[zaloguj się]
[pdf]

GWOŹDŹ (124) sb m

gwoźdź (65), goźdź (59); gwoźdź Mymer1 TarDuch (2), FalZioł (2), HistAl, KrowObr, Leop (2), SienLek, GórnDworz (4), KuczbKat, Strum, MWilkHist (2), ArtKanc, LatHar (4), SiebRozmyśl; goźdź BierRaj, BartBydg, RejPs, LubPs, Mącz (7), RejPos (3), RejZwierc, KochPieś, Calep (3), WujNT (2), WysKaz, SkarKaz (2); gwoźdź : goźdź OpecŻyw (17 : 5), BibRadz (2 : 1), BielKron (5 : 10), BudBib (7 : 1), SkarŻyw (3 : 17), GostGosp (7 : 1).

góźdź (4), g(w)oźdź (4); góźdź WysKaz; gwoźdź OpecŻyw (2); góźdź : goźdź Mącz (3 : 2) (Cn góźdź). ◊ g(w)oźdź-.

Fleksja
sg pl
N gwóźdź gwoździe
G gwoździa, Goździå gwoździ, gwoździow
A gwóźdź gwoździe
I gwoździem gwoźdźmi, gwoździami
L goździach
V gwoździe

sg N gwóźdź (13). ◊ G gwoździa (1), Goździå n-loc (1) [może od formy Goździe]. ◊ A gwóźdź (23). ◊ I gwoździem (4); -em (3), -(e)m (1). ◊ pl N gwoździe (13). ◊ G gwoździ (7), gwoździow (3); -i SkarŻyw (2), GostGosp, WujNT (2); -ow OpecŻyw (2); -i: -ow n pers BielKron (2 : 1); ~ -ow (2), -(o)w (1). ◊ A gwoździe (22). ◊ I gwoźdźmi (25), gwoździami (8); -ami Mącz, MWilkHist, ArtKanc, Calep, SiebRozmyśl; -mi : -ami SkarŻyw (3 : 2), LatHar (1 : 1); ~ -ami (7), -(a)mi (1). ◊ L goździach (3); -ach SkarŻyw (2), -åch (1) OpecŻyw. ◊ V gwoździe (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) ‒ XIX w.

1. Nieduży przedmiot metalowy lub drewniany, ostro zakończony, służący do wbijania; clavus Mącz, Cn; gumphus BartBydg; epiurus Cn (122): Iám pożywál roſkoſſy/ a tys okrutnie zranion gwozdzmi. OpecŻyw 134v, 103v, 141, 141v, 144, 145 (12); Mymer1 29; BartBydg 66b; TarDuch C5v, D4v; LubPs hhv; KrowObr 162; Leop Iudic 5/26; Goźdźie theż ważyły pięćdźieſiąt ſyklow złotá BibRadz 2. Par 3/9, Is 41/7, Ez 15/3; wzyęłá s ſobą gwoźdzye y ſztukę drzewá krzyża ſwiętego/ [...] ktore gwoźdzye przynioſłá do ſyná do Konſtántynopolá. BielKron 154v, 33v, 155 [2 r.], 341v [2 r.], 345; Mącz 56d, 126d, 460b; gdy trzaſká/ kość/ gwoźdź/ ſtrzałá/ álbo y co inégo w ránie zoſtáło: thák możeſz wywabić SienLek 150v; RejZwierc 111v; wzięłá Iahel żoná Chewerowá gwozdz namiotowy BudBib Iudic 4/21, Iudic 4/21, 22, l.Par 22/3, Is 22/25, Ez 15/3; położywſzy gozdz ná ſkroni iego/ vderzyłá młotem y przebiłá mozg iego SkarŻyw 560, 112, 114, 188 [2 r.], 397 [2 r.], 398 [2 r.] (14); MWilkHist Lv; Clavatus ‒ Obiti gozdziami. Calep 205b, 205a; Gwoźdźie ſądki po ſtu kop przedáią GostGosp 162, 14, 22, 54, 74 [2 r.], 76, 84; LatHar 269, 586; WujNT Ioann 20/25.

W porównaniach (4): roſproſcie wſzytek lud oney zyemie [...]/ ieſli tego nie vcżynicie/ będą wam iáko gozdzye w ocżu BielKron 43v; Słowá mądrych iáko laſká á goźdzye wbite miedzy liſtki zebráne ſpołu BielKron 82; BudBib Is 22/23; Boiaźń o przyſzłey śmierći/ vmyſł cżłowiecży koniecżnie zátrwożyć muśi/ á iáko góźdź przebiiáiący ćiáło/ wſzyſtkie pobudki pychy/ do drzewá krzyżowego przybiia. WysKaz 46.

