[zaloguj się]
[pdf]

KARNOŚĆ (178) sb f

a oraz o jasne (w tym w a 4 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N karność karności
G karności
D karności
A karność
I karnością karnościami
L karności
inne sg a. pl G - karności

sg N karność (41). ◊ G karności (68). ◊ D karności (5). ◊ A karność (20). ◊ I karnością (13). ◊ L karności (26). ◊ pl N karności (3). ◊ I karnościami (1). ◊ sg a. pl G karności (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

1. Posłuszeństwo, zdyscyplinowanie; wdrażanie do posłuszeństwa poprzez cały system wychowawczy wraz z karami i nagrodami; określony system praw i obowiązków, któremu należy się podporządkować, oraz władza pozwalająca na ich egzekwowanie; disciplina BartBydg, Mącz, Cn (142): Disciplina, rząnd, statek, obiczaynoscz, carnoscz BartBydg 195, 43; BielKom D8v, E4v [2 r.], F7, G2v; Obácżćież żećiem nie tylko ſobie ſamemu prácował/ ále też y wſzytkim ſzukáiącym kárnośći. BibRadz Eccli 33/18, Sap 13/11; Regere disciplina, Ná wodzy trzimáć/ To yeſt nie dáć ſwey woley. Kárność mieć. Mącz 349c; BudBib Prov 13/18, Sap 3/11; BielRozm 4.

Personifikacja (5): Oſoby rozmawáiące [!] wtey Komediey [...] Kárność/ diſciplina. BielKom nlb 8 [idem D4v]; Porucżam to miſtrzowi kárnośći/ Ktory ſądzi młodych ludzi złośći BielKom E2v, D4v, E2v, E3v.

W charakterystycznych połączeniach: karność czuć, mieć (3), za nic mieć (2); karności strzec, szukający, użyć; w karności przebywać.

Szereg: »ćwiczeństwo a karność« (1): Wielka to ſzkołá Chrześćijáńſka/ ty beſtye náſze z ktorymi chodźim záwżdy powolne mieć/ á o ten dar P. Bogá prośić/ y ćwiczeńftwá á kárnośći około śiebie vżyć. SkarKaz 314a.
a. O stosunkach pomiędzy Bogiem i człowiekiem (23): WróbŻołt oo4v; KromRozm III P2; Ano ty maż w nienawiśći kárność/ á porzućiłeś w tył słowá moie. Leop Ps 49/17, 118/66. Prov 6/23; RejZwierc 262; SkarŻyw 510; ReszList 149; SkarKazSej 662a, 696a.

karność czego [= ze strony czego] (1): Potym też to ieſzcże [...] o tych rozumiemy: ktorzy niechcąc być poddáni kárnośći ſłowá Bożego: y nie mogąc wytrwáć nápominánia zborowego: [...] ná zád ſie záś ku ſwiátu/ y więtſzey ćieleſney wolnośći wroćili. CzechRozm A6.

karność czyja [= wobec kogo] (1): Iż to wſſyſtko nápiſano dla náſſey kárnoſci/ to yeſt/ dla przykłádu ku náſládowányu dobrego/ á wyſtrzegányu złego. KromRozm II m3v.

karność czyja [= ze strony kogo] [w tym: ai poss (4), pron poss (2)] (6): LatHar 593; Zakonodawco náſz IEZV Chryſte/ rządźiſz ty ſam nas/ y ſpráwuy/ á z ręki y kárnośći ſwey nas nie wypuſzczay. SkarKazSej 702b. Cf »wychowywać w karności Pańskiej«.

W charakterystycznych połączeniach: karności chwycić się, imować się, nauczyć (2); mieć w nienawiści karność (2); karnością pohamowany, wzgardzić; z karności wypuszczać.

Zwroty: »w karności mieć« (1): Mogł też bes wſzego środku lud o woley ſwey wyucżyć y miłość im ſwą zálećić/ y ony [errata: on] w kárnośći mieć CzechRozm 122v.

»wycho(wy)wać w karności Pańskiej« = educare in disciplina Vulg (4): Oycowie nie pobudzaycie dzyeći wáſzych ku gniewowi/ ále ie wychowywaycie w náuce y w kárnośći Páńſkyey. RejPosWstaw 41v, 41v; WujNT Eph 6/4; SkarKaz 420a.

