[zaloguj się]
[pdf]

KAGANIEC (52) sb m

kaganiec (50), kraganiec (1), kraganc (1); kraganc BiałKat; kaganiec : kraganiec Calep (3 : 1).

-ec, -c (30), [-eć].

Pierwsze a oraz e jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie); -an- (37), -ån- (3); -ån- BiałKat; -an- : -ån- Mącz (6 : 1), BudBib (3 : 1).

Fleksja
sg pl
N kaganiec kagańce
G kagańca kagańc(o)w
A kaganiec kagańce
I kagańc(e)m kagańcami
L kagańcu kagańcach

sg N kaganiec (20). ◊ G kagańca (5). ◊ A kaganiec (8). ◊ I kagańc(e)m (2). ◊ L kagańcu (2). ◊ pl N kagańce (3). ◊ G kagańc(o)w (3). ◊ A kagańce (4). ◊ I kagańcami (1). ◊ L kagańcach (2); -ach (1) Mącz, -åch (1) KromRozm III.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w,

1. Lampa olejowa; lucerna Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz; lampas BartBydg, Mącz, Calep, Cn; lychnus Murm, Mącz; lampada, lucernarium, lucibulum BartBydg; fax Mącz; lychnuchus, spectacula, trulla Cn (41): Lucerna. eyn lampe Kágányec álbo láterná. Lychnus. Murm 138; Mymer1 29v; BartBydg 79, 84 [2 r.]; sktorych robakow gdy vcżvniſz proch á włożyſz go w kaganiecz gorączy/ tedy vzrzyſz około onego kagańcza wielkoſć wężow. FalZioł I 126d, I 137b; Bowiem iáko zbytnie przelanie oleiu gaſi fwiatło w kaganczu, takież zbytnie picie gaſi ciepło przirodzone. GlabGad G8; podniofl ſie s ſwego łożá á kágániec ktori przed nim ſwiećił zágáſił HistAl Nv; ſſalone od mądrych/ á nyemáyącc [!] oleyu w kágáńcach/ tho yeſt miłoſci przy wyerze/ od nyemáyących odłączone ſą. KromRozm III C8, C8; RejWiz 38v; y ieſt v nas lichtarz złothy/ y kágáńce iego/ áby były záwżdy kwiecżorowi zápalone Leop 2.Par 13/11, Ex 30/7, 35/28; Kágáńcow w ktorych ogień gore trzy tyſiące. BielKron 263v; Mącz 52d, 183c, 201b, 240c, 465b; BudBib Soph 1/12; Calep 356b, 579b; Tedy wſtáły one wſzytkie pánny: y ochędożyły kágáńce ſwoie. WujNT Matth 25/7, Dddddd2.

W porównaniach (5): Iż yeſt ſſczyra á nye omylna prawdá/ ktorey ſye dźyerżeć mamy / yáko kágáńcá w ćyemnoſci. KromRozm II c3v; Leop Dan 10/6; BibRadz 2.Petr 1/19; CzechEp 115; TWey łáſki promień Pánie wyſokośći/ Iák kágániec przenika GrabowSet F4.

Zwrot : »kaganiec zapalać« (1): ktory każe v grobu cżłowieká zmárłego oley y woſk/ to ieſt kágáńce y świecżki wzywáiąc Chriſtuſá Páná zápáláć. WujJud 239v.
Wyrażenia:»kaganiec gorający« (1): ocży iego by kágániec goráiący [ut lampas ardens] Leop Dan 10/6.

»kaganiec kościelny« (1): złotá nam nie trzebá: ále day oleiu do kágáńcow kośćielnych SkarŻyw 224.

[»kaganiec olejowy«: Niemniej też rzecży tey dokaże lampa to ieſt kaganieć oleiowy Cresc 1549/ 28 (Linde).]

»światło kagańca« (1): Y wytracę z nich [...] głosżárnowy y świátło kágańcowe (marg) abo kágańca. ( — ) [lumen lucernae]. BudBib Ier 25/10.

»kaganiec świecący« (1): Ktemu mamy namocnieyſze ſłowo prorockie/ ktorego pilnuiąc dobrze cżynić ie/ iáko kágáńcá świecącego [lucernae apparenti] ná ćiemnym mieyſcu BibRadz 2.Petr 1/19.

Szereg: »kaganiec i (abo) świec(zk)a« [szyk 1 : 1] (2): WujJud 239v; bo co on [Zakon] był iáko świecá ábo kágániec w ćiemnym mieyſcu poſtánowioná [...] to iuż náſz nowy ieſt iáko iutrzenká y dźień. CzechEp 115.
W przen (4): kaganyecz czyala twego yeſt oko twe yeſzly oko twe proſte a nyemayące nyektorey cząſzczy czyemnoſzczy bądzye teſz czyalo twe yaſne wſzythko PatKaz III 145; A nie potrzebuie tho miaſto áni ſłońcá áni mieſiącá áby świećiły w nim: ábowiem chwałá Boża oświećiłá ie/ a báránek ieſt kágáńcem iego. BibRadz Apoc 21/23; BudBib Prov 20/20, 27.
Przen: Wiara (2): Nie dufay temu iſz ſam kágániec maſz: ále ſtrzeſz áby wnim gorzáło. SkarŻyw 279; SiebRozmyśl Mv.
2. Druciany koszyczek unieruchamiający pysk zwierzęciu (zwykle koniowi lub psu), także wędzidło; capistrum, postomis Mącz, Calep, Cn; camus Calep (11): Mącz 37a; Postomis – Kawecząn, item kraganiecz. Calep 827a, 156a.
Zwrot: »kaganiec włożyć, kaganiec, który kładą« = postomis ... quod ... imponitur Mącz [szyk zmienny] (2 : 2): Mącz 315b; kiedy pocznie niedbále á nie chćiwie ieść/ włoż záś kágániec nań SienLek 189, 190v; CzechEp *3.
Przen: Powstrzymywanie (się) od mówienia, grzeszenia (4): gdyż on [Chrystus] nápiérwey kraganc nam vczyniwſzy/ wſzedł z ćiáłem náſzym ná mieśce ono BiałKat 176; iż y ſam tego ſobie życżę od niego/ áby kágáńcem tym ſłowá iego/ vſtá moię były śćiſkáne CzechEp *3v.
Wyrażenie: »kaganiec na gębę« [szyk 1 : 1] (2): Bá y ná owe przechyrki co Práwo nicuią/ Przed ktoremi by przed Sępy vbodzy dudkuią. Naydźie kágániec ná gębę GroicPorzRej C4; CzechEp ktv.

Synonimy.: 1. lampa, laterna; 2. kawecan, kłup, munsztuk, wędzidło.

MM