Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GNUŚNOŚĆ

Następne hasło: !GNYOD »

GNUŚNY (80) ai

-ś- (62), -ſ- (18).

comp gnuśniejszy (3); -ejszy (2), -(e)jszy (1).

Fleksja

sg
m	N	gnuśny, gnuśniejszy	f	N	gnuśnå, gnuśniejszå, gnuśna	n	N	gnuśn(e)
	G	gnuśn(e)go		G	gnuśn(e)j		G	gnuśn(e)go
	A	gnuśny, gnuśn(e)go		A	gnuśną		A	gnuśn(e)
	I	gnuśnym		I	gnuśną		I
	L			L	gnuśn(e)j		L	gnuśnym
	V	gnuśny		V			V

pl
N	m pers	gnuśni
N	subst	gnuśné, gnuśniejszé
D		gnuśnym
A	m pers	gnuśn(e)
A	subst	gnuśn(e)
I	m	gnuśnymi, gnuśn(e)mi
V	m pers	gnuśni

sg m N gnuśny, gnuśniejszy (33). ◊ G gnuśn(e)go (3). ◊ A gnuśny (1), gnuśn(e)go (1). ◊ I gnuśnym (5). ◊ V gnuśny (2). ◊ f N gnuśnå, gnuśniejszå (2), gnuśna (1); ~(attrib) -å (1) KochPieś, -a (1) ArtKanc; ~ (praed) -å (1). ◊ G gnuśn(e)j (1). ◊ A gnuśną (2). ◊ I gnuśną (1). ◊ L gnuśn(e)j (1). ◊ n N gnuśn(e) (5). ◊ G gnuśn(e)go (3). ◊ A gnuśn(e) (2). ◊ L gnuśnym (1). ◊ pl N m pers gnuśni (2). subst gnuśné, gnuśniejszé (3); -é (1), -(e) (2). ◊ D gnuśnym (1). ◊ A m pers gnuśn(e) (3). subst gnuśn(e) (2). ◊ I m gnuśnymi (3) [w tym: -ymy (1)] NiemObr (2), WujNT, gnuśn(e)mi (1) ModrzBaz. ◊ V m pers gnuśni (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

Leniwy, ociężały, niechętny, niesprawny w zakresie różnych dyspozycji psychicznych i fizycznych (lub będący wyrazem tych cech) (80)
- α. W funkcji rzeczownika (1)
- a. Nieskory do czynu, bezczynny, próżnujący (11)
  - α. Spędzony na próżnowaniu (4)
- b. Nieruchliwy, powolny (tu też o rzeczach) (10)
  - α. O wodach (3)
  - β. Wymagający mało ruchu (1)
- c. Pozbawiony dobrych chęci, zapału, gorliwości, opieszały (11)
  - α. W funkcji rzeczownika (1)
- d. Niedołężny, wycieńczony (3)
- e. Głupi, nieinteligentny, ciężko myślący, tępy; nieostrożny (8)
- f. Tchórzliwy; w funkcji rzeczownika (1)

Leniwy, ociężały, niechętny, niesprawny w zakresie różnych dyspozycji psychicznych i fizycznych (lub będący wyrazem tych cech); ignavus Mącz, Calag, Calep, Cn; segnis, socors Mącz, Calep, Cn; piger, tardus Calag, Calep, Cn; secors, torpidus Mącz, Calep; deses, reses Mącz, Cn; (h)elucus, lentus, oscitans, persegnis Calep, Cn; gravicors Mącz; remissus, somniculosus Calep; desidiosus, iners, languidus, marcidus, murcidus, supinus Cn (80): Marcere vino, Od opilſtwá gnuśnym być. Mącz 209c, 149c, 380c, 381a [2 r.], 398b, 459a; LeovPrzep B4v; Calag 323b; KlonŻal D; Secors – Gnaſni [!], item Boiazliwi, nieſmiałi. Calep 960b, 501b, 591a, [741]b, 804b, 910a, [991]b 1047b; WujNT Matth 25/26, s. 108.

