[zaloguj się]
[pdf]

GRAĆ (274) vb impf

Fleksja
inf grać
indicativus
praes
sg pl
1 gråm, graję gråmy
2 gråsz gråcie
3 grå grają
praet
sg pl
1 m m pers gralismy, gralichmy
2 m -ś gråł m pers
3 m gråł m pers grali
f grała m an
n grało subst grały
fut
sg pl
1 m będę gråł m pers
2 m będziesz gråł, będziesz grać m pers
3 n będzie gråło subst będą grały
imperativus
sg pl
2 gråj gråjcie
3 niechåj, niech grå niech, niechåj grają
conditionalis
sg pl
1 m bym gråł m pers
2 m byś gråł m pers
3 m by gråł m pers by grali
impersonalis
praet grało się, gråno
participia
part praes act grając

inf grać (75). ◊ praes 1 sg gråm (13), graję (1) WitosłLut -åm (10), -am (1), -(a)m (2); -åm: -am Mącz (8 : 1). ◊ 2 sg gråsz (2). ◊ 3 sg grå (22). ◊ 1 pl gråmy (3). ◊ 2 pl gråcie (2). ◊ 3 pl grają (43). ◊ praet 2 sg m -ś gråł (3). ◊ 3 sg m gråł (17). f grała (2). n grało (2). ◊ 1 pl m pers gralismy (1) WujNT, gralichmy (1) RejPos. ◊ 3 pl m pers grali (10). subst grały (2). ◊ fut 1 sg m będę gråł (1). ◊ 2 sg m będziesz gråł (1) BibRadz, będziesz grać (1) RejZwierc. ◊ 3 sg n będzie gråło (1). ◊ 3 pl subst będą grały (1). ◊ imp 2 sg gråj (6). ◊ 3 sg niechåj, niech grå (3). ◊ 2 pl gråjcie (8). ◊ 3 pl niech, niechåj grają (4). ◊ con 1 sg m bym gråł (1). ◊ 2 sg m byś gråł (1). ◊ 3 sg m by gråł (6). ◊ 3 pl m pers by grali (3). ◊ impers praet grało się (2) Mącz, RejZwierc, gråno (1) BielSjem. ◊ part praes act grając (35).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Bawić się, zajmować się czymś dla rozrywki (często według pewnych ustalonych reguł); ludere Mącz, Cn (136): Tám gray/ y cżyń ſobie wſzytko po myſli/ tylko byś nie zgrzeſzył/ á hárdźie ſobie nie pocżynał. BibRadz Eccli 32/14.

grać czym (1) : Micari digitis, Pálcámi gráć. Genusfuit ludi apud veteres, Byłá nieyáka krotochwilá v ſtárych yeden mżał á drugi vkázował pálce/ mowiąc/ gaday wiele ich. Mącz 220c.

grać z kim (4): BibRadz Iob 40/24; Scżedł ią gdy s pánnámi gráłá ná brzegu/ gdzye páſiono dobytek BielKron 48v; Colludo, Gram s kim weſpołek. Mącz 199a. Cf »grać żorawka«.

W porównaniu (2): BibRadz Iob 40/24; Tám Archimedes [...] ćiągnął po źiemi Okręt ze wſzytkim nakłádem/ bez trudnośći/ bez pracéy/ iákoby gráiąc GrzepGeom B.

Zwroty: peryfr. »żelazem grać« = ćwiczyć władanie bronią (1): Záś młodźieńcy prácowni ná mále przeſtáią/ Około źiemie robią/ lub miaſt dobywáią/ Po wſze cżáſy żelázem gráć obycżay máią [ferro teritur] ModrzBaz 110.

»[z kim] grać żorawka« (1): á chczeſz powiem ná cię/ iákoś s Siedleckim/ á s Korzbokiem grał żorawká. GórnDworz Q8v.