Szeregi: »karność i (a, albo) nauka (a. słowa)« = disciplina et sermones a. scientia Vulg; disciplina et verba PolAnt [szyk 3 : 3] (6): A tys wzgardził karnoſcią/ á odrzuciłes nauki moie za ſię. WróbŻołt 49/17, 118/66; KromRozm I B3v; BibRadz Ps 49/17; RejPosWstaw 41v [2 r.].

»karność i upominanie« (1): Wychowayćie oycowie dźiatki ſwe w kárnośći y vpominániu Páńſkim. SkarKaz 420a.

b. O stosunkach między wiernymi a władzą religijną (29): Bo gdyż káżdy ná Krzćie vmiera grzechowi/ á nowy ſpoſob żyćia y kárności prziymuie KuczbKat 135; RejPos Rozpr c2v; CzechRozm 248v; ModrzBaz 6v; CzechEp 119, 405; WujNT Philipp 4/8, Hebr 12/7; Spowiedź ſámá w Kátholickiey wierze dźiwnie ludźiom do cnoty y dobrych obyczáiow pomaga: kárność onę máiąc/ ktorey żaden vrząd świecki mieć nie może SkarKazSej 688a.

karność czyja [= ze strony kogo, czego] [zawsze ai poss] (12): WujJudConf 156v; Cżytamy w ſtárey hiſtoriey że ſyny Dawidowe zwano kápłany/ nie przeto żeby ſłużyli w rzecżach ſwiętych/ [...] ále że żywąc pod ſpráwą á kárnoſcią kápłáńſką/ náuk dobrych y piſmá ſwiętego vcżyli ſie. RejPosRozpr c3; ModrzBaz 6v [2 r.]; Klerykowie teſz y ſtan duchowny/ naprzod ſię był ſkáził/ żenić ſie iáwnie niewſtydáli/ kárność kośćielną zmiátáli/ Biſkupá ſobie nic nieważyli SkarŻyw 353, 291, 442; CzechEp 95, 359; gdy ſię ze wſzelákiey kárnośći ludzkiey wyimuią/ nie wyznawáiąc nád ſobą nie tylko żadney zwierzchnośći świeckiey ále też y rozſądkom ſynodowym/ podlec niechcą NiemObr 156; WujNT 649 marg, Zzzzz2.

W przeciwstawieniu: »karność ... rozpusta« (1): ná złey wierze Lutherſkiey álbo Kálwińſkiey/ nie pokoy ále roſterk/ nie iedność ále rozerwánie/ nie miłości ále gniewy/ nie kárność ále roſpuſtá/ nie poſłuſzeńſtwo ále ſwa wola rość muſi. ReszList 184.

W połączeniu szeregowym (1): dla przywyedźyenya ludźi ku wyerze y zakonowi yego/ przez ktory ſwyętymi ſye ſtawáyą/ y záchowánya y potwirdzenya w nim przez náukę/ nápominánye/ rząd/ y kárnoſć. KromRozm III H2.

W charakterystycznych połączeniach: karność chrystyjańska (chrześcijańska) (3), kapłańska, kościelna (8), ludzka, zborowa (2); karność mieć, zachowywać, zmiatać, znieść; przywodzić do karności; z karności wyimować się; być ku karności; żyć pod karnością; w karności trwać, zatrzymawać.

Zwrot: »karność nad sobą mieć« (1): tákiez ine duchowieńſtwo w nádzieię wolnośći ktore máią/ vrzędowi ſwemu niecżynią doſyć w zbytkách leżą/ kárnośći nád ſobą niemáiąc BielKron 204v.
Szeregi: »dyscyplina albo karność« (1): Do cżego należy Diſcipliná álbo kárność kośćielna/ bez ktorey rząd ludu Bożego ſtać niemoże. WujJudConf 156v.

»karanie i karność« (1): KARANIE y kárność. WujNT Zzzzz2.

»nauka, karność« (1): A thym byli pomocniki Stárſzy y Diakonowie. Ci opátruiąc vbogie: á oni w náuce/ w kárnośći/ y w inych poważnieyſzych koſcielnych/ ſpráwach/ zátrzymawáiąc y vſługuiąc. RejPosRozpr c3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»pokuta i karność« (1): To ieſt gdy lud poſpolity ſobie zwierzony náucżáią/ nápomináią/ y przywodzą do prawdźiwey pokuty y karnośći Chrześćiáńſkiey. WujJudConf 86.

»prawo i karność« (1): A ieſt to rzecż iáwna/ iż w tym dwoim przyrzecżeniu / wſzyſtká śie moc Cbrześćijáńſkiego práwá y kárnośći zamyka. KuczbKat 145.

