[zaloguj się]
[pdf]

HAK (102) sb m

-å- (79), -a- (7); -a- ZawJeft; -å- : -a- BielKron (10 : 1), Mącz (15 : 3), BudBib (2 : 1), KlonFlis (2 : 1).

Fleksja
sg pl
N håk håki
G håku håk(o)w
A håk håki
I håki(e)m håkami, håki
L håku håk(o)ch

sg N håk (20). ◊ G håku (4). ◊ A håk (32). ◊ I håki(e)m (13). ◊ L håku (3). ◊ pl N håki (8). ◊ G håk(o)w (4). ◊ A håki (9). ◊ I håkami (6) ModrzBaz, SkarŻyw, Calep (2), GostGosp, GosłCast, håki (2) BielKron, Mącz. ◊ L håk(o)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Pręt żelazny, na końcu zakrzywiony, służący jako narzędzie do chwytania, wyciągania, trzymania, zawieszania czegoś; harpago, uncus Mącz, Calep, Cn; hamus Calag, Calep, Cn; anchora, lupus Mącz; cardo Calep; porculus, unguis, ungula Cn (54): Item zeznal yſch wyarmark theraſz przeſli Czimczow 2 Thachri ſ ſklyepu od panyey kachny hakyem przeſz okno wiczyagnall LibMal 1550/153; BibRadz Ez 40/43; Sergius gdy był Papieżem/ dopiro ſie nád vmárłym Formozem pomśćił/ kazał go z grobu wykopáć á ściąć/ y hakiem do rzeki Tybru wlec BielKron 173, 146, 460; Cataractae portarum, Brány zátámowáne/ to yeſt/ Zoraẃ ktory podnoſzą/ álbo kratá s żieláznemi haki/ którą ſpuſzczáyą nie dopuſzczáyąc nieprziyacielá do miáſtá. Mącz 41a; Inunco, Nákrziwiam/ náginam/ hakiem przićiągam. Mącz 502c, 81d, 153b [2 r.], 200a, 370b, 502b [2 r.]; BudBib Ex 38/10, 11, 12; Calag 18a; Adhamo – Na hąku trzimam. Calep 23b; Cardinatus ‒ Hakami ſpoioni. Calep 165a, 471b [2 r.], 472b, 560a, [1135]a.

W porównaniach (4): MiechGlab 61; BibRadz Prov 26/14; Uncus, Krziwy/ hakowity/ a/ e. Ná xtald haku krziwy. Mącz 502b; [u osęków] ná końcu bywáły groty/ ieden krzywy iáko hak/ á drugi proſty BielSpr 69.

Wyrażenia: »bednarski hak« (1): Harpago, Bednárski hák którym obręczy záwodzą ná fáſy. Mącz 153b.

»łodźny hak« = kotwica (1): Anchora. Kotwicá/ to ieſt/ Lodźny hak. Mącz 9b.

»hak mięsny« = przyrząd kuchenny w kształcie widelca (1): Fuscinula, eyn hock do man das fleiſch mit auſz dem keſſel ader top zeucht. Hak myeſny Murm 144.

»oddźwirny hak, hak u drzwi« (1 : 1): Vertices, Oddzwirne haki ná których záwioſy chodzą. Mącz 486d; Cardo ‒ Hąki u drżwi. Calep 165a.

a. Haczyk na ryby (1): [nadzieja] Táć y śidłá ná ptaſzki/ y ná ryby wędy Rzuca/ okrywſzy zdrádny hak łákoćią wſzędy RybGęśli B.
b. Drąg z ostrzem żelaznym i hakiem na końcu; bosak, osęka; harpago Calep (8): BielKron 33v; Oná cżęść miáſtá w ktorey ſię zápaliło/ niech drábiny przyſtáwiáią/ hakámi [harpagonibus] rozrywáią/ y chuſtámi mokremi gáſzą. ModrzBaz 84; Hama – Hąk do rozriwanią ognia. Calep 471b; GostGosp 144.
Wyrażenia: »hak dwoisty« = motyka dwuzębna (1): Bidens. eyn karſt Hak dwoyſty Murm 150.