Szereg: »śmiać się albo grać« (1): Choć kto kogo śmieiąc ſie, álbo gráiąc ráni, obrázonému zá ránę niech doſyc vczyni. SarnStat 620.
W przen (7): RejZwierz 19, 41v; BibRadz Prov 8/30, 31; BudBib Ps 95/12; Gdy ná roſkazánie ſług y przyiaćioł Bożych [...] gory gráią [Gory ſkakáły [exulta verunt] iáko báráni WujekPs 113/4]/ zwody mury/ z opoki wodá/ z laſki węże ſie ſtáią. SkarŻyw A3; W tym Artykule gmerze y gra ſobie Lutherus ReszPrz 89.
Przen (12):
a) Zalecać się (3): Ktoby to wysłowił/ co ći broią rozśiadſzy ſię po ſali káżdy z ſwoią/ gdy po komorách y po komnátách biegáią/ y tám y ſám chodzą/ gráią [lusitatur]/ y nieucżćiwie ſię dotykáią? ModrzBaz 54v.

grać z kim (2): Pánná co nie kazáłá s kuchárkámi gráć. PAnná mowiąc s pánicem/ rzekłá iż ſzáleieſz/ Wſzytko graſz s kuchárkámi/ więc tátárkę ſieieſz. RejFig Bb8v.

b) W odniesieniu do zwierząt; poruszać się sprawiając wrażenie zabawy (9): LubPs X6; Pſtrząſzki/ Kiełbie/ Sliżyki miedzy kwiatki gráią RejWiz 24v; RejZwierz 117v; Ludit piscis in aqua, Gra w wodzie. Mącz 198c; ModrzBaz 126; Y wielorybowie z wámi/ Którzy gráią pod wodámi. KochPs 214; Teraz pod wodą grayćie ryby śmiele/ Mikołay zdycha/ śiéć wiśi w kośćiele. KochFr 50; KochProp 11.

grać z czym (1): WIeloryb ieſt iáko gorá bliſko Iſlándiey/ tákie ryby okręty wywracáią ieſli ich dźwiękiem iákim nie odſtráſzy/ ábo rzucáią w morze becżkę iáką prożną z ktorą rybá gra przewracáiąc. BielKron 295.

a. O dzieciach (10): Albo ono dzyeciątko/ co ná pyaſku gráło/ A ſrogyego ſie wężá nikąſká nie bało RejWiz 130; A niemowiątko będźie grało nád iámą Aſpidową [et delectabitur iactans super foramen aspidis] BibRadz Is 11/8; RejPos 42v; GosłCast 42.

grać czym (2): RejFig Aa3v; Albo też ſą podobne ku owemu cżácżkowi co im dzieći gráią/ á potym w błoto wrzucą. RejZwierc 92.

grać z kim (3): Niegdy z dziećmi gráiąc temuś ſie náucżyłá HistRzym 25; RejPos 40v. Cf »mżyk grać«.

