Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: HEREMITA

Następne hasło: HERETYCSTWO »

HERETYCKI (187) ai

he- (128), hae- (59).

Oba e prawdopodobnie jasne (tak w heretyk oraz Cn).

Fleksja

sg
m	N	heretycki	f	N	heretycká	n	N	heretycki(e)
	G	heretycki(e)go		G	heretycki(e)j		G	heretycki(e)go
	D			D	heretycki(e)j		D	heretycki(e)mu
	A	heretycki(e)go, heretycki		A	heretycką		A	heretycki(e)
	I	heretyckim		I	heretycką		I	heretyckim
	L			L	heretycki(e)j		L	heretyckim
	V	heretycki		V			V

pl
N	m pers	heretyccy
N	subst	heretycki(e)
G		heretyckich
D		heretyckim
A	m pers	heretycki(e)
A	subst	heretycki(e)
L		heretyckich
inne formy
pl I f i n - heretyckimi

sg m N heretycki (15). ◊ G heretycki(e)go (4). ◊ A heretycki(e)go (1), heretycki (7). ◊ I heretyckim (1). ◊ V heretycki (2). ◊ f N heretycká (28). ◊ G heretycki(e)j (7). ◊ D heretycki(e)j (3). ◊ A heretycką (7). ◊ I heretycką (3). ◊ L heretycki(e)j (1). ◊ n N heretycki(e) (9). ◊ G heretycki(e)go (6). ◊ D heretycki(e)mu (1). ◊ A heretycki(e) (3). ◊ I heretyckim (4). ◊ L heretyckim (1). ◊ pl N m pers heretyccy (2). subst heretycki(e) (32). ◊ G heretyckich (22). ◊ D heretyckim (3). ◊ A m pers heretycki(e) (4). subst heretycki(e) (18). ◊ I f i n heretyckimi (2). ◊ L heretyckich (1).

Sł stp brak, Cn s. v. kacerski, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „heretyk” (186)

Przymiotnik od „heretyk”; haereticus Cn (186):

a. Właściwy heretykowi, pochodzący od heretyka, związany w jakiś sposób z działalnością heretyka (161): WujJud 222; ták Heretycką hárdość ktorą wzgárdziwſzy przełożone ſwoie/ ſami ſobie niebo otwarzáć chcą/ tym Pan Bog pokáráć [...] chciał SkarJedn 20; Bo to ſą Heretyckie pokrywki/ ktorzy ſzcżerymſię ſłowęm Bożym zdobiąc/ do piſmá vkázuią ktore ſobie iáko chcą y iáko im trzebá wykłádáią y rozumieią. SkarJedn 35, 56, 64, 65, 84, 146; SkarŻyw A4, 57 marg, 59 [2 r.], 119 marg, 457 (23); CzechEp 39; Owoce záſię żywotá y obyczáiow Haeretyckich ſą WujNT 31; Zdrády haeretyckie w piſmá náciągániu. WujNT 217 marg; Piſmo S. nie właſnym iákim áni oſobnym duchem haeretyckim ma być rozumiáne y wykłádáne: ále onym duchem/ ktorym ieſt podáne y ſpiſáne: ktory mieſzka w kośćiele Kátholickim WujNT 811; Y to ieſt ieden obyczay haeretycki/ táięmnice Boze y náuki święte Kátholickie/ ktorych nie rozumieią/ háńbić y ſzkálowáć WujNT 835, 16, 135 [2 r.], 151, 167, 323 (35); WysKaz 19, 25 marg, 30, 32 marg, 38; Przykra pychá heretycka gdy gárdzą świętymi Doktormi. SkarKaz 42b marg, 5b, 118b marg, 120a marg, 276a, 453b (10); Wiele hiſtoryi mamy/ ktore nam heretyckie okrućieńſtwá nád Kátholikámi/ gdy moc nád nimi mieli/ oznáymuią. SkarKazSej 687b, 669b, 681b marg, 683b, 687a, 687b [2 r.], 698a marg.

W przeciwstawieniach: »katolicki (7), prawdziwy (2), prawy ... heretycki« (10): SkarJedn 35; SkarŻyw 369, 576; WujNT 509, 525, 728 marg, 806, Xxxxx3v; SkarKaz 578b; á fundáment iego [królestwa] ś. Kátholicką wiárę vmacniay/ áby go heretyckie zdrády nie podkopywáły. SkarKazSej 683b.

W charakterystycznych połączeniach: heretyckie (-i,-a) beśpieczeństwo (2), Bog, bunt, burzenie, ceremonije, chytrość (3), cud, duch, duma, Ewanjelija, fałsz, fantazyja, głupstwo, hardość, język, kazanie, konfederacyja, księgi (5), mieszanina, nabożeństwo, namowa, natura (2), nieprawda, nierząd (2), niewstyd, niezbożność (3), obiekcyje, obyczaj (5), grzechow odpuszczenie (3), okrucieństwo (3), pewność, pisma, pokrywki, potwarzy (3), prześladowanie, pycha„ rozboj, rozerwanie, rozmowy, siła, słowa (5), społek (2), sprawiedliwość, sprosność, stan, ślepota, śmiałość, ufność (o grzechow odpuszczeniu) (3), ustawy, wieczerza, wykład (2), wykręt, wymowka, wymysł, wywod, wyznanie, zarzut(k)a (2), zdrada (6), zgoda, zwyczaj.

