[zaloguj się]
[pdf]

GROMADA (229) sb f

gromada (227), grumada PaprUp (2).

-o- (44), -ó- (6); -ó- KochMRot, KochSob, PudłFr; -o- : -ó- OrzQuin (2 : 1), GórnTroas (1 : 1), SarnStat (1 : 1);-ad- (192), -åd- (5); -ad- : -åd- Leop (4 : 1), BielKron (13 : 1), Mącz (30 : 2), Calag (1 : 1); końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl du
N gromada gromady gromadzie
G gromady gromåd
D gromadzie gromadåm
A gromadę gromady
I gromadą gromadami
L gromadzie gromadach
V gromado

sg N gromada (55). ◊ G gromady (28). ◊ D gromadzie (7). ◊ A gromadę (50). ◊ I gromadą (24). ◊ L gromadzie (35). ◊ V gromado (4). ◊ pl N gromady (5). ◊ G gromåd (4); -åd (3), -(a)d (1). ◊ D gromadåm (1). ◊ A gromady (8). ◊ I gromadami (5). ◊ L gromadach (2). ◊ du N (cum nm) gromadzie (1) LibMal 1544/84.

Składnia orzeczenia w sg (f) gromada jest, była (27), w pl m pers gromada byli (1) RejFig.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wielka ilość; acervus BartBydg, Mącz, Calag, Calep, Cn; cumulus Mymer1, Mącz, Calag, Cn; congeries, silva Mącz, Cn; grex Mącz; agmen, caterva, chorus, cohors, congestus, strues, turba Cn (227): Cumulus. [...] Gromada. Mymer1 5v; BartBydg 3b; OrzQuin F2v marg.

gromada czego (5): Lerna malorum, Cáły huf álbo gromádá nieſzczęśćia. Mącz 189c, 436b; Napisałem był wm̃ iakąs gromadę czegoś y posłałem przez sługę I. X. Skarszewskiego do rąk syna niego ActReg 100; á co miał wielą myśli/ gromádą ſłow/ tym ſcriptem cżułość y powinność iego wzbudźił GostGospSieb +3v; WujNT 543.

W charakterystycznych połączeniach: gromada wielka; gromada grzechow, nieszczęścia, słow.

Szereg: »kupa, (i) gromada« [szyk 5 : 4] (9): Mącz 71d, 145a, 229b, 403b, 422c, 436b; Calag 266a; Calep 15b; A przez ćiáło grzechow/ rozumiey ábo wſzytkę kupę y gromádę grzechow/ ábo ćiáło grzechom poddáne/ y do grzechow ćiągnące. WujNT 543.
α. W funkcji przysłówka: razem, łącznie: »gromadą« = catervatim, gregatim Calag, Cn; sturnatim Mącz; acervatim, centuriatim, coacervatim, congeste, congestim, conglobatim, fartim, globatim, glomeratim, uno grege Cn (3): Sturnus, Szpak. Unde sturnatim adverbium, Gromadą/ hufem. Mącz 424a; Calag 354b.
Zwrot: peryfr. »gromadą jechać« = zasypywać gradem słów (1): co był powiedźiał Socrates Philoſoph iednemu Sophiśćie/ przećiwnemu ſobie/ który nań nie prawdą/ ále grómádą w ſwarze iechał OrzQuin F2v.
β. Wyrażenia przyimkowe w funkcji przysłówka: razem łącznie (10):
»na gromadę« (1):
~ Zwrot: »na jednę gromadę spędzić« (1): In gregem compellere, Ná yednę gromádę ſpędźić. Mącz 287b. ~

»w gromadę« (4):

~ Zwroty: »w gromadę jednę gmatwać« (1): To oni nieopátrznie cżynią/ gdy wſzytko w gromádę iednę gmátwáią/ á iednego od drugiego/ porządnie nie dzielą. CzechRozm 83v.

»spądzać w gromadę« (1): Cogo/ złączam/ zgromádzam ſpądzam w gromádę. Mącz 6a.

