[zaloguj się]
[pdf]

HETMAN (1410) sb m

hetman (1403), hejtman (6), etman (1); hejtman BartBydg (2), RejRozm; hetman : hejtman LibLeg (26 : 2), GroicPorz (1 : 1); hetman : etman Diar (4 : 1; 81).

e jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie); -mån (w tym 2 r. błędne znakowanie oraz 11 r. zapis -ąn); -man- (710), -mån- (65); -mån- ModrzBazStryj, KmitaSpit; -man- : -mån- Leop (17 : 5), BibRadz (34 : 2), BielKron (96 : 40), Mącz (20 : 2), HistRzym (3 : 1), RejPos (42 : 2), RejZwierc (40 : 1), BudBib (26 : 3), BiałKaz (3 : 1), SkarŻyw (11 : 1), StryjKron (39 : 5).

Fleksja
sg pl
N hetmån hetmani, hetmanowie, hetmanie
G hetmana hetmanów
D hetmanowi, hetmanu hetmanóm
A hetmana hetmany, hetmanów
I hetmanem hetmany, hetmanmi, hetmanami
L hetmanie hetmaniech, hetmanach
V hetmanie
inne pl A a. I - hetmany

sg N hetmån (522). ◊ G hetmana (184). ◊ D hetmanowi (71), hetmanu (1); -owi: -u LibLeg (1 : 1). ◊ A hetmana (152). ◊ I hetmanem (194); -em (18), -(e)m (176). ◊ L hetmanie (28). ◊ V hetmanie (8). ◊ pl N hetmani (73), hetmanowie (19), hetmanie (2); -owie ConPiotr, OrzRozm, BudBib (5), ModrzBaz (4), SkarŻyw, StryjKron (4), ReszList, PudłFr; -i : -owie SarnStat (7 : 1); -i : -e GórnDworz (2 : 2). ◊ G hetmanów (42); -ów (8), -(o)w (34). ◊ D hetmanóm (22); -óm (3), -om (2), -(o)m (17); -óm ZawJeft; -om OrzQuin; -óm : -om SarnStat (2 : 1). ◊ A hetmany (55), hetmanów (6); -y : -ów Leop (3 : 1; 1.Mach 2 arg), StryjKron (2 : 3; 41, 66, 265), SarnStat (1 : 2; 6, 425); ~ -ów (2), -(o)w (4). ◊ I hetmany (22), hetmanmi (1), hetmanami (1); -ami WujNT; -y : -mi Diar (1: 1). ◊ A a. I hetmany (2) Leop, PaprPan. ◊ L hetmaniech (4) PaprPan (2), ModrzBaz, SarnStat, hetmanach (1) GostGospSieb; -ech (1), -(e)ch (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Ogólnie: głównodowodzący wojskiem; dux (militum) Murm, Mymer1, BartBydg, Calep; imperator Calag, Cn; campiductor BartBydg (1400): Murm 175; Mymer1 11; BartBydg 25, 45b; RejKup Cv; Bo ſnádniey bitwy wygraſz/ gdy ſtłucżeſz hetmáná. RejWiz 172v, 69v; RejAp 161v; GórnDworz Ff6 [2 r.], Ff6v [2 r.], Kkv; Bo pátrz gdy Hetman iáki zacny po iákim ſławnym zwycięſtwie więźnie wiedzie/ dziáłá przed nim tocżą/ chorągwie nioſą/ nie może być áby s tego wielkiey rádośći vżyć niemiał. RejZwierc 144, 85v, 87v, 94v, 96v, 114v (10); Kriegsfrer. Hetmań [!] Rotmiſtrz. Imperator. Calag 318a; pátrz iák Hetman ſpráwny/ Wiele waży ná woynie StryjKron 230, 230 marg; Dux Qui ducit – Wodz, hetmąn. Calep 343b; KochFrag 42.

W połączeniu szeregowym (1): Tuć ſie znácży/ iż y ſwięći ludzie/ y oni krolowie oni rycerze/ á oni hetmáni/ bywáli vbráni/ á vżywáli onego hoynego nádánia od Páuá [!] ſwego RejPos 162.

W przeciwstawieniu: »żołnierz ... hetman« (1): bo kiedyby śiłá/ á dużość ſámá płáćiłá/ był by záwdy żołnierz kthory ſie biye/ w więtſzey wadze/ niż Hetman ktory ludzie przywodzi. GórnDworz X6.

W porównaniach (10): OrzRozm V2v; Bo tak wiedz/ iſz w człowieku ſą mocarki dziwne/ Nie tilko ſobie rozne/ ale i przećiwne. Ieſt byſtra popędliwoſć/ ieſt żądza nieſyta. [...] Nad ktorimi ieſt rozum/ iako Hetman/ ktori Ma ſtrzedz/ aby znich żadna niemogła wźiąć gori. KochSat B4v; RejPos 15, 263v; Tákże w Philippopolu/ wielgiſię [!] pocżet Biſkupow z iáchał/ ále iáko wojſko bez Hetmáná poráżony niewiernosćią y fáłſz fałſzem kácerſkim zoſtał. SkarJedn 145, 61; SkarŻyw 258; Iáko hetman w woyſzce/ [Piotr] obchodząc opátrował ktora część byłá vſzykowána/ ktora ozdobiona/ ktoraby potrzebowáłá przyſzćia iego. WujNT 435; SkarKaz 313b; KlonFlis D4.

W charakterystycznych połączeniach: hetman chłubny, dobry, dzielny, mądry, sławny, sprawny (2), wielki [= sławny], wspaniły, zacny (2).

Przysłowia: iż lepſze woyſko Ieleni gdy ie vmieięthny Lew powiedzie/ niżli woyſko lwow kthorymby głupi á tępy Ieleń Hetmánem zoſtał. RejZwierc 187v; Iuż to Woyſko káżde mdłe gdzie Yeleń Hetmánem MycPrz I C4; StryjKron 230 marg.

Mulier Imperator et mulier miles proverbium, Niewiáſtá hetman/ Niewiáſtá żołnierz/ to yeſt ták pan yáko y poddány zá nic obádwá ſtoyą. Mącz 235d.

Wyrażenie: »na(j)wyższy hetman« [szyk 2 : 1] (3): Krol Kroleſtwá Polſkiego vżywa/ iáko naywyſzſzy Hetman OrzRozm V2v, M3v; SkarJedn 61.
Szeregi: »hetman i (a, albo, bądź) krol« [szyk 3 : 2] (5): RejPos 263v; Nie vſłyſzyſz tám áby hárdych krolow/ álbo chłubnych Hetmánow RejZwierc 263; MycPrz I C4; SkarŻyw 258; KmitaSpit Cv.

»przewodnik, hetman« (1): Wyelmożnemu pánu/ pánu Mikołáiowi Mieleckiemu/ Woiewodzye zieḿ Podolſkich/ [...] Bądźże im przewodnikiem/ bądźże im Hetmánem/ Z dawnáś tego tytułu ty ieſt godnym pánem. PaprPan B.

»hetman także i sprawca« (1): Y Hetman w woyſcze/ tákże y iáki ſprawczá w oblężeniu wiele y ſobie y ludziom ſercá dodáć y rády może RejZwierc 86.