»rząd i karność« (2): Iednák mu P. Bog pomagał/ iſz wżdy rząd y kárność ſię kośćielna napráwowáłá. SkarŻyw 291; CzechEp 26. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

c. O państwie i instytucjach o charakterze państwowym (36): RejZwierz 9 marg, 32 [2 r.]; po ktorym záćmieniu wnet byłá w Czechách wielką pokráká/ gdy dla Wiáry vpádłá byłá kárność poſpolita/ niemáiąc Krolá nád ſobą/ ſámi ſye sſobą wádźili. LeovPrzep Bv; ktorziby przewiedźiawſzy v dworu ſpoſob rządzenia Rzecżypoſpolitej/ [...] wychodźiliby przed inſzemi iáko herſtowie ná plác/ ábo iáko oni dawni bohátyrowie/ gdźieby cżęśćią Práwá ſtánowiąc/ cżęśćią około Sądow rádząc/ cżęśćią krzywdy od ludźi odganiáiąc/ cżęśćią oycżyzny broniąc/ pokázowáli to/ że ſą kárnośći dworſkiey wychowáńcámi nieledáiákiemi. ModrzBaz 14v, 14v marg, 31v, 36, 53v, 71v (9); OrzJan 21; Té wſzyſtkié porządki twiérdzą ſie kárnośćią: gdyż Káźimiérz mówi: Dáremné ieſt Práwo/ do którégo kárność nie ieſt przydána. SarnStat 224; Bo gdy boiaźń Boża ginie/ y wſtyd vpada: w ſámey tylo kárnośći vrzędowey nádźieiá do pohámowánia złośći zoſtáie. SkarKazSej 659a.

karność czego [= polegająca na czym] (1): y to práwem ma być zábroniono/ y wſzytcy do ſkromnego á miernego żyćia kárnośći máią być przyćiągnieni. ModrzBaz 82v.

karność czyja [= z czyjej strony] (1): A więc táki dźiw niema podlec kárnośći Dozorce? ModrzBaz 32.

W połączeniach szeregowych (6): BielKron 9v; A ieſliby go w obcy kray posłáć miano/ [...] trzebá go ſtátecżnie nápomionąć/ [...] áby pilnie obacżał á przypátrował ſię/ co też w obcych źiemiách zá obycżáie/ co zá práwá/ co zá kárność ModrzBaz 11v, 12v; SkarKazSej 660a, 697a, 698a.

W charakterystycznych połączeniach: karność dworska (2), pospolita, prawdziwa, słuszna (2), staroświecka, urzędowa, ziemska; karności bronić, nie odstępować, przystrzegać; podlec karności; do karności wieść; z karności nie ustąpić; karność niszczyć; karnością pohamowany, twierdzić się; w karności rządzić, zachowywać.

Zwrot: »karność nad sobą mieć« (1): ále Kſiążętá niekthore/ pod pokrywką s. Ewángeliey/ wiele roſthyrkow cżynią/ práwá nieſłucháią/ kárnośći nád ſobą niechcą mieć BielKron 226.
Wyrażenie: »sroga karność« (1): Abowiem co dobrego okrom tákiey ſrogiey kárnośći [severitate disciplinae] być może/ pokázuią to iáśnie obycżáie wiela onych dworzan ModrzBaz 14v.
Szeregi: »karność i (albo) dyscyplina« [szyk 1 : 1] (2): SarnStat 224; Zginęłá w tym kroleſtwie kárność y diſciplina SkarKazSej 659a.

»egzekucyja i karność« (1): Lecz wſzytko ná tym należy/ áby Práwá były ſpráwiedliwe [...] á nákoniec/ dobrą exekucyą y kárnośćią opátrzone. SkarKazSej 698b.

»karność i posłuszeństwo« (1): Zgubá kárnośći y poſłuſzeńſtwá. SkarKazSej 659a marg. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»prawo i (abo) karność« = leges et disciplina Modrz (2): Abowiem to być nie może/ áby tácy iákiemi práwy ábo kárnoſciámi pohámowáni być mogli/ ktorzy tákiey roſpuſtnośći á złośći z młodych lat twoich przywykli. RejPosWstaw [413]v; ModrzBaz 101. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»sprawiedliwość i karność« (1): wedle praw twoich pánował: ſpráwiedliwośći y kárnośći nie odſtępował SkarKaz )(2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»strofowanie i karność« (1): Spomináią Hiſtorikowie/ ktorzi ſpráwy Rzymſtiego [!] Páńſtwá wypiſáli/ przykłády ſrogie ſtrofowánia y kárnośći [exempla censurae severissimae actae]/ ktora bywáłá ná on cżás. ModrzBaz 32.