Zwrot: »mżyk grać« = grać w ciuciubabkę; tu: nie przyznawać się do nieślubnych dzieci (1): I záwadza ſye to nye telko myędzy pány á ludźmi ſwyeckyemi/ ále y kſyężą/ iż iáko oni mzyk gráią s ſwemi bebiſyámi/ tákći iż mam thák rzeć/ s ſwoyemi báſtertámi/ y nyechcą ſye ſnimi wyrwáć/ [...] przywłaſſcżáyą tákowe ſobye zá ſynowce y ſyeſtrzanki GliczKsiąż B5.
b. O grach towarzyskich (przeważnie o pieniądze); ludere Mącz, Calep, Cn; opponere, ponere Cn (88): RejRozpr G4v; y grali, aſz pan kilkanaſzczye groſſi y pyerſczyenya weſthu groſcki przeygral LibMal 1545/102v, 1554/183v; RejKup k4; Możeſz ſzcżęſcia ſkuśić z nowu/ Przypádnieć co s tego łowu/ Iedno ſie gráiąc nie lękay/ A gráć s káżdym nie odrzekay BielKom F2, Fv, F2 [2 r.]; GliczKsiąż I7v, L8v; RejZwierz 124v; OrzRozm R; Mącz 92a, 507c; żeby [dworzanin] ine ſpráwy potrzebnieyſze dla karth mimo ſię puſzcżał: ábo iżby thelko grał/ dla wygránia/ vżywáiąc forthylow nieprzyſtoynych. GórnDworz M4; ktho gra pieniądzom nie folguiąc/ tám ſkępſtwo żadną miárą być nie może. GórnDworz M4v, M4, M4v, T2 [4 r.]; A w noczy ſie gráło/ w mieſzku bárzo máło. RejZwierc 114, 236; áby niegráli/ nie pili/ ad Luxum/ſie nie wdawáli BielSpr 14v, 25v; Wy tedy/ co kto lubi/ moi towárzyſze/ Pijćie/ grayćie/ miłuyćie: Ian fráſzki niech piſze. KochFr 58; Porwał Krolową wnet zá federpuſze/ Stoy/ rzecże Borzuy/ gorącoś kąpány/ Nie tákći gráią/ brácie/ miedzy pány. KochSz B2, Cv; bo okrętowi/ ſłudzy/ kiedy ná Morżu náwáłnośći nie máſz/ iedni śpią/ drudzy gráią/ ſzáleią/ y niedbále we wſzyſtkiem poczynáią ſobie GórnRozm Kv; Calep 616a; Phil L3; Ani ten który gra, áni co zan ręczy nie ieſt obowiązan płáćić długu. SarnStat 706; KlonWor 72.

grać co (28): [małpa] nákoniec wdy námowić ſie dáłá/ y ięłá ie [szachy] gráć znowu GórnDworz P6, P6. Cf Zwroty.

grać na co (3): ná konie y dobrá dźiedźiczné gráć y oné ſobie dłużniki tákowym ſpoſobem czynić SarnStat 706, 707. Cf »na wstęgę grać«.

grać o co (6): GliczKsiąż G6; Co grał o roſkazánie. RejFig Cc4. Cf »o pieniądze grać«.

grać z kim (17): ZapWar b.r. nr 2229; ListRzeź w. 39; FalZioł V 53; y thamze zyednym zyemyaninem grall a ſſeſcz zlothych donyego ſtraczill LibMal 1545/99; Napywſchi ſzyą, kſzyądza Lączkiego kthori na then czaſch ſpall Budzicz naczal mowyącz Mili kſzyezą Lączky proſchą wſtanczie ſemna gracz. LibMal 1545/ 102v, 1545/98v, 1548/139v; BielKom F2; UstPraw B3v; RejZwierz 27v; OrzQuin M; GórnDworz P6, T2; Abowiem ieſli z nimi s przodku nie będzieſz pić/ gráć/ ceklowáć á łotrowáć/ wnet cie będą Włoſzkiem álbo Niemcżykiem zwáć. RejZwierc 24v, 72; WIédzże potym/ opáćie/ iáko gráć z biſkupy/ Bo bacząc/ żeć wygránéy vbywáło kupy/ Pokryłeś dudki w gębę KochFr 99, 129.

grać po ile (2): á co to ieſt/ wſzák/ po ták mále gráć/ iákoby wſzy bił GórnDworz P4v, P4v.

Zwroty: »bierki grać« (1): ieſli gałki álbo biérki/ álbo którą mną ſzkodliwą grę gráiąc [si globisando, vel tesserisando, aut quemlibet alium ludum damnosum ludendo JanStat 559]/ álbo co innégo czyniąc co przegra SarnStat 707.

»cetno czy licho grać« (1): Ludere par impar, Cetno czi licho gráć. Mącz 198c.

»grać flusa« (1): TEnże Król Zygmunt gráiąc fluſá/ iż mu przyſzły dwá królá/ powiedźiał/ że ma trzy króle KochAp 10.

»gałki grać« (3): gdy Dworzanie pytaią się cokrol cżyni to wnet odpowiedaią gałki gra ActReg 157, 157; SarnStat 707.

»grę grać« (1): SarnStat 707 cf »bierki grać«.