W przen (13): ziemię żydowſką ktorą on [Bóg] ſobie ſnadz miedzi inemi zá hetmáná przełożił. RejPs 162; RejPos A4; A ktoż Hetmánem? Rozum. A ktoż ná ſtraży? Rozmyſł. A kthoż ſzpiegiem? Cżuyność á Bácżność [...] Tedy y táki nieprzyiaciel nicz nam ſtráſzen nigdy nie będzie. A ieſli nieobácżnie przypádnie á ſzkodę vcżyni/ żáłośći nam wielkiey vcżynić nie może/ ieſli ſie Hetmáná á ſzpiegow rádzić będzyemy RejZwierc 153, 153; CzechRozm 233; PaprPan B; Hetman ktory był w Sępie/ ten ich śiłá dławił KmitaSpit C5, B, C5; [o wilkach] Druga przypowieść tegoſz Ferhát Beká. [...] Ná to záras Hetman [= wilków] rzekł o zgodę pitáiąc/ Ná wielkość y zuchwálſtwo ieich ono niedbáiąc. CzahTr E, E.
Szereg: »rotmistrz albo hejtman« (1): Koth prziſſedſſi do lwa do krati mowy wei wey tocz iakiſz kraſni pan Abo rotmiſtrz albo heitman RejRozm 391.
Przen (110):
a) O Bogu i aniołach (61): RejŁas w. 71; RejKup Tv, dd6; MurzHist N4v; LubPs dd4, ff4v; Vciecż ſie do rozumu/ á wołay do Páná/ Vźrzyſz iż z niego będzyeſz miał prętko hetmáná. RejWiz 175v, 106; RejAp 103; RejPos 78, 145; A ieſlić cnotá s tego nie pomoże/ Ktorą vbłagáć maſz ſwoiego Páná/ Iáko Hetmáná. RejZwierc 116v, 255v; ModrzBaz 136v; iáko w piſmie ś. cżytamy: w woyſku náſzym/ ſam Pan Bog Hetmánem ieſt PowodPr 59; CzahTr F, G4; SkarKazSej 685b, 689b.

hetman czyj = dowodzący kim [w tym: z zaimkiem (21), z rzeczownikiem (4)] (25): LubPs E3v, O5v [2 r.], T5v; A záiſteć Bog ſam známi ieſt Hetmánem náſzem [ecce nobiscum in caput (marg) pro duce (–) Deus] BibRadz 2.Par 13/12; Pan Hetmánem ludzi ſpokoynych RejPos 334 marg, A4v, A5v, A6, 109v, 263 [2 r.], 332; iż kiedykolwiek s poſtráchem á porucżáiąc ſie Pánu Bogu ſwemu Polacy cokolwiek zácżęli/ záwżdy był Pan Hetmánem ich RejZwierc 257v, 257v [2 r.]; CzechRozm 227, 240v; SkarŻyw [407]; KochMRot B4; ArtKanc K18v, Q20v; LatHar 351; SiebRozmyśl F3v. Cf »hufcow niebieskich hetman«.

hetman nad kim (2): RejPs 96v; áby pan [...] ſam racżył być od ſprzećiwnikow obrońcą możnym/ á hetmánem nád ludem ſwoim. LubPs T5v marg.

W połączeniu z imieniem (11): CZáſu lepak onego/ ſtánie Micháel Hetman wielki [Michael princeps magnus] BudBib Dan 12/1; CzechRozm 95, 221, 227, 233, 240v; á Chryſtus Hetman náſz co nacelnieyſzy y mocnieyſzy y nazacnieyſzy [lud]/ [...] ná tę potrzebę ſtráſzliwą przypuśćił. SkarŻyw [407]; MWilkHist F3v; CzechEp 368; ArtKanc K18v, S8.

W połączeniach szeregowych (2): iedno do tego ſwiętego Hetmáná twoiego/ á do tego Krolá y Wodzá twoiego/ pytayże ſie o nim co narychley RejPos A6; A tegoć on [Bóg] pokoiu wodzem/ Hetmánem/ y kſiążęciem być vſtáwicżnie chce. RejPos 334v.

W charakterystycznych połączeniach: hetman cichy, możny (możniejszy) (3), nienaganiony, pokorny, święty, wielki [= sławny], wierny.

Wyrażenia: »nawyższy hetman« (1): A ieſcze Bogá rodźić/ [o Panno] rzeczy więtſzé były. [...] tego/ co niebá/ źiemie pánem/ Anyołów/ Cherubinów/ nawysſzym Hetmánem SiebRozmyśl F3v.

»hufcow niebieskich hetman« (1): Chodź ſám ty do mnie Miáchále [!] Hufcow niebieſkich Hetmánie. MWilkHist F3v.

»hetman niebieski« (2):ieſli ſtátecżnie ſtoiſz przy woley á przy ſpráwach Páná ſwego/ przy onym Krolu á przy onym wielkim Hetmánie niebyeſkim RejPos A4; PowodPr 4.

Szeregi: »krol a hetman« (4): Słuchayże tu pilnie thego wdzyęcżnego Krolá ſwego/ á tego ták wielkiego Hetmáná ſwego/ iáko thu páſuie ty Rycerze ſwoie RejPos 263, A4, A5v, 263. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»książę a hetman« (1): A zgotowánichmy ktemu/ ábychmy zwyciężywſzy tę docieśną śmierć/ [...] z nim iáko s kſiążęciem ſwym á z Hetmánem ſwoim/ [...] żywo á wiecżnie krolowáli. RejPos 109v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»(gospodarz) hetman i (a) obrońca« [szyk 2 : 1] (3): A w káżdym niebeſpyecżeńſtwie áby [Bóg] ſam wiernym á możnim ich Hetmánem y obrońcą być racżył. LubPs E3v, T5v marg; RejPos 198v.

»hetman, (a) pan« [szyk 2 : 1] (3): [abyś] [...] ſtał mocnie á ſtale przy thym Pánu ſwoim á Hetmánie ſwoim/ iáko práwy Rycerz á wierny boyownik iego RejPos A4v, 79 [2 r.].

»wodz i (a) hetman (wiary)« [szyk 8 : 1] (9): gdyż Pan Bog ſam ieſth wodzem á hetmánem ludu ſwego. LubPs O5v marg; CzechRozm 95, 221, 227, 240v, 259v; CzechEp 73, 128, 368. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

b) O szatanach i złych duchach jako pomocnikach szatanów; niekiedy w alegorii: grzechy główne (38): Dármopych hetman pychy RejWiz Cc5v, 165, 168, 168v [3 r.], 169, 174 (12); Azaſz on [szatan] nie ma onych Hetmánow ktorzy borzą/ niſzcżą/ á zákrywáią ſwiętą náukę Páná náſzego RejPos 78v, 26, 70v, 78v, 79; A ták wielki to ieſt walecżnik iſcie/ á nie ledá iáki zwycięſcá/ kto tego nieſláchetnego Hetmáná/ co tę ſześć hufow wiedzie zá ſobą/ bez wſzey obrony á bez wſzey zbroie poráźić może. RejZwierc 79, 252; PaprUp A3v.

hetman czyj = podległy komu [z zaimkiem] (5): Otoż mnie krol [ = Lucyper] roſkazał tám do ſwych hetmánow/ Idź/ co ſą ná powietrzu RejWiz 160; (marg) Cżárth powyetrze záraża. (–) Ten powietrze zaraża/ kiedy Pan dopuśći/ Gdy ty ſwoie hetmány ſwowolnie roſpuśći. RejWiz 169v, 167v, 169v; RejPos 332.

hetman czyj = dowodzący kim, czym [w tym: z zaimkiem (2), z rzeczownikiem (6), z przymiotnikiem (2)] (10): Zárłok/ hetman pijánic. RejWiz 169 marg, 173 marg, 173v, Ddv, Dd4v; RejPos 54 [2 r.]. Cf »ciemności hetman«, »hetman świata tego«.

W charakterystycznych połączeniach: hetman napirwszy, niesprawiedliwy, nieślachetny, okrutny (3), sprosny (2), srogi, wielki [= sławny], zły (2).

