[zaloguj się]
[pdf]

1. KORZEŃ (1183) sb

korzeń m (358), korzenie n coll (89), korzeń a. korzenie (736); korzeń ZapWar (2), Murm (3), Mymer1, BartBydg, BielŻyw, GlabGad, MurzNT, SeklPieś, BibRadz (4), OrzQuin (2), RejAp, GórnDworz (2), RejPos, KuczbKat, RejZwierc, WujJud (2), BudBib (4), BudNT, ModrzBaz, CzechEp, KochFr, ReszPrz, ArtKanc (2),Calep (14), Phil (2), OrzJan, WujNT (10), WysKaz, SkarKaz (3), SkarKazSej (3); korzenie BielSpr, BielRozm, GostGosp, GostGospSieb, SarnStat (2); korzeń : korzenie FalZioł (205 : 64), RejWiz (1 : 1), Leop (7 : 2), BielKron (1 : 9), Mącz (16 : 3), SienLek (56 : 2), Oczko (2 : 2). [Do n coll korzenie zaliczone zostały przykłady, w których: a) przy formie „korzenie” występuje składnia zgody z przydawką w niewątpliwym sg n i (lub) z orzeczeniem w sg (n), np. to korzenie, korzenie jest, było; b) przy formie G sg wysiępuje przydawka w pl, np. tych korzenia; c) w zdaniu współrzędnym oraz przydawkowym względnym, nawiązującym do formy G sg, zaimek anaforyczny lub względny występuje w formie dopuszczającej interpretację jako sg n lub pl subst, np. weźmi korzenia i zetrzy je, korzenia, które kupują; d) w N i A pl występuje końcówka -a.]

-e- (1181), -ę- (2).

o jasne; -e- (79), -é- SienLek (5); -é (14), -e (2); -é MurzHist, KochPs, też SienLek (8); -e Oczko; -é : -e SarnStat (4 : 1).

Fleksja
sg pl du
N korzeń, korzenié korzeni(e), korzeniå
G korzeniå korzeni, korzeni(o)w
D korzeniu, korzeniowi
A korzeń, korzeni(e) korzeniå, korzeni(e), korzenié korzeni(a)
I korzeniem, korzenim
L korzeniu
inne sg N a. A - korzeń, korzeni(e); sg a. pl N - korzenié; pl N a. A - korzeni(e)