»w gromadę jednę wkładać« (1): Gdy ſie ták co w gromádę iednę wkłada/ á nie mowi ſie zoſobná o ktorey iedney rzecży: tedy to trudniey może być porozumiano CzechRozm 231.

»zebrać w gromadę« (1): Zbyerz Pánye wſſytki w gromádę tákowe ich złośći/ A przyłoż k nim tyle dwoye ſrogich nyepráwośći LubPs Qv. ~

»w gromadzie« = cumulatim Mącz; fartim Calep (5): Cumulatim, aliud Adverbium, W gromádzie/ W kupie. Mącz 72a; TV męſtwo rozum dworſtwo maſz w iedney gromádzie PaprPan C2; Otoż nie wiele ieżdząc przy tym zacnym pánie/ Wſzytki zacne przymioty w gromádzye záſtánie PaprPan Lv; Fartim – Hufcem, w gromadze. Calep 408b.

~ Zwrot: »w jednej gromadzie złączyć« (1): Ia tedi to otzijm wi iawnie gadacie/ oco iawnie narzekatzie/ tu wiednei grumadzie zlatziwſzi/ chwalic y ganic bede PaprUp F4. ~

a. Kupa, stos, pęk (o przedmiotach konkretnych); congeries, strues Mącz, Cn; coniectus, magna vis Mącz; acervus, agmen, cumulus, glomulus, meta, turba Cn (33): Leop Ier 9/11; BielKron 450 [2 r.]; Item congeries seu strues, in acutum tendens, Gromádá álbo kupá kończáta Mącz 219a; Kupę rożnych kámieni názbieráią: to wielkie/ to máłe/ to okrągłe/ to grániſte/ to długie: y zda ſię ſzpetna y pomieſzána gromádá. SkarKazSej 676a.

gromada czego (18): BielŻyw 14; March3 V8v; przinym dwye gromadzie pyenyedzi, a on ponye ſzyągall LibMal 1544/84; GliczKsiąż M2; Páweł názbierał niemáłą gromadę chroſthu/ y kładł ná ogień Leop Act 28/3, Act 28/2; BielKron 47v, 450; Mącz 162b, 499b; BielSpr 53; StryjKron 537; Iż mam o tym wielkie gromády kśiąg dawnych Concilia y Doktorow/ w ktorych powieda náukę tę być zdawná opiſáną CzechEp 69; PudłFr 55; ActReg 124; y ón znáczny wſzyſtkim żáłoſny vpadek Królá ták mężnégo niezliczonémi gromádámi głów tureckich nádgrodźił. OrzJan 120; VotSzl B3; GosłCast 17.

W charakterystycznych połączeniach: gromada kończata, niemała, niezliczona, piaskowa, pomieszana, szpetna, wielka (5); gromada chrostu, drew (2), głow, kamienia (2), ksiąg, piasku, pieniędzy (4), pozwow (2), soli, trupow, złota.

Wyrażenia przyimkowe: »na gromadę« (4): á drugich dwánaſcie kámieni kazał wnieść z brzegow w pośrzodek Iordaná ná gromádę BielKron 47.
~ Zwrot: »na gromadę (roz)kłaść« (3): BielKron 205v; Drwá gdy rąbią kmiotkowie/ káżdy ná ſwą gromádę kłaść ma. Też gdy młocą/ tedy káżdy ná ſwą gromádę ma ſłomę kłáść GostGosp 70. ~

»w gromadę« (2):

~ Zwroty: »w gromadę [= do środka] ściągać« (1): kąſa z przodku mało/ ale barzo prędko rany w gromadę ſciąga y goij. FalZioł V 108.

»zebrać w gromadę« (1): vwárzył prze nie ſyná ſwoiego áby iedli/ [...] ktorzy gdy obacżyli/ brzydzili ſie á nie iedli/ ále zebrawſzy w gromádę cżłonki iego/ oſobę záſię ſtánowili BielKron 21. ~

»na gromadzie« (3): á komu nie ieſt [perz] potrzebny/ ná gromádách ná roley ma bydź palon. GostGosp 68, 52.