Przysłowie: A thák iuż pewnie ći nędzni Ielenie będąli mieć w tey zgodzye á w tym pokoiu tego Lwá [= szatana] Hetmánem/ tubych ſie thu themu rad podziwował/ coby wygrał on márny Lew rycżący/ [...] kthory [...] krąży rycżąc/ á biega około ſthadká thego Páńſkiego/ áby kogo z niego pożrzeć RejPos 334.
Wyrażenia: »ciemności hetman« (1): O Woynie náſzey/ ktorą wiedźiemy z ſzátánem/ świátem/ y ćiáłem. [...] Ale boiowánie Byt náſz podniebny/ on ſrogi ćiemnośći Hetman/ y świátá łákome márnośći/ O náſze pilno czynią zepſowánie. SzarzRyt A2.

»hetman nawyższy« (1): Toć ieſt hetman nawyſzſzy bezecney zazdrośći/ Co nawięcey przypada z márney łákomośći. RejWiz 173v.

»hetman świata tego« (2): Náuká piękna przećiwko moczy cżártá ſproſnego/ kthory ieſt możny zwycięſcá á Hetman ſwátá [!] tego. RejPos 76v marg, 78v.

»wielki hetman« = Lucyfer (1): A gdy ten wielki hetman co ták ſwiátem tocży/ Z dopuſzcżenia Páńſkiego proporce roſtocży RejWiz 139.

Szeregi: »rotmistrz a hetman« (1): A tu dopirko poráźiſz drugie ony Rotmiſtrze á Hetmány tego to złocżyńce ſwego/ poſpołu y z mocą iego. RejPos 79.

»zbrojnik a hetman« (1): Iuż on ſrogi zbroynik á on okrutny Hetman tego ſwiátá/ [...] przyſtąpi ſie do niego RejPos 78v.

c) O ludziach odznaczających się wybitną działalnością: o apostołach, o świętych, o obrońcach lub prześladowcach Kościoła katolickiego, o poetach (10): SkarJedn A6v; poſłány był [św. Leon] od Pápiezá Syxtuſa trzećiego do Fráncyey: ná porownánie dwu wielkich Hetmánow/ ktorych niezgodá kośćiołowi Bożemu ſzkodziłá/ to ieſt Aeryuſzá y Albinuſa. SkarŻyw 317; (marg) Apoſztołowie iáko chorążowie nád pieſzymi naprzod vſzturmu polegli (–) bo ini podleyſzy tym ochotniey zá ták zacnymi hetmány idąc/ zwyćięſtwo nam przyśpiali. SkarŻyw [407].

hetman czyj = podległy komu (1): gdy właſny ſługá ich á on przebrány Hetman ich [Paweł]/ ktory wielkim duchem á ſrogim ſercem iáwnie przeſládował imię Páná tego/ sſtał ſie wneth przećiwnikiem ich RejPos 283v.

hetman nad kim (1): RejPos 57v cf Szereg.

W połączeniu szeregowym (1): O cżym ſłyſząc Apoſtołowie/ iáko Hetmáná á ſprawcę á wielkiego Doktorá y ſługę wiernego/ á ſzáfarzá náuki Chryſtuſowey/ wyſłáli z Hieruzálem do Antyochiey S. Bárnábę. SkarŻyw 536.

W porównaniach (3): (marg) Wielka lidzbá vcżniow S. Antoniego: á cżego ich vczył. (‒) Woyny ich z ſzátánem duchowney/ iáko hetman napilniey náucżał. SkarŻyw 57, 361, 536.

W charakterystycznych połączeniach: hetman przebrany, wielki [= sławny] (2), zacny (2).

Wyrażenia: »starszy hetman« (1): Tego zacnego Pocztu [poetów] ieſt ſtárſzym Hetmánem Sławny REY/ godźien isćie być y rádnym Pánem. Prot E.

»szatański hetman« (1): ná iego náukę wſzyſtkie vffy kácerſkie/ záraz po nauce ś. Piotrá y Páwłá vderzyły/ [...] A ći ſzátáńſcy Hetmánowie [...] z błędu w błąd iáko mowią/ ze dżdżá pod rynnę wypadáią/ z Lutrowego woyſká do Kálwinowey roty ReszList 183.

»hetman wojska« (1): Piotrá do Rzymu/ iáko przećiw poſpolitey narodu ludzkiego zgubie/ poſłáć [Chrystus] racżył/ iáko Hetmáná woyſká ſwego SkarŻyw 361.

Szereg: »hetman a sprawca« (1): Bo y tu ná ſwiecie/ ácż to bywa przez przełożone ſługi iego/ á przez ty ktore tu on vcżynił Hetmány á ſprawcámi ſwiátá tego nád ludem ſwoim/ [...] ma wdzięcżnie prziymowáć poſłuſzeńſtwo ono RejPos 57v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
d) O utworach J. Kochanowskiego o tematyce wojennej (1): Fráſzki záś dla dobrych towárzyſzów piſzę. [...] Tobie/ Laſki/ co właſnie záwołánié twoie/ Zacné Hetmány dáię/ y ſurowé boie. KochFrag 54.
a. W stosunkach polskich tytuł nadawany przez króla początkowo doraźnie, w miarę potrzeby, później też (w XV – XVI w.) jako tytuł stały; imperator Modrz, Cn; (supremus exercitus) capitaneus JanStat, Cn; dux belli, tribunus Modrz; ductor, supremus dux exercituum regni, imperator et administrator belli gerendi, imperator summus a. castrorum a. exercitus regni, magister militiae, strategus Cn (427): MetrKor 38/286, 287 [4 r.]; RejRozpr K3; ma się IKM sam osobą swą obrocić, z jakim będzie raczył nawięcszem pocztym ludzi, a ine wojewodztwa przyległe drugiej potrzebie z etmanem obrocić ku potrzebie drugiej Diar 81, 81; UstPraw K3v; RejFig Cc3 [2 r.]; RejZwierz 91, 102v, aa3; OrzRozm N4 [4 r.], R2, V2v; BielKron 412, 419, 422v; boć mi ieſzcze żaden z Hiſtoryków/ którzy o ſławnym onym Hetmánie [Janie Tarnowskim]/ y o mężnym Rycérſtwie iego piſáli/ doſyć nie vczynił OrzQuin R4, Rv [2 r.], R2v; Prot B4; GórnDworz O6v, Q4 [2 r.]; RejZwierc 19v, 113, 120, 181, 187v; BielSpr 70v [2 r.]; PaprPan A2v, B, B3, Cv, Q4v (9); áż do tego cżáſu żadny Sędźia/ żadny Hetman/ żadni Senatorowie/ nie ziáwili ſię v nas/ ktorziby ſię do tego ſtátecżnie przycżynili/ iákoby winę słuſzną zá mężoboyſtwo vſtáwili. ModrzBaz 79 v, 8v, 23 [2 r.], 30, 47 [3 r.], 47v (24); StryjKron 622, 702, 732, 772; CzechEpPOrz *3 żp; KochJez A2v, B3, B4, B4v; KochProp 5; KochWr 36; PaprUp C4v; ActReg 3v, 4v, 8, 10 [2 r.], 14 [2 r.] (79); GrochKal 26; OrzJan 52, 53, 65 [2 r.]; WyprPl C3 [2 r.]; Dwu Hetmánów ſub Interregno po Henryku w Andrzeiowie było obrano SarnStat 6; A inné Woiewództwá drugiéy potrzebie przyległé/ támże z Hetmánem [cum generali regni campiductore JanStat 692] gdźie będźie trzebá/ obróćić ſie máią. SarnStat 117; ZOłniérze pieniężni/ [...] A wſzákóż bydź máią poſłuſzni Hetmánowi SarnStat 427, *5, 6, 308, 355 [2 r.], 366 (39); VotSzl B4v; Rodźi wam tá mátká mężne y mądre y ſzczęśliwe hetmány SkarKazSej 667a; SapEpit A3.