»hak flisowski« (1): Harpago ‒ Hąk fliſowsky. Calep 472a.

»hak łodźny« (1) : Manus etiam Instrumentum navale seu telum, Hak łodźny. Mącz 209a.

Szereg: »osęka abo hak« (1): Káżdy goſpodarz v domu ſwego/ niech ma drábinę y oſękę ábo hak ná długim drągu [harpagonem hastili oblongo infixum] do rozrywánia domow. ModrzBaz 83v.
c. Narzędzie tortur (2): Ceſarz [...] kazał Pánnę policżkowáć/ y żeláznymi hakámi drápáć ták długo/ aſz mordercy iey ſprácowáni krzykną. SkarŻyw 20; Gemoniae — Hakami cziagnienię. Calep 450a.
d. Szubienica (2):
Zwrot: »wisieć na haku« (1): Tego on ſrodze karze krom wſzelkiego bráku/ Iednego śćina/ drudzy iuż wiſzą ná haku. Prot B2v.
Wyrażenie: »hak szubienice« (1): A ten podobno Herb álbo Scit [...] iam ſam tymi właſnymi oczymá widział Roku 1575. nád Bramá [!] Gálátſką przećiw Konſtantinopolowi/ [...] wioząc ſie w Bacie proſto od hakow ſzubienice Wiſniewieckiego pod mury Galatſkie StryjKron 120.
e. Narzędzie do wydobywania płodu (7): A gdyby ſie iuż tak płod przymykał/ tedy tym daley haki zakładać na dalſze członki/ aby wſzytko dziecię wyſzło. FalZioł V 33v, 33v [4 r.].

W połączeniach szeregowych (2): lekarze maią mieć pewne nacżynie/ Iako noże Kleſzcże, haki/ y nożycze: czoby nimi takowe cżłonki, albo richło odciąć albo oderwać. FalZioł V 34, 33v.

2. Fortel, wybieg; podstęp (17):
Zwroty: »czynić haki [na kogo]« (1): [Moskwa] Cżyńią też haki ná náſze/ vkaże ſie ich trochę rzekomo będą vćiekáć/ ieſli ie będą gonić/ przywiodą ná Ludźie iż ie oſkocżą. BielSpr 66v.

»hakiem iść (a. pość)« [szyk zmienny] (2): [Turcy] Cżołá wielkie cżynią/ Rogi zákrzywione ſtáwią/ [...] godząc ná to iákoby nieprzyiaćielſkie woyſko oſkocżyli w koło [...] gdźieby tego nie mogli dokázáć/ tedy tym hakiem idą: vſtępuią ſie ná zad po troſze broniąc ſie nie broniąc/ przywodząc ná dźiáłá/ a gdy im nabárźiey przyprą/ rozſtąpią ſie w ſtrony/ odkrią [!] dźiáłá/ ſtrzelbę puſzcżą ná nieprzyiaćielá BielSpr 55; Poydziem ná te opiłe męże náſze hakiem. BielSjem 17.

»na hak przyść« (2): Nákoniec pátrz ábyś ná ten hak nie przyſzedł/ ná ktory Iudaſz/ ktory ná Páná/ záraż po wiecżerzy/ moc niezlicżoną ludu zbroynego przywiodł zdrádliwie LatHar 191, 329.

»(przy)wieśc (a. przywodzić) na hak« [szyk zmienny] (9): BielKron 311; KwiatKsiąż O3v; Hoc stratagemate usus est contra hostem. Ná ten hak nieprziyacielá przywiodł. tego fortelu vżywał przećiw nieprziyacielowi. Mącz 420b; GórnDworz R3v; BielSpr 7, 26v, 32, 42; ReszPrz 48.