Wyrażenia: »bluźnierstwo heretyckie« [szyk 3 : 1] (4): SkarJedn 179, 391; przećiw błuznierſtwu Heretyckiemu/ ktore mienić śmiáło/ iżby inny był ſtárego / á inny Nowego zakonu dawcá. SkarŻyw 2; WujNT 39 marg.

»błędy heretyckie« [szyk 3 : 2] (5): SkarŻyw 31, 545; WujNT 164; Przetoż błędow heretyckich ktoremi nas do Zydow ćiągnęli/ á mowili iż tenże ieſt Oćiec co y Syn/ kośćioł ś. potępia. SkarKaz 276b, 607a.

»kościoł, zbor, zborzyszcze, synagoga heretycka(-i, -e)« [o instytucji] [szyk 6 : 5] (6 : 2 : 2 : 1): Heretyckie kośćioły nie ſą święte áni Powſzechne áni Apoſtolſkie. WujJud Mm2, 133v, 220v; SkarJedn 17, 35, 249, D5v; aby go do ſzkoły Kátholickiey nieſłał/ powiádáiąc: iſz to dziećię ieſli náukę mieć będzie/ á do nierządnice ſię oney (kośćioł Rzymſki ták zowiąc) vda: wielkim będzie kośćiołá Bożego (to ieſt zborzyſzcżá Heretyckiego) przenáśládownikiem. SkarŻyw 371, 369; WujNT 676, Yyyyy4.

»nauka heretycka« [szyk 3 : 2] (5): WujJud Mm2; CzechEp 40; WujNT 509; Heretycka náuká cnoty ſuſzy y korzeń ich podćina. SkarKazSej 686a marg, 658b.

»nowość, nowiny heretyckie(-a)« [szyk 3 : 1] (3 : 1): Kośćioł/ práwi/ Rzymſki ieſt Apoſtolſki/ y mátká wſzech kośćiołow: ktory od ſznuru náuki Apoſtolſkiey nigdy nie vſtąpił/ áni haeretyckimi nowinámi nigdy ſię nie vwiodł. WujNT 288, 17, 733 marg, Bbbbbb4.

»heretycki upor« [szyk 3 : 3] (6): WujJud 37v; SkarJedn 94; Ktorym [cudom] niewierzyć/ był by wielki niewſtyd. y vpor Heretycki. SkarŻyw 321, 71; WysKaz 36; SkarKaz Ooooc.

»wiara heretycka« [szyk 4 : 3] (7): iż śmieli [grekowie] tu naprzod w tym cżáśie potwarz ná kośćioł Boży wymyſláć/ iákoby kośćioł Rzymſki złą á Heretycką wiárę miał. SkarJedn 219; SkarŻyw 576; WujNT 509, 525, 540 marg, 806; SkarKaz 277a.

Szeregi: »heretycki, (i) aryjański« (2): ktorzy go drugi raz Heretyckim práwem y Arryáńſką vſtáwą potępili. SkarŻyw 89; SkarKaz 276a.

»heretycki a diabelski« (1): gdyż wſzytkę ſpráwiedliwość ná ſámey wierze/ á k temu nie ná prawdziwey/ ále ná haeretyckiey/ á dyabelſkiey wierze [sektorze] záſadzáią? WujNT 806.

»heretycki i fałszywy« (2): to ieſt/ heretycki y fáłſzywy kośćioł/ ktory/ ma około Boſkich w Chryſtuśie rzecży/ Roſterki/ Nieuſtáwicżność/ Pokątność/ y Samoſłáńſtwo. SkarJedn 17; WujNT 652.

»jaszczorczy, heretycki« (1): á ſtrzeżśćie ſię iáżcżorcżych heretyckich rozmow/ nie mieyćie z nimi nie ſpolnego CzechEp 44.

»(nie) heretycki i (ani) odszczepieński« (2): Nie Heretyckim áni odſzcżepieńſkim zborom to Pan Chriſtus obiecał/ ále iedynemu á Powſzechnemu Kośćiołowi ſwemu. WujJud 220v; SkarŻyw 576.

»heretycki abo raczej szatański« (1): kiedy domy Boże/ [...] obracáią ſię w iáſkinie Luterſkie/ y ná przeklęte wieczerze haeretyckie/ ábo ráczey ſzátáńſkie? WujNT 167.