hetman czyj = podległy komu [w tym: z zaimkiem (11), z rzeczownikiem (2)] (13): a mi chczemi na panstwye naſchim będącz v k. m. y panſtwv waſzemv przyaczielem bicz wedlie prziſſiegy naſzey ktorąſmi czinyli. ſHetmanem waſchim pod Choczymyem LibLeg 10/62v; yakoſmi prziſſyegaly y zHetmanem v m pod Choczymiem, abi bily wſitczi wyaeſnye naschi od was wipvſczeny LibLeg 10/124, 6/78v, 10/61v, 62, 113, 11/48 (9); UstPraw E3v; OrzRozm M3v; OrzJan 45; SarnStat 355.

hetman czyj = dowodzący kim [w tym: z zaimkiem (6), z rzeczownikiem (5)] (11): BielKron 417; OrzQuin Rv; BiałKaz L2; PaprPan Q2v, Cc2v; ModrzBaz 114; Co náſzy Hetmáni y Pánowie pomocni będą/ ieſliż my/ máiąc iuż nieprzyiaćielá przed oczymá/ dopiéro diſputowáć będźiemy OrzJan 69. Cf »wojny hetman«, »hetman wojska«.

hetman nad kim (3): BielKron 387v; Zbigniew z Brezia Márszałek Koronny/ Hetman nád Polaki/ ktorych było 1000. z włoczniámi StryjKron 517 marg, 662.

W połączeniu z imieniem i nazwiskiem [w tym: imię + hetman (68), hetman + imię (20)] (88): LibLeg 6/77v, 79v, 158v, 192, 10/113, 11/23v; MetrKor 61/224v; Diar 63; GroicPorz A3; Pan on mądry á dźielny Hetman Pan Ian Tarnowſki/ [...] mnie tho powiadał OrzRozm Ev, O4; BielKron 387v, 394v, 403 [2 r.], 409v [2 r.], 411 (20); OrzQuin Rv, R2; KwiatOpis C3; RejZwierc 274v; MycPrz II C2v; BiałKaz L2, L3; PaprPan Cv, Vv, Cc2v, Ee4v, Ffv; ModrzBaz 47; SkarŻyw kt; StryjKron 517 marg, 622 marg, 662, 672 marg, 702 (13); CzechEpPOrz *2; KochJez kt, A2; KochEpit kt, A2; GórnRozm D2 [2 r.]; ActReg 75, 97, 120, 125; OrzJan 41, 65 [2 r.], 76; JanNKar D3v; Hetmáná opátrznégo, ſerdecznégo, vmieiętnégo, y wielce ſczęśliwégo, Ianá Zamoyſckiégo, táſz źiemiá náſzá R. P. poświęćiłá SarnStat 454, 421, 948, 1015, 1048 [2 r.], 1051 (10); KmitaSpit A4v; VotSzl C [2 r.]; CzahTr A2.

W połączeniach szeregowych (16): ConPiotr 31; A IKM aby raczył sam obecnie ku temu czasowi być, gdyż może tam tę potrzebę przez ine odprawić, hetmany, rotmistrzmi, i sprawcami Księstwa onego. Diar 29, 25; UstPraw D2v; Krol iáko nas broni/ przez Hetmány/ przez Woiewody/ przez Káſztellany/ przez Stároſty ſwe OrzRozm T3; RejAp 186v; BielSat G4v; bo ſie tylko v nas záchowuie ná zwirzchnośći Rycyrſkiey Hetmán/ Rotmiſtrz/ Porucżnik/ Dzieſiątnik/ Towárzyſz BielSpr 29v; Tuż ſie też mowi o Woiewodách/ y o Hetmánie/ y o inſzych Przełożonych woiennych [de palatinis et imperatore, et de reliquis praefectis rei militaris]. ModrzBaz 114v; Lácnoć o to że ćię zwáć będą y witáć Hetmánem/ Wodzem/ Rotmiſtrzem/ Porucżnikiem/ Dźieśiątnikiem/ Chorążym [imperatorem, ducem, chiliarchum, centurionem, decanum, aquiliferum]/ ále być tym/ á temu co należy doſyć cżynić/ to więc bárzo trudna. ModrzBaz 114v; SkarJedn 62; StryjKron 737; SarnStat 432, 436; VotSzl C2, E3.

W charakterystycznych połączeniach: hetman dobry (2), dzielny (3), fortunny, godny, mądry (3), mężny, młody, możny, nikczemny, opatrzny, porządny, potężny, prawy, serdeczny, sławny (4), srogi, szczęśliwy (3), umiejętny, wielki [= sławny] (4), zacny (10), zleniały.

Wyrażenia: »wojny hetman« (2): OrzQuin R2; wáſzá K. M. ieſt ten/ którégo poddáni domá wielkim Królem/ króm domu/ ſczęśliwym y zacnym woyny Hetmánem wſzyſtkié narody przyznawáią. OrzJan 75.

»hetman wojska« [szyk 1 : 1] (2): żeby Campiduktorowi álbo Hetmánowi woyſká [regni exercituum campiductoris JanStat 702]/ y iego roſkazániu przykłádem innych Setników byli poſłuſzni SarnStat 447, 948.

Zestawienia: »hetman jeneralny« (1): Item, Piſarz polny przy Hetmánie generálnym, iest téż Actuáriuſz, iáko v źiemſtwá, y ſądźi. SarnStat 438.

»hetman koronny, korony (polskiej)« [szyk 53 : 3] (45 : 11): LibLeg 6/160, 10/61v, 11/181, 185v; ConPiotr 31 [2 r.]; uczynił k nim rzecz JM pan krakowski Joannes comes Tarnovius, hetman koronny Diar 63; poſtrzelał lud Krolewſki/ otárł ſye o Hetmánow Koronnych oczy OrzRozm C3; BielKron 415, 420, 421v, 423 [2 r.], 424; RejZwierc 254v; MycPrz II C2v; PaprPan Cv, Ffv; StryjKron 742; GórnRozm D2 [2 r.]; KochProp 5; ActReg 6, 56, 77 [2 r.], 113 (11); GrochKal 22; SarnStat 133, 355, 366, 424, 426 (13); VotSzl C, E3v, E4v; CzahTr A2. Cf »hetman wielki koronny«.

»hetman litewski« [szyk 5 : 3] (8): BielKron 401v, 409v, 411; StryjKron 742; KołakCath A4v; Miánuiemy [...] do woyſká przy Hetmánie Litewſkim/ Micháłá Traczkowicá/ Podkomorzégo Połockiégo. SarnStat 444, 426, 1205.

»hetman polny« = campiductor, capitaneus (campestris) JanStat, Cn; praetor, quaestor Mącz; legatus imperatoris, magister equitum, vicarius supremi ducis Cn [szyk 18 : 7] (25): MetrKor 61/224v; LibLeg 11/23v, 135v, 136; OrzRozm M3v; BielKron 422v, 424; Mącz 319d, 336b; BielSpr 70; PaprPan Vv; StryjKron 787 [2 r.]; KochJez kt, A2; KochEpit kt, A2; SarnStat 366, 422, 434, 1015; Przy ktorych [zamkach] niechayby I. M. Pan Hetman Polny [...] vſtáwicznie ná Podolu mieſzkał VotSzl E3, E3v, E4v, F.

»hetman polski« = exercituum Polonorum imperator Modrz [szyk 4 : 3] (7): OrzRozm O4; Położył ſie v Choćimiá z woyſkiem ſwoim Hethman Polſki mieſiącá Sierpniá. BielKron 424; ModrzBaz 47; StryjKron 622 marg; SarnStat 426, 442, 1205.

»hetman wielki, nawyższy, zwierzchni« [szyk 9 : 4] (10 : 2 : 1): KromRozm III F8v; BielKron 423v; OrzQuin R2; BielSpr 70 [2 r.]; StryjKron 757, 787 [2 r.]; OrzJan 41, 76; KołakCath Bv; A wſzákże o targowym polnym/ tedy tá moc niech będźie záchowáná do Hetmáná Wielkiégo [ad campiductorem generalem JanStat 294] SarnStat 312, 948.