»karty, kart grać« [szyk zmienny] (4 : 1): ſzachy, karti z kim kolwiek gray FalZioł V 53; KromRozm I Nv; GliczKsiąż I7v; GórnDworz M4; Owa ſye nie vprzykrzym. Albo kárty gramy/ Albo ſye gorzałeczki pod czás nápijamy. PudłFr 8.

»kostki, kostkami, kostek grać« = ludere tesseris Mącz [szyk zmienny] (9 : 1 : 1): Iakom ya yana Czirnska myesczanyna stharczina thego czaschv sbyl gdy semną kosthki gral ZapWar b.r. nr 2229; KromRozm I Nv; Y owſſem ſam pan Kriſtus [...] myał też ſuknią tkaną/ o ktorą przy smyerći lotrowye loſy á koſtki gráli. GliczKsiąż G6; myáſto piſánya/ cżytánya/ coby ſie w ſzkole náucżył/ domá z ſlużebniki/ s párobki/ kart/ koſtek gráć ſie przyłoży GliczKsiąż I7v; RejZwierz 27v; KwiatKsiąż P3v; Mącz 198c; GórnDworz M4; RejPos 225v; á co zá pożytek owych máſzkárnikow/ ktorzi [...] iáką korziść łowią poſzeptem/ ábo milcżkiem koſtkámi gráiąc [tesserarum ludo] ModrzBaz 36; aby nápotym żaden obywátel náſz z cudzoźiemcem/ nie grał koſtek [ludat taxillos JanStat 586] ná pożyczki álbo ná wiárę/ chybá o gotowé pieniądze. SarnStat 707.

»koty, w koty grać« = astragalisere Mącz, Calep; talis ludere Mącz (1 : 1): Astragaliso, Graece, talis ludo, Kóty gram. Mącz 18b; Calep 107b.

»kozerę grać« (1): Ano cie iuż przyiaciółe náwiedzáć poiádą/ [...] iuż muśiſz z nimi kozerę gráć choćbyś nierad/ folguiąc oney potrzebie ſwoiey. RejZwierc 72.

»grać o, za pieniądze« [szyk zmienny ] (4 : 1): ListRzeź w. 39; O Grach koſtek/ Idem et eodem. Káżdy z poddánych náſzych áby zaden z cudzoziemcem niegrał ná wiárę/ iedno zá gotowe pieniądze UstPraw B3v; Podcżás/ dla towárzyſtwá niechay gra o máłe/ y o wielkie pieniądze GórnDworz M4; A wſzákże ſkázuiemy: iż [...] oni którzy gráią o pieniądze [ipsis ludentibus pro pecuniis JanStat 559]/ o konie/ álbo inné rzeczy wygráné/ dáliby między ſobą rękoymie SarnStat 707, 707.

»grać pisaną« (2): RejFig Cc5v; á raz gráiącz piſáną/ kilká kroć/ iákoś rychło/ ieden po drugim/ kártę przedáł GórnDworz P7v.

»szachy grać« (5): FalZioł V 53; GórnDworz P6; BielSpr 55; Ani pomyślę ſzáchów gráć z Sibyllámi. KochFr 129; A dla ćwicżenia záwżdy ſzáchy gráli. KochSz A3v; ActReg 157.

»grać w warcaby, warcaby« [szyk zmienny] (2 : 1): Ale iákobym z wámi Wárcaby grał OrzQuin M; ktory po trzydzieści cżerwonych złothych ná ſzańc w wárcaby gráć niechciał GórnDworz P4v; Phil L3.

»grać na wstęgę« (1): Słowni gracze ná grze/ rzekſzy ſłowem dobrym ſobie zaſtáwę wykupić/ y ná wſtęgę gráią/ á ſzańce Potym ſobie po grze płácą. OrzRozm O2.

W przen (5):
Zwroty: »flus [z kim] grać« (1): Flus zle s ámiercią gráć. RejZwierc 270 marg.

»kostką grać; [czym] jako kostkami grać« (1; 1): niewiem ieſli nie ták głowámi kmiecemi iáko koſtkámi gráć chćieli [tanquam talis ludere voluerint] ModrzBaz 28; SapEpit A4v.