»ustawa i karność« (1): A miáſto práwnych y ſądowych vſtaw/ y kárnośći/ ieden drugiemu powinną miłość oddawáią CzechRozm 98v.

d. O wojsku (19): Nie ták iáko v náſzych/ wſzyſtká ſpráwá zgáſłá/ Niemáſz ſtraży/ kárnośći/ nie rozdáią Háſłá. BielSat L3 [idem BielSjem 25], M4; BielSpr 3; ModrzBaz 112; BielSjem 25, 34; O kárnośći w woyſcze. SarnStat 434, 435 żp, 1309.

karność czyja [= wobec kogo] [w tym: ai (3), G sb (1)] (4): ModrzBaz 113; A nie iedno Conſtitucią ſtarą nazad by wroćić trżebá/ ále y kárność żołnierſką/ y częſte woiowanie. GórnRozm M; Phil E; SarnStat 436.

W połączeniach szeregowych (2): Nędze y niewcżás wytrfáią/ iáko ieſt głod/ źimno/ gorącość/ mokrość/ kárność wielka/ poſłuſzeńſtwo/ zgodá/ przeto pod nimi trudno álbo s pracą Zamek wźiąć. BielSpr 66v; ModrzBaz 116.

W charakterystycznych połączeniach: karność osobliwa, rycerska, wielka (3), żołni(e)rska (żołnierzow) (4).

Wyrażenie: »sroga karność« (1): A Iż ni iedná rzecż z tych dwu/ nic zacnego niemoże ſpráwić okrom dobrych obycżáiow/ y ſrogiey kárnośći [ac severitate disciplinae]/ przeto żołnierzom táki żywot wieść trzebá/ ktoryby ie okazał być boiącemi ſię Bogá/ á miłownikámi vcżćiwośći. ModrzBaz 113.
Szeregi: »karność i ćwiczenie« = exercitatio et disciplina Modrz [szyk 1 : 1] (2): á záprawdę ći ludźie/ dla oſobliwey kárnośći y ćwicżenia rycerſkiego godni ſą zálecánia. ModrzBaz 118, 112v.

»dyscyplina albo karność« (1): A iże żadné práwá przez diſcipliny álbo kárnośći nie ſą mocné: tedy y Woiewodowie nie ſą wyięći od diſcipliny. SarnStat 305.

e. O dzieciach i młodzieży w środowisku rodzinnym i szkolnym (16): Ten kto rośćie przez kárnośći/ Nie pozbędzie nigdy złośći BierEz L4; GliczKsiąż F8; Bo Sálomon on mądry Krol/ mowi: Nieoddalay od dźiećięćiá twego kárnośći ModrzBaz 11, 23; SkarKaz 420a [2 r.].

karność czyja [= wobec kogo] (3): SarnStat 201 [2 r.], 1313 cf »wolność i karność«.

karność czyja [= ze strony kogo] [w tym: ai poss (3), G sb (1)] (3): ModrzBaz 130v; Bo muśi być pod kárnośćią oycowſką y pedágogow SkarKaz 44b, 44b.

W charakterystycznych połączeniach: karność domowa, ojcowska (2), studencka (3); nie oddalać karności (2); rosnąć przez karności; karność wielce ważyć, złożyć; być pod karnością.

Zwrot: »w karności chować« [szyk zmienny] (2): BierEz Q3; y rzekł bys ty mnie byłá dobrze chowáłá w pracy yákyey á kárnosći/ á nye w roſkoſſy/ nigdibych ya był ktemu nye przyſſedł. GliczKsiąż E6.
Szeregi: »karność a ćwiczenie« (1): Náoſtátek y dzyatki á ludzye młodzi ták młodzyeńcy iáko y pánienki niech to ſobie dobrze vważáią/ że im napirwey kárnośći á ćwicżenia potrzebá RejPosWstaw 42.

»nauka i karność« (1): Tákże z Aryſtoteleſowey ſzkoły [...] wyſzedł Alexánder Krol Mácedońſki/ ktory y ſam to ſobie ku wielkiey cżći miał/ że był wycbowáńcem náuki y kárnośći Aryſtoteleſowey [alumnum disciplinae Aristotelicae] ModrzBaz 130v.

»porządek i karność« (1): A Zeby porządek dobry y kárność [ordo debitus et rigor ordinatus JanStat 219] między ſtudenty był záchowan: chcemy SarnStat 202.