~ Zwrot: »na gromadzie układać« (1): Około wytecży naprzod znáć/ áby záraz pod wieś woźili/ ták iárzyny iáko oźiminy/ ná gromádźie kopy rządnie vkłádáiąc nic mniey w kopie áni więcey GostGosp 78. ~

»w gromadzie« (1): A gdy żaden dokazáć nie mogł ty z nich śiły/ Zeby one w gromádźie ſtrzały ſię ſkáźiły. CzahTr E2.

b. Zgromadzenie, skupisko; tłum; wielka liczba ludzi; zorganizowana społeczność (o ludziach); caterva, concio, grex, spira, turba Mącz, Cn; contubernium, legio, phalanx BartBydg; multitudo Mącz; agmen, cohors, comitium, concilium, conglobatio, conventio, conventus, corona, examen, frequentia, globus, orbis, stipatio Cn (156): BartBydg 35b, 55b; MiechGlab 87 [2 r.]; KromRozm II q2v; Gdźyeż o tym iżeby w krzeſciyańſtwye gromádá kápłany/ biſkupy/ y ine przełożone koſcyelne ſobye ſtáwiłá KromRozm III I5, I4; Naydzyeſz tám y mądrego pewnie w tey gromádzye RejWiz 139, 17, 57; GRomádá dwu do miáſtá głupich wypráwili/ Aby im bożą mękę ná ſwiętá ſpráwili. RejFig Aa6, Aa3v; RejZwierz 109v; BielKron 382 [2 r.]; In plenum dicere, Do poſpólſtwá mówić/ Albo w gromádźie. Mącz 304c; Turba item, Tłuſzcza/ rotá/ huf/kupá/ gromádá/ wielkość ludźi/ rzéſzá. Mącz 469a, 343d, 405c; bo wyrzucóné ſą precz z pośrzodku Gromády Kácérſkiéy Ołtarze. OrzQuin I2; RejAp 118; HistLan B2; RejZwierc 65; iżby mu było wolno pokątnemi náukámi/ y piſmy od ludźi fáłefznych wydánemi brákowáć/ y one od wierney gromády Páńfkiey iáko złe wymiátáć WujJud 32, 12; WujJudConf 115v; BudBib Num 14/27; á będźiemy ie zwáć ábo Rzecżąpoſpolitą/ ábo Miáftem/ nie iżby te przezwiſká gromádam świętem służyć niemogły/ ále iż tákie zgromádzenia święte/ poſpolićie Zborem bywáią názwáne ModrzBaz 4; Sproſnać to rzecż/ á niewiem ieſli nie toż co gromad złodźieyſkich y rozboynicżych iáwnie ćierpieć. ModrzBaz 54, 94 [2 r.], 96, 129; StryjKron 140; NiemObr 13,175, 177; ReszPrz 65; A potym z tymże porządkiem do ſwego ſię wſzyſtká gromádá kośćiołá obroćiłá. ReszList 161; ZWierzęć ſye grómádo moiá/ Niémam przed Szymkiem pokoiá KochSob 61; ActReg 98; GostGosp 112, 150; GostGospPon 169; Phil D; OstrEpit A2; Y ćiebie ſzkodá milcżeć o gromádo święta RybGęśli D4; WujNT 398, Act 6/5.

gromada kogo (40): KromRozm III E7, G7, P6v; Tem ſpoſobem ſie też máyą ći myedzy ſobą/ ktorzy myedzy gromádą yáką ſtudentow ſtuduyą GliczKsiąż K4; Grex hominum, Hufiec álbo gromádá ludźi. Mącz 149d, 41b, 182c, 294b, 329a, 331a, 408c, 507a; RejAp 146v; GórnDworz B7v, Ggv; KuczbKat 75; WujJudConf 115v; BudBib Ps 149/1, Ier 6/11, 15/8; Ale iżby gromády nierządnie iáwnie chowáć miano/ ták niemáſz w piśmie świętem/ iáko y o tem/ áby gromády złodźieiow/ mężoboiec/ y inſzych złocżyńcow iáwne być miáły. ModrzBaz 54, 132v; niezginąłem oycże miły/ gdy wgromádzie ſpráwiedliwych pocżytan będę. SkarŻyw 552; CzechEp 85, 109, 229, 357; NiemObr 174; KochPhaen 5; pełen onego błogoſłáwieńſtwá od Bogá/ Ze nietylko w ſtádách/ w trzodách/ ále w wielkich gromádách ludźi ſobie poddánych/ im dáley tym bárźiey pomnożon był GostGospSieb +3; Phil S2; O boże/ zaż to dawno/ gdy dźieći gromádá Mnie otaczáłá GórnTroas 63, 72; rzadka będzie wiárá/ y ledwie znáć będzie wierne/ miedzy wielkiemi gromádámi niewiernych. WujNT 270, Act 6/2, s. 533; PowodPr 70; VotSzl E4v; SkarKazSej 666b.