»hetman wielki koronny, Korony Polskiej; hetman najwyższy Korony (Polskiej), Krolestwa Polskiego« [szyk 11 : 4] (3 : 1;5 : 1): yako prziſziagal y smovą czinyl Vielmozny pan Ian Grabya Tharnowſki Caſtellan krakowſki Heythman nayviſzy Corony polſkiey LibLeg 6/158v, 6/77v, 79v, 11/183v; GroicPorz A3; wiecżney pámięći godny mąſz Mikołay Sieniáwſki/ Hetman wielki Koronny/ ten by łáſkom wáſzym powiedźiał BiałKaz L3; SkarŻyw kt; ActReg 75; KołakCath B2v; JanNKar D3v; SarnStat 421, 425, 1048, 1204, 1214.

»hetman (wielkiego a. najwyższego) Księstwa Litewskiego« (15): StryjWjaz A2; StryjKron 757; KochJez kt, A2; KochEpit A3; ActReg 44; A ludźie narodu Litewſkiégo/ pod ſpráwą Hetmáná Wielkiégo Kśięztwá Litewſkiégo bydź máią. SarnStat 426 [idem 1204] 133, 425, 442, 862, 1015, 1204 [2 r.]; VotSzl C.

»(wielki) hetman liflandcki« [szyk 1 : 1] (2): A tego Páńſtwá [...] Iaſno wielmożny Pan á Pan Ian Chotkiewicz/ [...] wielki Hetman Liflandcki. [...] Adminiſtrátorem ieſt. KwiatOpis C3; SarnStat 425.

Szeregi: »jenerał to jest hetman« (1): Stároſtowie Duchownych, Generałowi, to ieſt Hetmánowi, máią bydz poſłuſzni. SarnStat 447.

»kampiduktor albo hetman« (1): SarnStat 447 cf »hetman wojska«.

»(ani) krol, (i, abo, ani) hetman« (5): RejWiz 118; Ktorych ſtároſtow niechby tá powinność byłá/ wywiedźiawſzy ſię pewnie wſzytkiego/ [...] Krolowi ábo Hetmánowi [regi aut imperatori] oznáymowáć ModrzBaz 103v; KochPieś 4; SarnStat 427; SzarzRyt C3.

»marszałek albo (i) hetman« (2): tedy cokolwiek Márſzałek álbo Hetman ku płáceniu rzeczy/ [...] chowáć poſtánowi: tákową vſtáwę przez obwołánié Woźnégo ma opowiedźieć. SarnStat 312, 425.

»hetman, starszy sprawca« (1): Bo do tákowey [obrony] ludzi Rycerſkich/ gotowych/ porządnych kupy/ iużby beśpieczniey y łácniey obywátele kráiow támtych/ zbieráć y zgromádzáć ſię mogli/ [...] nie ſwárząc ſię w ten czás gdyby ſię trzebá potykáć/ o Hetmáná/ o ſtárſzego ſprawcę. VotSzl E4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»hetman, wodz« (2): A iáko o Hetmány/ wodze y ludzie Rycerſkie iezdne/ w oyczyznie náſzey/ zá łáſką Bożą/ nie trudno VotSzl C, B4v.

»wojewoda, to jest hetman« (1): Ieſt w Polſzce Krol [...] ma pod ſobą Woiewody/ to ieſt polne ſwe Hetmány OrzRozm M3v.

α. W Polsce średniowiecznej (najczęściej odpowiednik wojewody); dux Modrz (22):

hetman czyj = podległy komu [z zaimkiem] (3): Boleſław [...] rzekł ku Hethmánowi ſwemu Wſzeborowi BielKron 353v; PaprUp B2v; KlonKr D3.

hetman czyj = dowodzący kim [w tym: z zaimkiem (3), z rzeczownikiem (1)] (4): Trzeciego vphu Hetmanem był Miecżſław kxiążę Opolſkie MiechGlab 10, 10 [2 r.]; StryjKron 406.

hetman nad kim (1): rok 1326. Władiſław Lokietek wziąwſzy ná pomoc tyſiąc dwieſcie Litewſkiego Rycerſtwá od Gediminá/ nád ktorymi był Hetmánem Dawid StryjKron 405.

W połączeniu z imieniem i nazwiskiem [w tym: imię + hetman (11), hetman + imię (8)] (19): MiechGlab 10 [3 r.]; ktory [Zbigniew] wźiąwſzy towárzyſtwo z brátem Boleſłáwem żáłowáli ſie ná Siećiechá Hethmaná we Wrocłáwiu ná Seymie/ iż ſie źle záchowuie BielKron 349v, 349v [2 r.], 350v, 351 [3 r.], 352v [2 r.], 353v, 354v; StryjKron 330, 405, 406, 457; Wladiſlaw Herman [...] bel Fortunnem Panem przes Hetmana ſwego/ Sieciecha kazdemu Nieprzijacielowi bel ſrogiem PaprUp B2v.

Wyrażenia: »hetman krolewski« (1): Skárbimirz Woiewodá Krákowſki Hetman krolewſki/ bacżąc páńſką łáſkę z ſwoich dobrych poſług/ ſhárdział krolowi BielKron 352v.

»hetman polski« (1): Kniáź Roman zgołá ſzáblą ogromnymi słowy/ Pośila ſwych [...] Toż Hetman Polſki czyni ſwych nápomináiąc StryjKron 240.

»hetman powiatowy« (1): ponieważ Woiedowie [!] wedle ſtárodawnych vſtaw ſą Hetmány powiátowymi ná woynie [palatini municipiorum duces sint in bello]. ModrzBaz 120.

»hetman wojenny« (1): Zaden ſie o tho niewſpierał/ iedno Wſzeborz Woiewodá y Hetman woienny/ kthory broniąc ſirot wielekroć porażał Włádziſłáwá BielKron 354v.