Szeregi: »hak a sidła« (1): Abowiem tym ſpoſobem ku onym zacznieyſzim á więtſzym ryczerſkim rzeczam będziem mogli prziść/ [...] ktorym obyczaiem moglibyſmy nieprziacioł vprzedzać y na xtałt ſtocżenia bitwy yżebyſmy ie na hak á ná śidła na nie przigotowane prziwiedli KwiatKsiąż O3v.

»sztuki, haki« (1): Ale ktho może wſzytki ſztuki/ wſzytki haki/ ktoremi chłopi ná białegłowy idą wylicżyć. GórnDworz Bb4v.

»straża, haki, zasadka« (2): Lekkie ieździć ná ſtrażą/ ná haki zaſadki/ Przywieść nieprzyiaćielá w pośrodek gromadki. BielSat L3v [idem] BielSjem 27.

3. Trudności, niebezpieczeństwo, klęska, ostateczność; discrimen Mącz (21): Abowiem obácz/ nie máſzći w niczym ták ſurowych rozumów/ iedno ná tym haku wieczerzéy Páńſkiéy BiałKat 293v.
Zwroty: »na hak przyść (a. przychodzić)« [szyk zmienny] (8): ále przyſzliſmy iuż byli ná hak miedzy wielkoſc nieprzyiáćioł BielKron 460, 30v, Kkkk3; BielSpr 36, 42; LatHar 149, 578; WujNT 256.

»(przy)wieśc (a. przywodzić, a. wwieść) na hak, do haku; przywiedzion na hak« [szyk zmienny] (10 : 1; 1): BielKron 60v, 215v marg, 411; Mącz 49b; BielSpr 56v, 71; ZawJeft 28; ActReg 135; KlonKr Bv; Y przywiedli go byli raz ći burkownicy Ná táki hak, że o włos gárłá y czći niezbył CiekPotr 13; CzahTr Gv; KlonWor 27.

4. Szpon, ostrze, kolec, szpic ( w organizmie niektórych ptaków i ryb) (3): Gladius. Miecż, ta riba ieſt rzecżona/ [...] ma pod ſkrzelem ieden hak: kthorim zacina inſze riby FalZioł IV 36c, IV 36c; A oná [pani] iáko iáſtrząb z oſtrémi hakámi Gołębiá gdy dogania/ [...] ręką práwą vłápiłá Chudźinę GosłCast 58.
5. Miara powierzchni ziemi (1): [Ma [wieś] włók in summa alias haki 7. LustrPom 114.]
Wyrażenia: »mały hak« (1): GrabPospR L3 cf »wielki hak«.

»wielki hak« (1): w oddawániu poborow/ wielká ſię inaequalitas náyduie/ gdy ieden z wielkiego haku (ták tám [w Inflantach] włoki zową) tyleż da iáko drugi z máłego/ co tego y piątey cżęśći nie ma. GrabPospR L3.

6. Mielizna (4): SYRTES ‒ Hąki piaſcowe w morzu libyskim. Calep 1042b; Chceſzli ſię zgadzáć z Fliſowſkim orſzakiem/ Nieboże Frycżu/ zowże piaſek hakiem. KlonFlis F3; ſzkutá vwiąźnie ná haku KlonFlis H4, D3.
7. Jeden z dwóch krańcowych punktów osi niebieskiej, dookoła której świat się obraca (wg mniemania starożytnych: biegun); polus, vertex coeli Mącz (2): Polus. Hak/ ſzpicá álbo koniec niebieski Mącz 308c; Vertices coeli quos Graeci polos dicunt, Hak/ ſzpicá/ wierſchołek niebieski Mącz 486d.

Synonimy: 1. b. osęka; 2. fortel, hanszlak, kluczka, kunszt, podstępek, praktyka, przemysł, sidło, sztuka, wymysł, wywrot, zasadka; 5. włoka; 7. koniec, szpica, wierzchołek.

Cf PUŁHAK

KN