W charakterystycznych połączeniach: gromada kacerska, koronna, ludzka (2), młoda, (nie)mała (2), niestworna, pańska, powszechna (2), rozbojnicza, szalona, święta (3), wielka (12), wierna, wrzeszcząca, wszelaka, wszytka (3), zła, złodziejska, złościwa; gromada białychgłow, biskupow, chłopiąt, chłopow, dzieci, ludzi (15), mężobojec, młodzieńcow (2), nierządnic (2), (nie)wiernych (3), poddanych, sług, sprawiedliwych, studentow, uczniow, wierzących, złoczyńcow, złodziejow, złosnikow.

Fraza: »zjedzie się gromada« (1): ale do pogrzebu ziedzie się więtsza gromada wm nizli doSądow ActReg 127.
Zwroty: »na gromady rozdzielić« (1): przeto kazał krol lud wſzytek na gromady rozdzielić, tak aby każda mogła być ſwięconą wodą pokropiona MiechGlab 87.

»uczynić gromadę« = convocare concionem vel in concionem Mącz (2): BRácia miła zeydźmy ſie/ vcżyńmyſz gromádę RejZwierz 138; Mącz 504d.

»zebrać gromadę« (1): Y zebrał ten Papież nieiáką gromádę z ſwych pochlebcow do Florencyey ná ſynod NiemObr 176.

»zezwać gromadę« (1): A ták oni dwánaśćie zezwawſzy gromádę vczniow [Convocantes autem duodecim multitudinem discipulorum]/ rzekli im WujNT Act 6/2.

Wyrażenie: »rozdział gromad« (1): Takież y niewiaſty rozdzieliwſzy w iedney gromadzie były Barbary, w drugiey Doroty etc. według rozdziału á licżby gromad MiechGlab 87.
Szereg: »gromada albo zebranie« (2): A gromády álbo zebránya wyerzących było yedno ſerce/ y yedná duſfá KromRozm III G7; WujJudConf 115v.
W przen (1): idźie wſzeteczność y zdrádá Przy woźie/y obłudnych roſkoſzy grómádá. KochMRot Cv.
α. W funkcji przysłówka: (wszyscy) razem, łącznie, w wielkiej liczbie: »gromadą« = catervatim, populatim Mącz (8): Mącz 312c; á ludzie gromádámi wchodzili w rzekę StryjKron 140; ludźie vbogie vćiśnione/ ktorzy áż gromádámi wołáią PowodPr 67; Vrzędnik ma gromádą robić robotę káżdą GostGosp 10, 10, 50, 92.
Zwrot: »schodzić gromadą; gromadą zeście« (1; 1): Conveniunt multi populi Carthaginem, Schodzą gromádą/ ſipią ſie weſpołek do Kártáginy. Mącz 481d; Concionem advocare, Gromádą zeſcie/ zgromádzenie ludźi zwieść. Mącz 504d.
Szeregi: »jesli (chociaż) pojedynkiem (a. pojedzinkiem), jesli (choć) gromadą« (2): RejZwierc 243v; Chociaż ták poiedynkiem choć gromádą cżáſem/ Miewa drugi kłopotu dość s Kośćiukiem náſzym. PaprPan Aa.

»razem, gromadą« (1): nie poddádzą ſie ná tho/ iedno wſzyſcy rázem/ gromádą/ áby ich nie przełomiono BielSpr 66.