»z murku grać« [o jakiejś grze z zawiązanymi oczami] (1): z murku gramy/ y ośleṕ ná tę Exekucyą idźiemy: nákóniec/ mimo przodek iéy godząc OrzQuin C.

»[kim] jako w szachy grać« (1): Ze námi iáko w ſzáchy/ proſto ſobie gráią RejZwierz 112.

c. O grach sportowych (11):

grać czym (5): KwiatKsiąż P2; [kule ołowne] tákwielkie bywáły iáko piły/ co dzieći nimi gráią BielSpr 4v. Cf Zwroty.

grać z kim (2): HistRzym 12, 33v cf »piłę grać«.

Zwroty: »granie grać« (1): granie rozmagite grać/ kregle, y inſze gry/ przy ktorieh trzeba biegać. FalZioł V 65.

»kręgiem grać« = disco ludere Mącz (2): Discobolus, Który kręgiem gra. Mącz 90c, 90c.

»piłę, piłą grać« = ludere pila Mącz [szyk zmienny] (6 : 1) : tenże Sceuola był/ ktory piłą wybornie vmiał gráć KwiatKsiąż P2; Mącz 198c, 299; GórnDworz E3v; Altyſtrátes/ piłę zſwemi panięty grał HistRzym 12, 33v; Sphaeristerium ‒ Mieiſcze gdzie piełe graią. Calep 998a.

2. Żartować, drwić, kpić z kogo; ludere, lusitare Mącz; perludere Calep (11): Ludos facere, Błaznowáć/ Náſmiewáć ſie z kogo. [...] Ut ludos facit, Iákoć ſobie gra pániczkuye/ Prożnuye/ Nic nie cżini. Mącz 198d; Lusorie Gráyąc/ kunſztuyąc. Mącz 199a, 198c [2 r.]; Calep 784b.

grać z kim (3): KrowObr 242v; Z możnym nie gray. LEw gdy vſnął ná ſłońcu/ Krolikowie máli/ Zbieżawſzy ſie/ igráiąc/ brodę mu tárgáli. A Lwiſko ſie obudzi/ kilko ich połápi/ O toć drugi do iámki/ prętko ſie pokwápi. RejZwierz 118v, bb4v.

Zwrot: »[komu] na gębie grać« = lekceważyć [szyk zmienny] (3): wdawa ſie też ſnimi w rzecż/ tak długo áż mu do gęby imą ſzturmowáć/ s nyego ſſydzić/ onemu ná gębye gráć GliczKsiąż H7v; Iżci po łbie kto chce orze/ A iż cie thák wſzyſcy znáią/ Więcći też ná gębie gráią. RejZwierc 231 v; CzechEp 26.
3. O dźwiękach (120):
a. Wydobywać tony, melodię z instrumentu muzycznego; canere Mącz, Calep, Cn; citharizare, concinere, inflare, ludere (calamo), occinere, psallere, pulsare (chelyn) Cn (118): Pod oknem miłoſnicy iego záwżdy gráli RejZwierz 15v; BibRadz 1.Reg 18/7; Alę gdy graią skakać y poniewieśczku tańczować/ niegodne ani prziſtoyne to ſą roskoſzy męſzcżyznie. KwiatKsiąż P3, I2v; Mącz 27c; GórnDworz B2v; Dziecię s ſzalonym choć nie gráią ſkacżą/ Dármo weſeli/ á gdzye ſie śmiać płácżą. RejZwierc 214v; BudBib Ps 136/5; CzechRozm 109v; SkarŻyw 497; KochFr 69; Calep 835a; Iuż Muzyko gray/ Lizycżopie drgay. PaxLiz E4; SapEpit B4.

grać komu (5): RejWiz 91v; Piſzcżkowie by mu gráli/ przyſzli wnet do niego. RejFig Dd7v; KochPs 213; Wſzyſcy Rádźiwiłowi Cnému gwóli grayćie KochEpit A2v; ZawJeft 17.