W przen (21): Theodorytus [!]/ ſtolica Rzymſka/ powiáda / trzyma rządzenie wſzytkich kośćiołow wſzytkiego świátá/ Y prze inne przycżyny/ y prze te/ iż byłá záwżdy od ſmrodow Heretyckich prozna/ á nikt ná niey nie śiedział ktoryby zle o wierze S. trzymał. SkarJedn 112, 23, 24, 212, 250, 372; [św. Paweł:] o tę prawdę ktorey iá vcżę/ nánieććie ogień/ poydę ią ochotnie weń: iedno niechay idą zá mną Miniſtrowie wáſzy. Lecż tá Heretycka ſłomá z twemi plewámi fałſzowánego piſmá/ y zdrzewiánym budowániem mátáctwá ſwego/ vcżynić tego nigdy niechćiáłá. SkarŻyw 373, A4, 59, 371; SkarKaz Ooooa, c [2 r.]; SkarKazSej 665b.

W przeciwstawieniach: »katolicki (3), Chrystusow ... heretycki« (4): SkarJedn 122; SkarKaz )(3; náruſzenie religiey Kátholickiey przez zarázę heretycką. SkarKazSej 677, 664b.

Zwroty: »mieć ręce heretyckie« = postępować po heretycku (1): Drudzy ſłucháią á nie czynią/ wiárę máią Kátholicką/ á ręce heretyckie. SkarKaz )(3.

»w heretycką rękę wpaáć« (1): żeby cżego Boże vchoway [dziatki]/ gdyby w pogáńſką ábo Heretycką rękę wpádły SkarŻyw 48.

Wyrażenie: »heretycka nauka« (1): ábyſmy ſię żadnym wiátrom haeretyckich náuk vnośić nie dáli WujNT 676.

b. Będący heretykiem, złożony z heretyków (24): SkarJedn 34; Heretyckim/ Arryanow y Mánicheuſzow towárzjſtwem / ták ſię brzydził/ iſz ich y do rozmowy nigdy nie przypuśćił SkarŻyw 57; Y chcąc ſię zá pokutę ná wiecżne wygnánie/ vćiekánim z páńſtwá Heretyckiego/ potępić: puśćił ſię morzem do Prokoneſu. SkarŻyw 300; Smierć ſroga Ceſarzá Heretyckiego Leoná. SkarŻyw 300 marg, 151 marg, 153; ReszPrz 14; WujNT 103 marg; TRzy ſekty ſą ktore ſię z prawdźiwego Bogá iákoby go pewnie znáły/ chlubią: Zydowſka/ Heretycka/ y Turecka/ przeto iż wierzą w tego iedynego Bogá ktory ſtworzył niebo y źiemię. Ale prożna chlubá ich/ ieſli trzech perſon w boſtwie nie wierzą/ pewnie nie w tego Bogá wierzą co ſtworzył niebo y źiemię. SkarKaz 274a, 43a marg, Oooo2d; Heretycki żołnierz do wygránia bitwy przeſzkadza, SkarKazSej 685b marg; Woyſká heretyckie ná Turkách nie wygrawáią. SkarKazSej 685b marg, 685a, 685b, 687b.

W połączeniu z nazwą stanowiska w hierarchii kościelnej [w tym: biskup, minister (4)] (5): SkarŻyw 300; WujNT 44, 349, Dddddd; wnetże heretycy kośćioły wydźieráć/ Kátholikom imioná odeymowáć/ dźieśięćin bronić/ ná duchowne dobre náiezdżáć/ miniſtry heretyckie ſtáwić/ y ſrodze prześládowáć kośćioł Boży poczęli. SkarKazSej 700b.

W charakterystycznych połączeniach: heretycki{-a, -e) cesarz (2), małżeństwo, mistrz, państwo (2), sekta, towarzystwo (2), wojsko (2), zgromadzenie, żołnierz.

Szeregi: »syn heretycki i Boga się nie bojący« (1): bo iuſz po wielkiey cżęśći ná ſyny Heretyckie y Bogá ſię nieboiące: á roſkoſz tylko y pieniądze miluiące [...] [korona Bołesława Chrobrego] przyſzłá. SkarŻyw 357.

»ludzie heretyccy i odstępnicy od wiary« (1): Bo ná ták wiele ludźi heretyckich/ y odſtępnikow od wiáry y przymierza/ ktore z Pánem Bogiem y kośćiołem iego vczynili/ pátrzym. SkarKaz 120a.

»heretycki i odszczepieński« (1): Tu maſz właſne y oſobne opiſánie ábo znáki haeretyckich y odſzczepieńſkich miſtrzow ábo vczyćielow. WujNT 462.

c. Odznaczający się jakimś działaniem w stosunku do heretyków (1):

W przeciwstawieniu: »heretycki ... wiary katolickiej« (1): PIotr święty/ [...] okraſa zakonu S. Dominiká: burzyćiel Heretycki: y obrońcá wiáry Kátholickiey SkarŻyw 370.

d. Przymiotnik od „heretyk” ‘nazwa używana w odniesieniu do niektórych sekt żydowskich w czasach Chrystusa’; należący do heretyków (1):

W przeciwstawieniu: »heretycki ... boży« (1): Sámárytanowie bylić odſzczepieńcy od Zydow/ y mieli kośćioł haeretycki ná gorze Gáryzym vmyślnie dla tego/ áby odwabiáli ludzie od kośćiołá Bożego ktory był w Hieruzálem WujNT 233.

Synonim: kacerski.

Cf [HERETYCZNY]

ZZie