β. Wyrażenia przyimkowe w funkcji przysłówka: (wszyscy) razem, łącznie, w wielkiej liczbie (36):
»do gromady« (7):
~ Zwroty: »ześć się, przyść do gromady« [szyk zmienny] (2: 1): tego będzieſz słuchał iákoś żądał od Páná Bogá twego ná gorze Horeb/ gdyśćieſie byli do gromády zeſzli [quando contio congregata est]/ y rzekli Leop Deni 18/16; wołáli na rinku áby każdy/ kto chce wolność mieć przyſzedł do gromády BielKron 313v; PaprPan T3v.

»(z)jechać (się) (a. zjeżdżać się) do gromady« (3): ieſcze to ieſt powinnoſc naſza abiſmi wſziſci ziezdzali ſie do grumadi á zopopulnie radzili o ſprawach R: P: PaprUp K2; Widzę y wielkiey Litewſkiey oſády Poſłowie iádą/ do teyże gromády GrochKal 25; SarnStat 117.

»zwołać do gromady« (1): Zwoławſzy bowiem lud do gromády Lorica armatus et Clipeo, ofiárował pomoc ſwą do odegnánia Tyrrańſtwá Phil N3. ~

»na gromadę« (2):

~ Wyrażenie: »na jednę gromadę zebranie, zgromadzenie« [szyk 1 : 1] (1 : 1): zgromadzenie rozumiey nie naiednę gromadę ludzy zebranie ale rozumiey ludzy powſzyſtkim ſwyecye nawſzelkym mievſczu SeklKat Q; Globus globi, Kulá/ gałká alias sphaera, też zgromádzenie ludźi álbo bydłá ná yednę gromádę. Mącz 146c. ~

»w gromadę« (11): Wierz mi prętko w gromádę náſzy ſie ſzykuią. PaprPan E4v, V2v, Y3, Z; Iedná z rády Mędrcá Pogáńſkiego/ iż tá multitudo ábo zágęſzcżenie tey R. P. w ták wielką gromádę bez zgody y rządu/ rychley podobno ſua ipſius mole vpádnie. PowodPr 75.

~ Zwroty: »zebrać się w gromadę« (1): zebrawſzy ſie w gromádę wyſzli precż z Grecyey BielKron 100v.

»zejść się w gromadę« = convenire in unum Vulg (4): LubPs B6; Leop Matth 22/34; BielSpr 27v; Kiedy one Maenades zeſzły ſię w gromádę/ O cżárách y o guſkách cżyniły więc rádę KlonWor 7.

»zgromadzić w gromadę« (1): Zgromadź ſobie w gromádę the z reyeſtru mego/ A przywołay do ſiebie ludu ták zacnego. PaprPan A4v. ~

»na gromadzie« (2): fnádnieyći mu ie tu ná gromadzye pobić/ niżli pirwey po wſzytkim kroleſtwie oſobno pirworodſtwo wybierał ku śmierći. BielKron 30v; ReszPrz 26.

»w gromadzie« (10): BielKron 64v; Snadź on mądry Krizypus co kſiąg piſał wiele/ Zá to ia ácżem proſtak mogę ręcżyć ſmiele/ Iż tu rozum vtráći gdy w gromádzye będą/ A z náſzym Florianem w rozmowy záſiędą PaprPan S4, L, Aa2v; oto lud w wielkiéy gromádźie Wyroku twégo czeka KochPs 10; ReszList 162; GostGosp 146.

~ Zwroty: »w gromadzie chodzić« (1): Gregatim incedere, W gromádźie chódzić Mącz 149d.

»w gromadzie sieść« (1): Bo gdy on s ſwym orſzakiem iuż w gromádzye ſiędzye/ Wierz mi iże mu żaden tu śilen nie będzye. PaprPan C3.

