[zaloguj się]
[pdf]

JĘZYCZEK (49) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N języczek języczki
G języczk(o)w
D języczkowi
A języczek języczki
I języczki(e)m języczki
L języczku języczkoch

sg N języczek (17). ◊ D języczkowi (1). ◊ A języczek (11). ◊ I języczki(e)m (3). ◊ L języczku (1). ◊ pl N języczki (10). ◊ G języczk(o)w (3). ◊ A języczki (1). ◊ I języczki (1). ◊ L języczkoch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Dem. od „język”, organ pomagający w spożywaniu pokarmów, u ludzi narząd mowy; lingula Murm, Cn (10): Murm 54; thedy wziąwſzy oliwy dobrey/ zagrzawſzy namazuy dziecięciu około vſzek/ y ſkronie, Pothym tąż oliwą ciepłą: namaży ięzýczek FalZioł V 39v; Takie pecherze na dziecinnym ięzycżku/ Cżynią ſie dla kwaſnoſci mleka. FalZioł V 39v, +6b, I 78d, V 37v, 39v.
a. Języczek traktowany jako organ kierujący procesami mowy [1 przykład w funkcji hipokorystycznej, 2 następne – peioratywnej] (3): Ięzycki złącżáią małżeńſtẃá/ Iteż inne przyiaćielſtwá BierEz Dv; [Mieszczka] Choćia piſmá nie vmie/ zwyćięży ćię ſłowy. Ma potemu ięzycżek BierRozm 27; Ale by kto chciał piſáć/ á dał pyorku wolą/ Snádnieyby iezycżkowi/ odiął wnet ſwąwolą. RejZwierz A4.
2. anat. Niewielki, ruchomy organ w jamie gardłowej, zamykający otwór krtani; epiglossis Mącz, Calep; uva Mącz (15): Gdy thy ziarnka w vſcie[ch] żuie/ albo warzącz tą wodą vſta pło[c]że [...] gardło j ięzycżek cżyſci FalZioł I 143c, II 3c; Epiglossis, sive Epiglottis, Ligula, nux gutturis, minor lingua, Yęziczek ktory dech przimuye y zámyka. Mącz 106c, 146d, 511b; Epigloſsis ‒ Ięziczek ktori zamika krztąn, abi na płuca napoy albo pokąrnmie prziſzedł. Calep 367a.
Zwrot »języczkiem glegotać« (1): Gargarizo, Máłym yeziczkiem [!] glegotáć nábrawſzy wodi wuſtá/ chárcháć. Mącz 142c.
lek. Wyrażenia:»języczek upadły [= niedowładny]; języczek spada (a. spadnie)« [szyk zmienny] (5 : 3); Toż też płokanie ięzycżek vpadły podnoſi, gdy ſobie cżęſto będzieſz vſta płokał. FalZioł I 124d, ‡4c, I 66d, [2 r.], 85b, 119c, 155d; Wrzody w Gardle gdy yezyczek [!] ſpádnie á cżłowiek nie może dobrze połykáć. Mącz 11b.
3. Ruchoma strzałka u wagi, wslkazująca jej przechylenie; examen, lingua Cn (1): Bo iáko ięzycżek v wagi [momentum staterae] ták ieſt przed tobą okrąg źieime Leop Sap 11/23.
4. bot. Roślina z rodzaju Plantagineae; Plantago lanceolata L. (Rost); lingula a. ligula Mącz; plantago Calep; lanceolata, lingua ovina, plantago longa Cn (22): Mącz 194b; Weźmi ſoku z ięzyczkow/ á day go chorému [na trzeciaczkę] pić po trzy kroć niż go nápádnie SienLek 141; Ięzyczki/ Plantago minor Spitzwegericht. SienLek 202, Xxx2; Plantago ‒ Bábka, ięziczk [!] Calep 811b.
Zestawienia: »języczek gęsi« = Cichorium Intybus L. (Rost: cicorea, podróżnik); cykoria, podróżnik; cichorea, chichoreurn herba, endivia Mącz [szyk 1 : 1] (2): Cichorea et Chichoreum herba, Cikorea niektórzi zową/ yezyczek [!] gęśy/ Podrożnik właſniey. Mącz 52d, 386c.

»jelenie języczki« = Scolopendrium officinarum Sw. (Rost) (6): Też anyż warzony z ielenimi ięzicżki [...] oczukrować/ piy że ten ſirop poranu FalZioł I 7a, I 98c; Ielenié ięzyczki/ Phyllitis Hirtzzungen. SienLek 228v, 94v, 166v, Xxx2.

»psie języczki« = Anchusa officinalis L. (Rost), plantago lanceolata L. (Rost); cynoglossum Mącz; arnoglossum Calep (5): FalZioł V 74v, 116; 76c; Albo nátłucz pśich ięzyczkow/ dryakwie polnéy/ á tego z ſolą ná bolączkę przywiń SienLek 126; Calep 97a.

»ptaszy języczek« = Polygonum aviculare L. (Rost), polygala comosa Schk. (Rost) (2): Lingua avis. Ptaſzy ięzycżek. FalZioł +4a, I 78d.

»języczek wrobli« = Polygonum aviculare L. (Rost) [szyk 1 : 1] (2): [sporysz] kładzie ſię po ziemi maiącz liſtki iakoby ruta/ á naſienie ma około liſtkow/ ktory też zową ięzycżkiem wroblem FalZioł I 20c; Polygonum ‒ Sporyſz aly wroblie ięzyczki Calep 818b.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Lingula ‒ Szpatuła, ieziczek, item wſtęga. Calep 605b.

Synonimy: 3. czopek; 4. »języczek gęsi«: podrożnik.

JW