu S. SkarJedn 345.

»głupi i nieumiejętny« (1): A wiáruy ſię gadek głupich y nieumieiętnych [Stultas autem et sine disciplina quaestiones devita] WujNT 2.Tim 2/23.

»prosty i (a) głupi« (2): KrowObr 49; y podobáło ſię Bogu przez proſte á głupie kazánie/ zbáwić wierzące. GrzegRóżn K3.

»głupi, (i) sprosny« [szyk 4 : 2] (6): práwie mi ſie dziećinny/ á máło bych nie rzekł y głupi y ſproſny/ widzi ten ich dowod CzechRozm 81, 131, 210, 221v, 230v; SkarŻyw 293.

»głupi, (i) szalony« (6): OrzList f; Mącz 211d; SkarJedn 279; Glupia mądrośći/ rozumie ſzalony: Gdyś ná vmyśle ták ieſt záślepiony/ Ze bogá nieznaſz/ tym ćieleſnym okiem Poyźrzy przynamniéy po niebie ſzyrokiem. KochPs 26; KochFr 106; KmitaPsal A5.

»zły, (a, i) głupi« [szyk 2 : 1] (3): Nie chćiałem tego przeto w kąćie zámilcżeć/ áby ſie tych złą przygodą á bárzo głupią drudzy karáli á ſtrzegli ſie pijánych zwad BielKron 334; GrabowSet I3v; SkarKazSej 695a.

Wyrażenie przyimkowe: »z głupia uporny« (1): Ták iżeby to ſámo mieyſce mogłoby [!] náwroćić ty niebożątká/ od tego płochego/ y mam ták rzec z głupiá vpornego przedſięwzięcia. SarnUzn E4.

Synonimy: bezhumny, bezrozumny, błazeński, błaźniwy, dziki, głuchy, gruby, nadęty, niebaczny, niemądry, nieobaczny, nieopatrzny, niepoważny, nierozmyślny, nieroztropny, nierozumny, nietrafny, nieuczony, nieumiejętny, prosty, sprosny, szalony, tępy, zapamiętały; α. bałamut, błazen, ciuła, drwal, dubiel, dudek, dureń, gałaguz, gbur, nieuk, pień, prostak, wiła, woł; a. babi, niećwiczony, nikczemny, prożny.

Cf GŁUPCZYZNA, GŁUPEK, GŁUPIEC, GŁUPIK, GŁUPIOMOWNOŚĆ, GŁUPIOMOWNY, NIEGŁUPI

MM