»zebrać się w gromadzie« (1): Tedy drugiego dniá wſzytki żony zebrawſzy ſie w wielkiey gromádzie bes rozmyſlánia przyſzły ku ſenatom proſząc/ áby rádniey dano dwu mężu iedney żenie/ niżli dwie żenie iednemu mężowi. HistRzym 72v. ~

γ. Chłopi lub mieszczanie zamieszkujący jedną wieś lub miasto (16): Maciey Zaicz w Byſzinie podgorny Prorok: chwali Boga zſwą oſadą za wſzytkę Krzywaczką Gromadę. LudWieś ktv; Zatym miłoſci twey za to podarze Kolędę ſlemy/ ktorą podmiſtrzek naſz kxiądz Peda gromadzie ſlożyl LudWieś A2, ktv [2 r.], A2 [2 r.], B3; RejFig Ee3v; RejZwierz 138; A ná koniec to káżdy może obacżyć ná nędznym woycie we wśi/ co ſie około niego dzieie. Pan mu łáie/ vrzędnik łáie/ gromádá łáie RejPos 346; RejZwierc 39 [2 r.], 66; Burmiſtrz Wóyt, Ráycá, Gromádá, Wilkirze, De Parentela, iáko téż niżéy vźrzyſz w Ziemſkim práwie. SarnStat 320.
Przysłowie: Bo iáki więc woyt bywa táka y gromádá/ A iáki bębennicá táka y byeſiádá. RejWiz 99.
Zwrot: »gromady [G] zwołać« (1): Liſzká ku wśi przydybáłá/ A dziurą w dom náglądáłá [...] Vſłyſzáłá tęten gęſty/ Ano śię ſnuią niewiáſty: Społem tám weſoły były/ Kury iádły wino piły. Tedy liſzká z ſobą mowiłá/ Bych ia ták kury gnąbiłá/ Iákoby mię ćięſzko ſzcżwano/ Wſzytkieyby gromády zwołano. BierEz O2v.
c. Wielką liczba zwierząt; stado, trzoda (10): BierEz H4; Potym Iáſtrząb przyleciał/ wnet Kániá ſkwircżáłá/ A gromádá Iáſtrząbá/ wneth Krolem obráłá. RejZwierz 120.

gromada czego (2): Záſkoczyłá mię wśćiekłych pſów gromádá KochPs 31; Gromádá niemych źwiérząt pewniéy poſłuſznieyſza Niż człowiek GosłCast 66.

α. W funkcji przysłówka: razem, łącznie: »gromadą« (2):
Zwroty: »gromadą chodzić« (1): Iż ſtrzelcy vſtáwicżnie ze wſzech ſtron nań godzą/ A wilcy theż gromádą ſládem zá nim chodzą. RejWiz 71v.

»zebrać się gromadą« (1): Cżwártégo dnia wſſytki ryby ij morſkié dziwy ktoré żywą w wodách ij w morzu zbierzą ſie gromadą OpecŻyw 193.

β. Wyrażenia przyimkowe w funkcji przysłówka: razem, łącznie (4):
»w gromadę« (4):
~ Zwroty: »zbiegnąć się w gromadę« (1): álbo ázaż ſie zbiegną wſzytki ryby wgromádę áby ſie ich náiedli. BielKron 40.

»zebrać w gromadę« (1): Zebrawſzy liſzki w gromádę/ Wydáłá im táką rádę BierEz H4.

»ześć się w gromadę« (2): Myſzy widząc ſwoię ſzkodę/ Zeſzły śię wſzytki w gromádę BierEz Ov, L2. ~

[Cf znacz. b.β. »na jednę gromadę zebranie« Mącz 146c.]
2. n-pers (2): przedaly dom wkoſzczyerzynyę Grumtem [!] leſzączy myedzy wyębornykyem a myędzy Gromadą vczywym Malchrowy drawczyewy sa svmye 47 Grzywyen lyczby pruſzky ZapKościer 1588/76v.
Zestawienie: Kvpyel vczywi Andrich Betnarſz dom Grvntem leſzączy myedzy wyębornykem a myedzi pyotrem Gromadą ot vczywego Iana Smukaly za ſzvmyę 60 m. ZapKościer 1583/38v.

Synonimy: 1. gora, huf, hufiec, kupa, zebranie, zgromadzenie; b. α. »gromadą«: gromadnie, gromadno, hurmem, razem, ufem.

Cf GROMADZICA

ZZa