W charakterystycznych połączeniach: gwoźdź miąższy, okrutny (5), ostry (3), srogi (3), tępy (5).

Zwroty: »gwoździem przebić, przebity (a. poprzebijany); goźdź przebił, przebijający; przebicie, przekłocie goździ« = fixura clavorum Vulg [szyk zmienny] (2 : 4; 1 : 1; 1 : 1): Widziſs ninijé ręce moie bytz przez boleſci/ alé iutro vżrzyſs ié na krzyżu rozciągnioné/ ij gwozdzmi tépymi przebité. OpecŻyw [79]v, [79]v, 139, [170]v; RejPos 118; MWilkHist L2; ArtKanc E14v; WujNT Ioann 20/25; WysKaz 46; SkarKaz 209b.

»gwoździem przybi(ja)ć, przybit(y), przybijanie« = clavis fixus Mącz [szyk zmienny] (9 : 8 : 1): BierRaj 18; OpecŻyw 133v, 139 [2 r.], 139v, 141; RejPs 102; Ruta caesa, Domowy ſprzęt drzewiány ruſzáyący/ To yeſt yáko my mówiemy który goźdźiem przibity nie yeſt. Mącz 362b, 126c; RejPos 105, 105v; Strum M3; SkarŻyw 484, 532, 572; gdy okrutni kátowie błogoſłáwione ręce twoie naprzod do krzyżá tępymi gwoźdźiámi przybili LatHar 292, 278; SiebRozmyśl H4.

»wbić gwoźdź; gwoźdź wbity« = clavum pangere Mącz [szyk zmienny] (4; 3): BielKron 82; Mącz 56d, 275c; wbił gwoźdź w mur/ y około niego ſznur okręćił GórnDworz T7, T7; BudBib Eccli 14/24; SkarŻyw 560.

»gwoźdźmi zbi(ja)ć« = clavis compingere Vulg (2): FalZioł IV 55d; Bowiem drzewo z láſá wjrębuie robotá ręki rzemieſnicżej toporem: [...] gwoźdzmi y młothámi zbił áby ſie nierozwáliło. Leop Ier 10/4.

Wyrażenia: »drewniany gwoźdź« (1): Drewnianemi gwozdzmi okręty zbijają. FalZioł IV 55d.

»gwoźdź żelazny« = clavus ferreus Mącz [szyk 8 : 1] (9): OpecŻyw 133v; FalZioł IV 55c; kazał moſt ná łodziach ſpráwić przez onę rzekę/ á zmoćnić dobrze gwozdzmi żeláżnemi y łáńcuchy HistAl E3v; zá ieden goźdź żelázny/ dawáli cżworo chlebá BielKron 443v, 120v, 341v; Mącz 126c; Strum M3; SkarŻyw 560.

W przen (3): KuczbKat 391; Ieſli diámentowé goźdźie mus ma w ręku/ Ktorémi natwárdſzégo vmié pożyć ſęku KochPieś 1.
Wyrażenie: »gwoźdźmi przebity« (1): Tamo milá panno twé ſerce bylo przekloto/ cirnim vkoronowáno/ ſromotnie naijgráno/ gwozdzmi przebito OpecŻyw 146.
Przen: Sprawa trudna, dająca do myślenia (2):
Zwrot: »wbić gwoźdź; wbity goźdź« (1; 1): ktori [Drytmar] iſz vmieráiąc/ ſtráſzliwie wołáł/ że go cżarni cżárći do piekłá wlekli: wielki mu [Wojciechowi] gwozdz w ſerce wbił/ iſz o popráwie żywota ſwego [...] myſlił SkarŻyw 352; Kręććie/ gryźćie heretycy/ ten dobrze mocną ręką wbity goźdź/ nie ruſzyćie go z mieyſcá/ y zęby połamiećie. SkarKaz 158a.
a. Środek tarczy strzelniczej (2): iáko gdy ſtrzelcy z ruſznic do tarcżey ſtrzeláią/ kiedy żaden w práwy poſrzodek gdzie gwoźdź ieſth nie trefi/ kto naibliżey gwoździá vgodzi/ then nailepſzy klenot bierze. GórnDworz I3.
b. Kołek do naciągania strun w instrumencie (1): Collabi – Gozdzie vlutnie, albo inſzego inſtrumentu. Calep 214a.
2. n-pers (1): Zwaſnił ſie był na ſwego Woiewodę Kriſtinuſa z domu Goździow BielKron 358.
3. n-loc (1): poráźili ie náſzy v Gożdzya (marg) Gozdzyec. (‒) BielKron 421 v.

Synonim: 1. ćwiek.

KW