»surowość i karność« (1): y tákiego bráć ná biſkupſtwo nie każe/ ktory ſynow poddánych y poſłuſznych ſobie nie ma/ iż ie ták źle wychował/ iż ſurowość z nich y kárność oycowſką złożył SkarKaz 44b.

»wolność i karność« (3): O WOLNOSCIACH Y KARnośći Studentſkiéy, y innych Práwiéch Akádemiiéy. SarnStat 201, 201, 1313.

2. Kara, sankcja karna; karanie, karalność (34): biſczie tich wſzitkich kazaly poymacz A ych za takowi wiſtep kazacz skaracz niechbi takową Karnoſcz baczącz ynſchi tego sye niedopvſczal LibLeg 11/65v, 11/65v; BielKron 105; Bo gdy im zgadzamy/ á kárność potrzebną opuſzcżamy: onymiſz ſamymi Pan Bog nas karze. SkarŻyw 558; [Ká]rność z gnie[wu] pochodząca [ſ]zkodliwa. Phil R2v marg, R2v; Pan pomſty á nie kárnośći zákázuie. WujNT 233 marg, 310 marg, 443, Zzzzz2, Bbbbbbv; że po przywroceniu łáſki Bożey/ potrzebá było doſyć vcżynić karánim docżeśnym/ iáko były wory/ włośiennice/ popioł/ y ine kárnośći. WysKaz 29, 32.

karność kogo [= wobec kogo] (6): áby ſye drudzy kárnoſćią ich ná to pátrząc/ bali GroicPorz h, C2, hh, hhv żp, oo3v żp. Cf »karność występnych«.

karność czego [= za co] (1): Woienne Práwo/ ieſt obyczay ſtoczenia walki [...] kárnoſć przewinienia woiennego GroicPorz a3.

karność na kogo, na co (4): SarnStat 490; SkarKaz 458a; Tuś iuż ſłyſzał żywotá złodźieyſkiego márność/ Słyſzałeś też okrutną ná tych ludźi kárność. KlonWor 41. Cf »karność na występne«.

karność o co (1): nowinek roznych y cżáſem Koronie zelżywych (o ktore kárnośći niemáſz) po vlicach łowiąc PowodPr 73.

W charakterystycznych połączeniach: karność kościelna (2), potrzebna, szkodliwa; karność baczyć (2), opuszczać, otrzymać, postawić, ujrzeć; karności zakazywać (2).

Zwroty: »[jaką] karnością karać, karan« (2 : 2): y otim tez niechbich wiedzial przes tego ſlvzebnyka mego ktorą karnoſczią thy lyvdzie ſloczinczi mayą karany bicz. LibLeg 11/66, 11/90v, 91v, 142.

»podejmować karność« (1): Bo niemáſz nic Rzecżypoſpolitey ták ſzkodliwego/ iedno gdy niektorzi możni niepodeymuią kárnośći od Rzecżypoſpolitey [poenas reipublicae non pendunt] włożoney. ModrzBaz 96.

Wyrażenia: »karność wedle prawa« (1): W czwartey częſći o kárnoſći złoczyńcow wedle Práwá GroicPorz C2.

»karność występnych, na występne« (1 : 1): Trzećye przykazánya zakonne ſą [...] ſlużące [...] ku vſtrzeżenyu ſproſtnoſći/ á ku kárnoſći wyſtęmpnych. KromRozm II l3v; KochWr 30.

»karność nad złym« (1): Kárność potrzebna nád złemi. SkarŻyw 558 marg.

Szereg: »karność i srogość« (1): Sámá kradźieſz w Polſzce kárność/ y owſzem ſrogość otrzymáłá. PowodPr 79.
Wyrażenie przyimkowe: »bez, krom karności« (1 : 1): A wiele ich ſnadź ieſt/ ktorzy ie beſpiecznie popełniáią/ krom żadnego náruſzenia ſumnienia ſwego/ y krom żadney kárnoſći. GroicPorz kk3v; SkarKazSej 704a.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Animadversio – Bączenię, dogladanię. Karnoſzcz. Calep 71a, 170a.

Synonimy: 1. chowanie, ćwiczenie, ćwiczeństwo, dyscyplina, kaźń, nauka, obyczajność, pilność, polerowanie, porządek, posłuszeństwo, rząd, srogość, statek, strofowanie, surowość, upominanie, wychowanie.

Cf KARA, KARANIE, NIEKARNOŚĆ

MM