grać w co (14): RejKup t6; Więc mu biyą w cymbały/ á gráią w orgány RejZwierz 106; GórnDworz K2; żeć tám ſmácżnieyſza będzie wędzonká á káſzá niżli gdybyś leżał zá piecem ná ſciánę nogi wznioſł/ á w kobzę gráiąc cżekáiąc rychłoli obiad dowre RejZwierc 26; Tám do ołtarzá świętégo/ Poydę przed páná mégo: [...] Któremu dam wyznánié/ Gráiąc w łágodné ſtrony KochPs 64, 122, 148; KochFr 69; KochPieś 10, 34; KochSob 70; PudłFr 71; Niech iedni śpiéwáią Iednoſtáynémi głoſy: á drudzy niech gráią/ Bądź w lutnié wieloſtronné/ [...] W cytry/ w gęśle/ część w árfy/ część w cymbały brzmiącé OstrEpit A2, A2.

grać przed kim, przed czym (6): LubPs P4v; Leop 2.Par 7/6; BibRadz 1.Reg 18/10; A przetoż przywiedźćie mi ſkrzypká: Ktory gdy przed nim grał ruſzyłá go moc Páńſka. BibRadz 4.Reg 3/15; CzechRozm 109v, 149.

grać czym (1): Trębácże ná nich gráią głoſy rozlicżnemi RejWiz 64.

grać na czym (64): RejPs 216; Drugie pięknie ſpiewáiąc ná lutniach im grały. RejWiz 27, 64, 66v, 91v; Widziałem ia ſyná Iſái Bethleemcżyká/ kthory dobrze gra ná Hárfie [scientem psallere] Leop 1.Reg 16/18; A kápłani gráli ná trąbách przed nimi [canebant tubis ante eos] Leop 2.Par 7/6, l.Reg 16/16, 2.Par 7/6; RejZwierz 36; BibRadz Gen 4/21, 1.Reg 18/10, Am 6/5 [2 r.]; A iáko Poetowie piſáli/ grał ná inſtrumencie/ ſámy kámienie ſkakáły do wapná ná mur. BielKron 48v, 328v; KwiatKsiąż I2v; Cano fidibus, Gram ná lutni/ álbo ná kobzie Mącz 33d; Fidicina, Luteniczká która vmié ná ſtrunách gráć. Mącz 126c, 54d [2 r.], 90a, 93b, 126c, 129a (12); Lácedemoniánie dziwnie walecżni ludzie/ ku pothkániu kazywáli więc gráć ná Cythárách/ y ná inych inſthrumenciech GórnDworz H2v, Hv, K2, P4 [2 r.], Kk6v; Mogł też był kto Dawidá poſądzić iákim ſzalonym ábo iákim weſołym tanecżnikiem/ gdy ſkakał gráiącz ná Arphie RejPos 172v, 308; RejZwierc 21v, 100, 158v; BielSpr 12v; BudBib 1.Par 16/42, Am 6/5; CzechRozm 109v, 149; Calag 326a; KochPs 213; StryjKron 161, 427; CzechEp 191; KlonŻal B2v; KochPieś 3; PudłFr 71; KochWr 34; ZawJeft 17; Calep 141b, 202a; GórnTroas 26; WujNT Luc 7/32, 1.Cor 14/7; áni téż to ieſt powinna rzecz, kto vmié lutnią vczynić áby winien był vmieć ná niéy gráć SarnStat *7v, *7v; SiebRozmyśl K4v; Tyś grał ná twoiey fletni/ kiedyś głębokiego Snu nábáwił Arguſá ſtrożá ſtookiego. KlonWor 1.

W połączeniach szeregowych (3): RejPos 346; Bo ſie iednemu chcze vmieć ſkákáć/ drugiemu ſthrzeláć/ trzeciemu ſzyrmowáć/ cżwartemu ſpiewáć/ piſkáć/ ná lutni gráć. RejZwierc 21v; CzechEp 191.