Szereg: »wojewoda i hetman« (1): BielKron 354v cf »hetman wojenny«.
b. Dla stosunków obcych różnych epok nazwa używana przez autorów polskich przez analogię; (supremus) dux (exercitus a. exercituum regni a. militum) Mącz, PolAnt, Modrz, Calep, Vulg, Cn; (summus) imperator (belli gerendi a. castrorum a. exercitus regni) Mącz, Modrz, Calep, Cn; tribunus PolAnt, Modrz, Vulg; princeps (bellatorum) in exercitu a. currus a. exercitus a. militiae a. virtutis PolAnt, Vulg; strategus Mącz, Cn; magister laniorum a. militiae PolAnt, Cn; ductor Calep, Cn; praetorius Modrz; archigubernus Calep; administrator belli gerendi, supremus exercitus capitaneus, praetor, rector armaturarum a. ducum a. exercituum a. militiae a. militum Cn (799): FalZioł II 9a; BielŻyw 126; CZtirzy ſą Hordy, to ieſt, vphi Tatarow á tyloż też maią Hethmanow ktore Czarzami zową. MiechGlab 28, **v, 6, 29, 58, 59; LibLeg 10/69, 11/167v, 168; HistAl A4; LubPs hh4; RejWiz 86v, 155v; Pocżynił theż [Ezechijasz] w woyſku ſwego ludu Hetmány [principes bellatorum in exercitu]. Leop 2.Par 32/6; zwyćiężył [Judas Machabejczyk] pothym dwu Hetmánow wielkich y mocnych z woyſki ich Leop 1.Mach 2 arg, 4.Reg 25/10, 15, 18, 1.Par 12/14, 1.Mach 8/10, 2.Mach 4/40, 8/22; RejZwierz 3v, 4v [2 r.], 5, 6, 9v (28); BibRadz 2.Reg 3/38, 4.Reg 25/23, 26, 1.Par 7/40, 2.Par 18/31 (11); Był potym v nich [u Rzymian] Dyktator/ á to był nazwirzchnieyſzy. Po nim był Magiſter equitum/ to ieſt Hetman. BielKron 119v, 28, 64v marg, 114, 117v, 120v (21); KwiatKsiąż O4 [4 r.]; Primo congressu amisit ducem exercitus, W pierwſzem potikániu hetman zábit. Mącz 147d, 3c, 59b, 65d, 86b, 115d (21); oni wieldzy Hetmáni ſtárzy/ mało mieli ná tym/ iż vmieli Ricerſkie rzemięſło doſkonále/ ále chcieli być ktemu y vcżonemi: iáko Alexánder wielki GórnDworz G3v, G4v, G8 [2 r.], H2v, Q6v, Z6v (10); HistRzym 128v, 130v, 131; RejPos 213v, 217v, 218 [2 r.], 220v, 243 (9); RejZwierc 60v [2 r.], 64v [2 r.], 86 [2 r.], 93, 149 (14); Wiele ſie ich też ná to zgadzáło Hetmánow ſtárych iż táka ordynácya ná kſztałt Ryby Káráſiá ieſt pożytecżnieyſza niż gránowita BielSpr 23, 8, 12v [2 r.], 15, 15v, 18v (11); BudBib 2.Reg 24/4 [2 r.], 4.Reg 9/5, 1.Par 27/3, Ier 40/5, Iudith 14/1, 1.Mach 3/27; BiałKaz L2; BudNT Act 23/15, 17, 18, 19; PaprPan K [2 r.], Kv, M, N4, R2v (10); ModrzBaz 22v, 42, 59v, 74, 83 [2 r.] (16); Calag 588b; SkarŻyw 284; KochPs 99, 112, 161; woyſká wielkie Cartaginenſkie [Agatokles] z Hetmány poráził StryjKron 432, 115, 210, 240, 265 [2 r.], 406, 532; KochPieś 36; GórnRozm A2, G4; KochProp 7; ZawJeft 3, 12, 17, 36; ActReg 182 [2 r.]; Calep 89b, 343b; GostGospSieb +3; Phil N, O3 [2 r.]; GórnTroas 44; gdy przyſzedł Agrippá y Bernicá z wielką okazáłośćią; y weſzli ná mieyſce ku ſłuchániu zgotowáne/ z hetmánámi (marg) tyśiącnikámi. G. (–) y mężámi przednieyſzymi miáſtá onego WujNT Act 25/23, Act 21/32, 33, 37, 22/24, 26 (15); CzahTr E3v; SkarKazSej 673b; KlonWor **2.

hetman czyj = podległy komu [w tym: z zaimkiem (52), z przymiotnikiem (28), z rzeczownikiem (26)] (106): MetrKor 46/117v; MiechGlab 6; LibLeg 7/100v, 10/68v; RejJóz B8; LubPs gg6; RejZwierz 29v; BibRadz 3.Reg 15/20, 2.Par 8/9, 18/30, Iudith 4/1; OrzRozm N3v, N4; przedáli záſię Iozephá Putyfárowi Hetmánowi krolá Egipſkiego BielKron 16v, 10v, 49v, 67v, 69, 71v (52); Y był w iego kroleſtwie niektory Rycerz [...] wálecżny imieniem Plácidus nawyſzſzy Hetman Kro1ewſki HistRzym 126v; RejPos 27, 127 [2 r.], 127v [2 r.], 153, 185 (10); RejZwierc 200; Y vsłuchał Ben-há dád krolá Aſy/ á posłał hetmány ſwe ktore miał BudBib 2.Par 16/4, 1.Mach 7/26; BiałKat L2v, L4v; PaprPan S2, Aa4, Ff2; Opánował ie zá grzechy ich/ Iabin Krol Chánáán z Hetmánem ſwoim Zyzárą SkarŻyw 559, 500, 593; StryjKron 36, 41 [2 r.], 51, 56, 66 (9); CzechEp [377] [2 r.], [378]; dom Timokliiéy/ [...] záſtąpił ieden z przednieyſzych Hetmánów Alexándrowych. KochWz 140; GórnRozm A2v; ActReg 182; Phil F, M; SkarKazSej 667b, 681a.

hetman czyj = dowodzący kim [w tym: z rzeczownikiem (47), z zaimkiem (29), z przymiotnikiem (3)] (79): MiechGlab **2, 59; LubPs Xv; Odpowiedział im Pan Iudás bądź Hethmánem wáſſym [dux vester]. Leop Iudic 20/18, Gen 21/22, 33, Ex 14/7, Iudic 20/18, 2.Reg 24/2, 4, 4.Reg 25/23; BibRadz Gen 21/22, 32, Num 31/14, 1.Reg 26/5, 2.Reg 24/4 (14); trzećiego dniá Hetmáni chłopſcy wyſzli s vlmy do woyſká. BielKron 202, 64v, 70v, 74v, 85v, 109 marg (21); Achilles. Syn Peleuſów/ Hetman ludu Greckiego do Troyiey. Mącz 2c, 89c, 96a, 197c, 204b, 227d, 299d; OrzQuin R4; RejPos 22, 217v, 343; RejZwierc 201 [2 r.], 206v; BudBib 1.Reg 26/5, 2.Reg 23/19, 24/2, 1.Par 27/5, Iudith 6/2 (9); PaprPan kt; StryjKron 432; ZawJeft 12, 14; Calep 803b, 1083b; OrzJan 37; A gdy ſię ſtáráli iákoby go zábić/ przyſzłá wieść do Hetmáná roty (marg) wł: Tyśiączniká. (–) WujNT Act 21/31, Act 28/16 marg; SkarKazSej 689b.

hetman od kogo = nad kim (1): Pius cżwarty [...] zoſtał Márgrábią/ zebrał wielkie pieniądze/ [...] gdy był Hethmánem od Florentſkich/ przećiw Henrykowi Fráncuſkiemu krolowi BielKron 239.

hetman u kogo = dowodzący kim (2): Archanes wtory hetman v Turkow. MiechGlab *6; Calep 1083b.

hetman komu = dowodzący kim (2): Nálazł ſie wnet Hethman woyſku żydowſkiemu málucżki Dawidek RejPos 167, 167.

hetman nad kim (17), nad czym (5): Wten cżás Darius Ceſárz [...] rozrządziwſzy pięć ſeth hetmánow nád ſwemi vfy/ przyciągnąwſzy położył ſie nád rzeką Tygrys. HistAl E4; Leop Gen 26/26, 4.Reg 25/26; BibRadz Num 1/16, Ios arg, 2.Reg 4/2, 1.Par 12/20, 2.Par 32/6, 1.Mach 11/70; Ten potym Tytus Lárgius wybrał Hetmáná nád Rycerſtwem Káſyuſá BielKron 106v, 246v; Decarchus, [...] Dzieſiątnik Hetman nád dzieſiątkiem miaſt álbo Rot/ Rotmiſtrz. Mącz 79a, 156c, 240a, 463d; BudBib 2.Reg 4/2; PaprPan Hh4v; StryjKron 406; Calep 170b, 494a, 511a, 1009b.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy kraju, narodu, miasta lub z nazwą kraju [w tym: z przymiotnikiem (98), z rzeczownikiem (3); hetman + przydawka (80), przydawka + hetman (21)] (101): FalZioł IV 34b; BielŻyw 12, 116; MiechGlab *8, **, **2, **4, 16; LibLeg 10/146; KromRozm III E6; Leop 1.Mach 2 arg; SZkánderbek Aſzemleká z woyſkiem gdy pogromił/ Tureckiego Hetmáná/ áż do miáſtá gonił. RejZwierz 21v, 13 [2 r.], 17, 19v, 28v [2 r.], 32v (21); Ten [Baldwinus wtóry] poimał Gazym Turká/ Hetmáná máłey Azyey BielKron 178v; Hetmánowi Moſkiewſkiemu zdáło ſie być lepiey gdy ſie ruſzy s ſwego mieyſcá ná inſze BielKron 411, 9, 99v, 100v, 113, 130v (24); KwiatKsiąż N; Mącz 63b, 106a, 209b, 285b, 291c, 309b; GórnDworz G4; RejZwierc 23, 60v, 64 [2 r.], 149 [3 r.], 149v [2 r.] (13); PaprPan F3v, G, P2v, Q, Q3v (10); SkarŻyw 62; StryjKron 26 [2 r.], 51, 175, 406 marg, 577, 772; Phil C3, H2, I3 [2 r.], P3; á Náámáná Syryey hetmáná bogátego/ [prorok Helizeusz] [...] przypuśćić do śiebie/ [...] niechćiał SkarKaz 416a.