W połączeniach szeregowych (3): wſzak wiećie obycżay thego ludu/ iż ieſt/ gnuśny/ mdły/ boiaźliwy/ oſpáły/ proznuiący/ niezwycżáyny/ roſkoſzom wcżeſnośći przywykły BielKron 255; RejZwierc 113v; Vbeśpieczenie czyni człowieká gnuśnego/ niedbáłego/ nie poſłuſznego GórnRozm Kv.

Szeregi: »gnuśny, (a) leniwy (a. zleniały)« [szyk 6 : 5] (11): ále rzecż ieſt niepodobna gnuſnego á leniwego oſlá ná wyſokoſć látać HistAl E6; Mącz 147a, 209c, 381a, 459a; Calag 187a; Helucus ‒ Przepicziu gnuſni, zlieniałi. Calep 476a, 789b, 963a, [1047]b, 1074a.

»gnuśny a nikczemny« (1): Ale ty coć dał Pan z roſtropną duſzą opánowáć to gnuśne á nikcżemne ciáło RejZwierc 113v.

α. W funkcji rzeczownika (1):

W połączeniu szeregowym (1): Gnuśny/ vtrátny/ łákomy/ zwádliwy/ nie dobry przyiaćiél. KochCn B4v.

a. Nieskory do czynu, bezczynny, próżnujący (11): A cżemuśćie ták gnuśne były/ Zeście lećie nie robiły. BierEz Mv; KlonKr B3v; Domá śiedźi/ nie orze: lichwą lichwę śieie: Iednák pewien domowey y gnuśney nadzieie. KlonWor 78, 45.

Szereg: »gnuśny a leniwy« (1): Tákowi ſą podobni oracżom gnuśnym á leniwym/ ktorzy z wielką pilnoſcią ſzcżepią drzewá rozmáite/ á potym o nie máło dbáią RejPosWstaw [41²]v.

W przen (2): Wino/ Ieśień/ y iábłká rozmáité dawa/ Potym do gotowégo gnuśna Zima wſtawa. KochPieś 72 [idem] ArtKanc P14v.

α. Spędzony na próżnowaniu (4): Więc onym piſmem robi/ zwodźi Chrześćiáńſtwo: A obráca iáłmużnę ná gnuśne pijańſtwo KlonWor 53.

Wyrażenia: »gnuśne lenistwo« (1): Bowiem gnuśne leniſtwo luźne prożnowánie/ Bez prace/ bez fráſunku chce mieć wychowánie. KlonWor 33.

»gnuśne prożnowanie« (2): KwiatKsiąż Gv; Baw ſię pracą/ gnuśnego ſtrzeż ſię prożnowánia KlonWor 40.

b. Nieruchliwy, powolny (tu też o rzeczach) (10): Torpedo, nieyáki rodzay morskich ryb/ które [...] ynſze ryby około pliwáyące gnuśne czyną á ták ye pożeráyą. Mącz 459a; Zámieſzánie ſmyſłow/ á gnuśne ruſzánie: známienuie Páráliżem záráżenie SienLek 20, 20 marg, V.

W połączeniu szeregowym (1): iż człowiek po śmierći lepiey żyie/ lepiey ſłyſzy/ lepiey widźi/ ciáłá ták trudnego/ gnuśnego y ćięſzkiego/ y chorobámi obłożonego zbywſzy. SkarKaz 383a.

Szereg: »chybki albo gnuśny« (1): z tego czworgá záczęćia/ nie iedno człowiek ieſt ſpráwión/ ále wſzelka rzecz ná świećie/ tylko iż iedná rzecz więcéy iednégo z nich ma niżli drugiégo/ przeto iedná rzecz chypczeyſza álbo gnuśnieyſza niż druga SienLek V.