W charakterystycznych połączeniach: grać na bębnach, w bębny, na cytarach (2), dudach (2), w dudy, na fletni (2), na (h)arfie (13), na instrumencie(ch) (6), w instrumenty, na kobzie, w kobzę, na kornecie, na kozłach, na lutni(ej) (luteńkach) (24), w lutnią (3), wu multankach (mulciankach) (2), na naczyniu muzyki, na organiech (5), w organy (2), na piszczałce (3), w piszczałkę (3), na przyprawach, na rożkoch, na skrzypicach (2), na strunach, w struny, na surmach (3), na trąbie (trąbach) (4), na trzcinie.

Zwroty: »grać pieśni (a. piosnki)« [szyk zmienny] (6): (Iż dobry/ iż ná wieki miłoſierdzie iego) te pioſnki Dawidowe ná inſtrumenćiech gráiąc/ á głoſem ſwym przyſpiewáiąc [hymnos David canentes per manus suas. Porro sacerdotes canebant tubis ante eos] Leop 2.Par 7/6; BudBib 1.Par 16/42; KlonŻal B2v; KochPieś 34; A ſam páſtérz śiedząc w chłodźie/ Gra w piſczałkę proſté pieśni KochSob 70; OstrEpit A3v.

»ku tańcowi, taniec grać« (1 : 1): Thanieć gra miaſto ſpiewanyą RejKup m2; Mesochorus, Gracz który ku tańcowi gra Mącz 219a.

Szeregi: »grać a plęsać« (1): A wźiąwſzy Apollon gęſle/ pocżnie gráć bárzo wdzięcżnie/ á plęſáć wybornie HistRzym 13.

»(abo, ani) (przy)śpiew(yw)ać, (a, i, abo, ani) grać« [szyk 11 : 6] (17): RejPs 204, 216; Leop 2.Par 7/6; KwiatKsiąż I2v; Lyricus Poëta, Leyerski Poeta/ to yeſt którego wierſze śpiewáć y gráć może. Mącz 202b; Abowiem lećiwemu cżłowiekowi ktoremu ſzedziwy włos/ [...] zmárſki ná twarzy/ ſiedzieć ſpokoiem/ á paciorki piać każą/ gráć ná lutni/ ábo ſpiewáć bárzo nie przyſtoi GórnDworz K2, Hv, Kv, K2; StryjKron 161; KochPieś 3; Pieśni weſołé wſzyſcy weſoło śpiéwayćie/ Y w świegotliwé ſtruny téż ná lutni grayćie. PudłFr 71; Niech bez przeſtánku śpiéwáią Pánu y ná lutniách gráią ZawJeft 17; Calep 202a; GórnTroas 26; OstrEpit A2; SiebRozmyśl K4v.

»grać, (albo, i) skakać« [szyk 2 : 1] (3): RejWiz 104; tenże Dawid [...] grał y ſkakał między Kápłany z weſelim chwaląc Páná Bogá OrzQuin V2v; BielSpr c2. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»grać, (abo) tańcować« [szyk 2 : 1] (3): popiwſzy ſie iedni gráli/ drudzy táńcowali/ drudzy ſpáli BielKron 355; GórnDworz Kk6v; Potym gráią/ táńcuią/ ſkacżą [Luditur deinde, chori agitantur. Saltatur], ModrzBaz 54v.

W przen (7): Niechayże gdzie chce idzie/ tám ſobie zágędzie. Iáko gdy Katonowi w Rzymie powiedziano/ Wynidź álbo odmień twarz/ Y pátrz iáko grano. BielSjem 12.

grać komu czym (1): Y ná ſześć roznych głoſow náwiązałem ſtrony. Ty iednák zacżny Pánie cżym ią tobie gráię Y ten podły znák moiey życżliwośći dáię. Nie będźieſz bronił vſzu WitosłLut A2.

Frazy: peryfr. »za uchem grają [komu] dumy« = ktoś ma wszy (1): I thy nie bárzo vtyieſz/ Iż ſie trzy kroć przez dźień myieſz/ a potrzęſieſz ſie perfumy/ A zá vchem gráiąc dumy. RejZwierc [233].