W połączeniu z imieniem i nazwiskiem [w tym: + hetman (301), hetman + imię (82)] (383): HistJóz A3; FalZioł IV 34b; BielŻyw 12 [2 r.], 116; MiechGlab *6, *8, **, **2 [2 r.], **4 (14); LibLeg 7/100v, 9/54 [2 r.], 10/146; RejJóz B8; KromRozm II 14v; KromRozm III E3; LubPs S6, gg6; RejWiz 155v; Leop Gen 21/22, 33, 26/26, Iudic 20/18, 2.Reg 24/2 (13); RejZwierz 13 [2 r.], 17, 19v, 28v [2 r.], 32v [2 r.] (22); BibRadz Gen 21/22, 32, Ex arg, 1.Reg 26/5, 2.Reg 8/16 (18); OrzRozm N3v; Roſkazał tedy krol [Dawid] Amazye Hetmánowi drugiemu ſtánąć trzeciego dniá ludu Iudá. BielKron 73, 9, 10v, 14, 16v, 28 (135); Mącz 2c, 63b, 89c, 106a, 209b (9); OrzQuin T4; GórnDworz G4 [2 r.], H2v, L5, Z2v; HistRzym 126v, 127, 131v [2 r.]; RejPos 13v, 22, 27, 127 [2 r.], 301 (14); RejZwierc 60v, 64 [2 r.], 149 [3 r.], 149v [2 r.], 154 (21); BielSpr 56v; BudBib 1.Reg 26/5, 2.Reg 24/2, 1.Par 27/5, 7, 8 (11); BiałKaz L4v; PaprPan A3v, Dv, F3v, G, I3 (23); Metellus Hetman przećiwko Iugurćie od Rzymian do Numidyey będąc posłan ModrzBaz 112, 42, 60v [2 r.], 112; ModrzBazStryj ¶2v; SkarJedn 136; KochOdpr D3; KochPs 125; SkarŻyw 62, 86, 187 [2 r.], 500, 559, 593; StryjKron 26 [2 r.], 36 [2 r.], 41 [2 r.], 51 [3 r.], 66 (29); CzechEp [377] [2 r.], [378], [389]; KochJez A4v; PudłFr 70; GórnRozm A2v; ZawJeft 4, 11; ActReg 182; Phil F [2 r.], H2, I3 [2 r.], M, P3; OrzJan 26, 37, 66; LatHar 326; WujNT Act 24/7, 22, s. 514; WysKaz 43; SkarKaz 385a, 416a; SkarKazSej 667b, 689b; KlonWor 7.

W połączeniach szeregowych (9): Y przykázał Sálomon wſſtornkiemu ludu Iſráelſkiemu/ Hetmánom/ y Sethnikom/ y Wodzom y Sędziom wſſyſthkiego Iſráelá/ y Kxiążętom fámiliey [tribunis et centurionibus et ducibus et iudicibus omnis Israel, et principibus familiarum]/ (áby z nim iácháli) Leop 2.Par 1/2; BielKron 187v; Poſtánowi ie też ſobie hetmány/ y tyſiącżniki/ y pięćdzieſiątniki [principes milium, et principes quinquaginta (marg) ante currum ponet sibi tribunos, et quinquagenarios (–)] BudBib 1.Reg 8/12, Deut 1/15, 1.Par 26/26, 27/1, 2.Par 1/2, 25/5; BudNT Mar 6/21.

W przeciwstawieniu: »hetman ... żołnierz« (1): Skrzyniá Boża/ y Izráelcżycy/ y Zydowie wnamiećiech mieſzkáią: Hetman y żołnierze [imperator et milites] pod niebem oboz máią ModrzBaz 113v.

W charakterystycznych połączeniach: hetman biegły, bogaty, chytry (2), cnotliwy (a. wysokiej cnoty) (3), cny (2), dobry (lepszy) (5), dzielny (2), dziwny, godny (2), gorny, groźny, łaskawy, mądry (a. wysokiej mądrości) (3), mężny (7), mocny (3), nieprzyjacielski (4), nieumiejętny, okrutny (3), przedni (na)przedniejszy) (7), pyszny (3), sławny (29), sprawny (4), srogi (5), stary (starszy) (5), święty (2), udatny, urodziwy, waleczny (3), wielki (więtszy) [= sławny] (19), zacny (15), zły, zmyślny, znamienity (2).

Wyrażenia: bibl. »hetman drabski« (1): przyſzedł Newuzárádán hetman drabſki [princeps laniorum] (marg) Albo Zolnierzſki/ iakoſmy indzie przełożyli. (–)/ ktory ſtał przed krolem Bawelſkim w Ieruſzalimie. BudBib Ier 52/12.

»hetman morski, nad morską armatą, armaty« = navarchus Calep, Cn; dux praefectusque classis, praepositus classi, trierarchus, triremis gubernator Cn [szyk 5 : 1] (4 : 1 : 1): LibLeg 9/54, 10/67; Calep 690a; pokaże to Livij et Flori de geſtis Romanorum teſtimonio, [...] tego Libona być Hetmanem Morſkim opiſuie z ſtrony Pompeiuſowey StryjKron 41, 66, 602 marg.

»hetman nadworny« = princeps laniorum PolAnt (2): Fáráon [...] dał mię był pod ſtraſz do domu Hetmáná nadwornego BudBib Gen 41/10, Gen 41/12.

»na(j)wyższy, napi(e)rwszy hetman« = tribunus militaris Mącz; imperator Calep; princeps militiae PolAnt [szyk 13 : 3] (14 : 2): MiechGlab 59; BibRadz Iudith 13/18; BielKron 116v, 178, 215v, 278v, 279v; KwiatKsiąż N [2 r.]; Mącz 463d; HistRzym 126v; BielSpr 29; Owo głowá Holofernowá/ nawyſzſſego Hetmáná woyſk Aſſyryiſkich [principis militiae Assyriorum Vulg] BudBib Iudith 13/18 [19]; SkarŻyw 500; Calep 511a; GórnTroas 64.

»hetman polny« (1): tego [Judasa Machabejczyka] mieyćie Hetmánem polnym [princeps militiae] Leop 1.Mach 2/66.

»hetman rycerstwa, nad rycerstwem, ludu rycerskiego« = dux militum, princeps exercitus Vulg; princeps militiae PolAnt (3 : 3 : 1): Leop Gen 26/26, 2.Reg 24/2, 4.Reg 25/26; y zámordował ie mieczem/ [...] Abnerá [...] y Amázę ſyná Ietherowego hetmáná rycerſtwá Iudſkiego. BibRadz 3.Reg 2/32; BielKron 106v, 279v; BudBib 2.Reg 24/2.

»hetman wodny, wojska nawodnego« = dux et praefectus classis Mącz, Cn; navarchus, praepositus classi, trierarchus, triremis gubernator Cn (3 : 1): Solimánnus Turek wypráwił Bárbároſę Hetmáná wodnego przećiw miáſtecżku Káſtellánowum wodą BielKron 191v, 228v, 389v; Mącz 96a.