α. O wodach (3): do pułnocnego Brzegu/ gdźie morze gnuśne od mrozu wiecżnego. KlonŻal A3v; vyźrzyſz w brzegu dźiurę/ Co nią wypija wiſłá gnuśną Bzurę KlonFlis F4v; KlonWor 28.

β. Wymagający mało ruchu (1): A wſzákże iednák iż miedzy rzemięſły ręcżnymi/ ſą iedne gnuśne/ śiedzące/ wárſtátowe ábo rádniey mitrężące/ plugáwe/ ktore dla tego zową artes ſedentarias KlonFlis A2v.

c. Pozbawiony dobrych chęci, zapału, gorliwości, opieszały (11): SkarŻyw A5v; cżemuż też rádzić niemamy/ O dobrym ſpolnym náſzym? á zwłaſzcżá że znamy Gnusne was męże náſze. BielSjem 2; ábyśćie nie byli gnuśnymi [ut non segnes efficiamini]/ ále náśládowcámi tych ktorzy przez wiárę y ćierpliwość odźiedźiczą obietnice. WujNT Hebr 6/12; KlonWor 1.

gnuśny ku czemu (3): OpecŻyw 168v; gdyżeśćie ſię ſtali gnuśnymy ku ſłuchániu. NiemObr 90; WujNT 760 marg.

Szeregi: »leniwy a gnuśny« (1): Bo gdy ſie przygodzi ijżeſmy leniwi a gnuſni ku ſlużbie bożé OpecŻyw 168v.

»gnuśny i niedbały« (1): iż gnuśnymi y niedbáłymi byli/ nie ćwicżąc ſię w vſtáwicżnym rozmyſlániu ſłowá Bożego NiemObr 90.

»nikczemny i gnuśny« (1): o zwycżay w rzecżách dáleko nędznieyſzy/ ktory was ná złe mądremi cżyni/ á ná dobre nikcżemnemi y gnuśnemi [ad bonum inertes et ignavos]. ModrzBaz 65.

»gnuśny i ospały« (1): Mądrość bowiem bez wiáry nikcżemną y nieprawdziwą ieſt [...]. Mierność záſię ſmętną/ możność gnuśną y oſpáłą Phil O2.

α. W funkcji rzeczownika (1):

Szereg: »leniwy abo gnuśny« (1): O ſzáleni i leniwe^go ſerca (marg) przezrozumni i leniwi abo gnuśni ſercem (—) ku wierzęniu MurzNT Luc 24/25.

d. Niedołężny, wycieńczony; fracidus Mącz (3): Fracidus, Ociężáły/ Nárażonego zdrowia/ śiwy/ nápoły zgniły/ gnuśny. Mącz 135c, 135b; Torporo – Gnuſnim czinię. Calep 1074a.

e. Głupi, nieinteligentny, ciężko myślący, tępy; nieostrożny; idiota a. idiotes, incautus, stipes, truncus Mącz (8): takowi nierychli á gnuśnego dowćipu ſą KwiatKsiąż P4, A4v; Esse a iuventa incautiorem Z młodośći być gnuśnym á Nieoſtrożnym. Mącz 42b; Reses animus, Gnuśny vmysł/ Nieczerſtwy. Mącz 353d, 164b; Drugi rozum ſtráćiwſzy ſtał ſię gnuśnym wołem KlonWor 11.

Wyrażenie: »jako, nad pień gnuśn(iejsz)y« (1 : 1): Truncus homo atquae stipes pro stupido, Człowiek yáko pień gnuśny/ proſtak. Mącz 467a; CzechEp 122.

f. Tchórzliwy; w funkcji rzeczownika (1): Niechay przedśię śmiáłośći gnuśny nikt nie łáie. KmitaSpit Cv.

Synonimy: leniwy, niedbały, nieochotny, ociężały, ospały, zgniły, zleniały.

Cf [GNUŚNOROSŁY], NIEGNUŚNY