»co w sercu gra« [o miłośći] (1): Co w ſercu gra á znácznie/ trudno mieć w ſkrytośći. GosłCast 32.

Zwrot: »grać jako w dudy« = kierować, powodować kim (1): Tac [= cnota] pomoze niezgodi/ pomoze obludi/ Ktora wſarca [!] twich ſinow/ tak gra iako wdudi. PaprUp A3v.
Szereg: »śpiewać i grać« (2): WerGośc 268; rozmawiáiąc ſobie w Pſálmiech/ y w pieśniách / y w śpiewániach duchownych/ śpiewáiąc y gráiąc [cantantes et psallentes] w ſercu ſwoim Pánu WujNT Eph 5/19.
Przen: Tworzyć poezję (1): Nie dźiw tedy/ że ludźie ćiſną ſye zá złotem/ A Poétá ſłucháczów próznych gra zá płotem/ Przećiwiáiąc ſye świérczom/ które nád łąkámi/ Ciepłé láto witáią głośnémi pieśniámi. KochMuza 25.
b. Wydawać ton, melodię (o instrumencie muzycznym) (2): Tám gośćie tám y domowi/ Sypáli ſye ku ogniowi: Bąki záraz troie gráły: A ſády ſye ſprzećiwiáły. KochSob 55.
Szereg: »śpiewać i grać« (1): TObie nieśmiertelny pánie/ Póki mi żywotá ſtánie/ Y vſtá będą śpiéwáły/ Y gąſłeczki moię gráły. KochPs 211.
4. Poruszać czymś szybko, przebierać; ventilare Mącz (2): Ventilare item significat per manus versare, W ręku przebieráć/ gráć/ y tám y ſám y ták y owák kołyſáć/ hálkáć. Mącz 483c.

grać czym (1): Ktory [...] Potym oczy podnieśie/ nieruſzáiąc ſobą áni ná práwo/ áni ná lewo/ ręką áni nogą nie gra/ áni brody poćiąga OrzRozm Q4.

5. Falować; vibrare Mącz (3): FalZioł IV 31b; Potym morze ięło gráć/ lęknął ſie márinarz RejZwierz 31v; Vibrare dieitur mare, Trząść/ miekceć á łsnąć ſie álbo też miotáć ſobą gdy poczina gráć/ ruſzáć ſie y powſtawáć nawáłność. Mącz 492d.
6. Prawdopodobnie walczyć (1): bo ći Bráćiſzkowie niepobożnie żyiąc w prożnowániu nikcżemnieią/ máiąc ná to dwoie Compatibilia/ Nábożeńſtwo w ſercu a Miecże w ręku/ to ieſt/ áby y śpiewał y nieprzyiaćiele bił Kośćiołá świętego/ pobożnieyſze by tho były Preces/ niżli nálewáć feces/ widząc náſzę Polſkę cżęſtho złęgo Sąſiádá gráć BielSpr c.
7. Eufemizm na określenie współżycia seksualnego (1):
a. [O ludziach: Y pocżął ſnią mowić o nierządney miłośći rzekąc: Namileyſza coć mam dáć iżbych s tobą gráć mogł. Oną rzekłá: ſto złotych á nie mniey HistPonc H5v.]
b. O zwierzętach (1): bo Cetus albo Baleny rybywielkie morſkie tego cżáſu z ſobą gráią w nádzieię płodu. BielKron 293v.

Synonimy: 2. błaznować, krotochwilić, kunsztować, naśmiewać się, śmieszyć, trafnować, żartować; 3. brzękać, dzwonić, gąść, piskać; 4. chowyrać, chwiać, chybać, kiwać, kolebać, kołysać, opałać, ruszać, trząść, utrzęsać.

Formacje współrdzenne: dograć, dograć się, nagrać, nagrać się, ograć się, pograć, poprzegrać, przegrać, przegrać się, wygrać, zagrać; grawać, nagrawać się, pograwać, przegrawać, przenagrawać, przygrawać, wygrawać; odegrywać, wygrywać.

Cf GRAJĄCY, GRANIE, IGRAĆ

AL