»hetman wojenny« [szyk 1 : 1] (2): Modo a nostris imperatoribus subacti, [...] Iuż od naſzich Hetmánów woyennych obyczáyem podbići Mącz 227d; ZawJeft 6.

»hetman wojska, nad wojskiem, wojsku« = dux exercitus a. exercitum a. militum Mącz, Calep, Vulg; praefectus exercitus PolAnt, Calep; princeps exercitus a. in exercitu PolAnt, Vulg; imperator, strategus Calep, Cn; hyparchus Calep (25 : 6 : 1): Leop Gen 21/22, 33, Ex 14/7, Iudic 20/18, 2.Reg 24/4, 4.Reg 25/23; Po Achitrofelu był Ioiádá ſyn Bánáiaſzow y Abiáthar/ A Hetmánem woyſká Krolewſkiego Ioáb. BibRadz 1.Par 27/34, Gen 21/22, 32, Num 1/16, 31/14, 1.Reg 26/5 (12); BielKron 64v; Mącz 197c; RejPos 167; BudBib 1.Reg 26/5, 1.Par 27/5, Iudith 6/2, 13/18; PaprPan Hh4v; StryjKron 432; HYPARCHVS Praefectus provinciae vel exercitus, cuius potestas et auctoritas superiorem potestatem agnoscit – Staroſta powiatowy, item, hetmąn nad woiskięm. Calep 494a, 511a, 1009b; OrzJan 37; WujNT Act 28/16 marg.

Szeregi: »(tak) krol i (abo, albo, jako i) hetman« (10): BibRadz 1.Mach 6/57, 60; RejAp 68, 162v; kiedy by ſie byli Rzimiánie/ Alexánder wielki/ Hánnibál/ y ini ſławni krolowie/ ábo Hetmáni ná te rzecży wſzytki oględáć mieli/ nigdyby byli ku onej wielkiey ſławie/ y wywyſzſzeniu nie przyſzli. GórnDworz Ii3v; PaprPan Ff2, Ff2v żp; GórnTroas 6, 7, 64.

»krol, książę, hetman« (3): gdzye oto Anyoł wſtąpiwſzy ná ſłońce zwoływa ptakow powietrznych áby [...] pożárli ciáłá pomordowáne krolow kſiążąt hetmánow RejAp 163, 163v; GórnDworz Q7.

»hetman, (albo, i, a) książę« = dux et princeps PolAnt [szyk 7 : 7] (14): LubPs S6, gg2v; BielKron 100v, 124v, 201v, 278v; KwiatKsiąż O4v; Fornix, etiam dicitur arcus triumphalis, Nieyákie záłomione budowánie ná xtałt sklepu vczinione Hetmánowi álbo xiążęciu po otrzimániu zwicięſtwá ku czći. Mącz 134c, 225b; RejAp 82v; RejPos 343; BudBib Esth 3/12, 1.Mach 14/47; StryjKron 432.

»hetman ani obrońca« (1): Bo ták mowili niemáiąc żadnego Hetmáná áni obrońce [principem, et adiuvantem] BudBib 1.Mach 12/54.

»hetman albo najwyższy porucznik« (1): legato, Hetmánowi álbo naywiſzſzemu porucznikowi. Mącz 463d.

»rotmistrz albo (i, abo) hetman« [szyk 6 : 3] (9): FalZioł II 9a; Wywiodł potym Ioiádá kápłan rotmiſtrze y Hetmány [centuriones et praefectos exercitus] mowiąc im BibRadz 2.Par 23/14; Chiliarchus, [...] Rotmiſtrz/ álbo Hetman máyąc pod ſobą tyſiąc zołnierzów/ apud Latinos Tribunus est. Mącz 51c, 204b, 299d, 463d; SkarŻyw 187; Calep 803b; PowodPr 62.

»sędziak i (albo) hetman« [szyk 3 : 1] (4): Z Dámáſzku Hetmáná álbo Sędzyaká [król Baldwinus III] wielekroć pod ſáme mury mieyſkie gonił. BielKron 178v; SkarŻyw 558 [2 r.]; SkarKazSej 689b.

»hetman i (albo, a, abo) sprawca« [szyk 6 : 2] (8): RejPos A4; bo gdyby ſwoi znali po Hetmánie álbo innych Sprawcách iákie wątpienie w potkániu/ prędkoby pirzchnęli wſzyſcy. BielSpr 26v, 16, 17, 26, 26v [2 r.]; IOzue zpokolenia Ephráim/ ſługá był y napierwſzy ſpráwcá y Hetman Moyżeſzow SkarŻyw 500. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»starosta albo (i) hetman« (2): BielKron 192; vcżynili go [Zopirusa] wnet Stároſtą y Hetmánem/ á on pothym powoli miáſto Dáriuſowi podał. RejZwierc 45.

»starszy i hetman« (1): Ia yeſth wezir wielky [...] Czeſarza yego m. roſzkazanya. Starſſi y Hethman Imbrahimbaſſa. MetrKor 46/117v.

»wodz, (albo, a, i) hetman« [szyk 7 : 5] (12): Y poſłał Pan Aniołá ktory wytráćił wſzytki mocarze w woyſzcze y wodzá y Hetmáná [et ducem, et principem] w oboźie Krolá Aſſyriyſkiego BibRadz 2.Par 32/21; BielKron 31v, 55v, 248v; Mącz 265a; RejPos 324; BielSpr 13v, 18, 18v, 30; StryjKron 406; Phil M.

W przen (1): Konſtántin Kſiążę Oſtrowſkie [...] Oſtáwił był dwu ſynu/ Ilgi vmárł młodo/ Zoſtał ieſzcże Bázyli/ [...] Bo iuż tego Hetmánem/ cnotá vcżyniłá. RejZwierz 91v.
2. Sprawujący rządy cywilne, zwierzchnik, pan; praelatus PolAnt; magister a. praefectus (apparitionis a. apparitorum a. lictorum) Cn (8): Bo Koleryk wnet z myſlą ſwą wzgorę wyleći/ wnet chce być hetmánem/ á choć nic nie máſz przedſię ſie ſobie pánem zda. RejZwierc 3v; Y przyprowádzili Hetmánowie [praelati] ná obnowienie ołtarzá/ [...] dáry BudBib Num 7/10.
Wyrażenia: »hetman miejski, miasta« = princeps civitatis PolAnt (2 : 1): ktore [znaki] Hetman Mieyſki/ álbo ten ná ktorego then vrząd oſobliwie przynależy/ ze dwiemá z Rády częſto opátrowáć powinien GroicPorz b4; BielKron 190v; BudBib 4.Reg 23/8.

»świata wszytkiego hetman« (1): Ale kto ſie tym [namiętnościom] vwiéźdź nie dał, więtſzym ten pánem, niż ów, co świátá wſzytkiégo Hetmánem. GosłCast 6.

»[nad czym] wierzchni hetman« (1): A wſzákżebym ia nie rad w herbie miał Cygáná Choćby też nád tą Rotą wierzchniego Hetmáná KlonWor 8.

Szereg: »książę i hetman familijej« (1): ſtáło ſie że offiárowáli Kxiążęthá Iſráelſcy/ y Hetmani Fámiliey [principes Israel et capita familiarum] ktorzy byli nád káżdym pokoleniem/ [...] dáry przed Pánem Leop Num 7/2.
3. Figura szachowa: królowa (2): Wſzytká ſie ſpráwá ogląda ná ſtole. Iáko dwá Krole przećiw ſobie ſiędą/ [...] Ten wygra/ przy kim dobry Hetman ſtoi. KochSz A2, B2.

Synonimy: 1. jenerał, kampiduktor, wodz; α. wojewoda; 2. jenerał.

BZ