sg N korzeń (205), korzenié (68); -é (1), -(e) (67). ◊ G korzeniå (449); -å (125), -a (47), -(a) (277); -å BierEz, Murm, LubPs, Leop (3), BielKron (17), GrzegRóżn, HistRzym (2), HistLan, Oczko (2), StryjKron, CzechEp, NiemObr, KochFr, ReszPrz, WerGośc, GostGospPon, SarnStat (4), PowodPr, VotSzl, CiekPotr; -a MurzNT, KochZg, OrzQuin (3), RejAp (2), WujJud (2), BudBib (3), KochPhaen, GrabowSet, LatHar, SkarKaz (4); -å :-a, RejWiz (1 : 5), RejZwierz (1 : 1), BibRadz (2 : 5), Mącz (7 : 1), SienLek (64 : 1), RejPos (1 : 2), RejZwierc (2 : 1), SkarŻyw (1 : 3), WujNT (3 : 9). ◊ D korzeniu (2), korzeniowi (2); -u BielKron; -u : -owi FalZioł (1 : 2). ◊ A korzeń (129), korzeni(e) (7). ◊ N a. A korzeń (3), korzeni(e) (1). ◊ I korzeniem (105), korzenim (27); -im GlabGad (2), BielKron (4), CzechRozm, StryjKron, Calep (5); -em : -im Mącz (6 : 2), SienLek (2 : 12); ~ -em (7) Mącz (6), BiałKat, -ém KochPs (2), -(e)m (96). ◊ L korzeniu (32). ◊ pl N korzeni(e) (7), korzeniå (5); -(e) Leop, SkarJedn, ReszPrz, SkarKazSej; -å BielKron (3), SarnStat; -(e) : -å FalZioł (3 : 1). ◊ G korzeni (1) FalZioł, korzeni(o)w (1) Leop. ◊ A korzeniå (4), korzeni(e) (4); -å BielKron, Oczko, GostGospSieb; -(e) SienLek (2); -å: -(e) FalZioł (1 : 2); ~ -å (3), -(a) (1). ◊ sg a. pl N korzenié (46); -é (3), -e (1) SarnStat (3 : 1), -(e) (42). ◊ A korzenié (82); -é (10), -e (1) Oczko, -(e) (71). ◊ N a. A korzeni(e) (2). ◊ du A (cum nm) korzeni(a) (1) FalZioł V 113.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Narząd rośliny (przeważnie podziemny) służący do pobierania wody z solami mineralnymi z gleby i przytwierdzania rośliny do podłoża; radix Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; stirps Mącz, Cn; bulbus, rapum, taurus Cn (958): BierEz K; Truncus statura arboris insistens radici [...] Pyen od korzenya áż do gáłęźy. Murm 104, 101, 103; Mymer1 18v; BartBydg 128b; biała Cżemierzicza ieſth dla thego rzecżona iſz ma biały korzeń FalZioł I 45c; gdy Cżemierzicza roſcie podle korzenia ktorego drzewa/ thedy owocz onego drzewa ſtolcze cżyni. FalZioł I 46c; korzenia niema wodna rząſa. FalZioł I 77b; korzenie ma [pokrzyk – samica] dwa albo thrzy wielkie á ſpoione/ z wierzchu pocżerniałe á wnątrż białe FalZioł I 86c; [omieg] Korzeń ma iako ſieć ſprzirodzenia ſprawiony FalZioł I 93b; á to zwierzę mieſzka pod korzeniem thego ziela FalZioł I 93c, I 35d, 37d [2 r.], 38c [2 r.], 55b, c [2 r.] (48); Y co ieſt inſſego nędzny człowiek iedno iáko kwiatek kwitnący ktoremu y wiátr y ſłońce záwádzi á rázem ſie zachwieie że dáleko wypádnie ſkrozenia [!] ſwego ták iż y znák mieſcá iego niebędzie. RejPs 151; MurzNT Luc 3/9; Roście w zyemi korzenie/ á ná wirzchu ſzcżepy RejWiz 56, 128; Arbor agit radices altae. Drzewo głęboko w ziemi korzenie rozſzirza. Mącz 5d; Caudex, Pień który w ziemi korzeniem yeſzcze ſtoyi. Mącz 41 d; Fibiata radix ceparum modo, Koſmaty álbo włocháty korzeń yáko Cebulá. Mącz 125c, 27d, 34c, 69c, 88d, 199c (16); Tákże y w drzewiech widźiemy/ że wiele látorośli do gáłęźi/ wiele gáłęźi do pniá/ wiele pniow do korzeniá iednego ſą przywiązánych/ áby ſie ták wſzyſtkie ſtowárzyſzyły/ á wilgotnośći z korzeniá vcżeſtnikámi być mogły. WujJud 123v; BudBib Iob 14/8; CzechRozm 235v, 257v; Oczko 3v; SkarŻyw 13; I dąb choć mieścy przeſchnie/ [...] Przedſię ſtoi potężnie/ bo ma korzeń zdrowy. KochFr 132, 58; KochPhaen 13; ReszPrz 103; Calep 6a, 893a; GostGospPon 170; A iuż y śiekierá do korzenia drzew [ad radicem arborum] ieſt przyłożona. przeto wſzelkie drzewo ktore nie dáie owocu dobrego będźie wyćięte WujNT Matth 3/10, Matth 13/6, Mar 4/6, Luc 3/9, Rom 11/16; Lecż gdy tákże z woley Bożey przyſzedł robak y vgryzł korzeń/ y natychmiaſt vſchło drzewko ono Bluſzcżowe. WysKaz 1; SkarKaz 353b.

W połączenia z nazwą rośliny lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: ai (3), G sb (2), z + G sb (1); korzeń + określenie (5), określenie + korzeń (1)] (6): á nawięczey ta Paprotka ktora roſcie na dębowym korzeniu: ieſt nalepſza FalZioł I 98c, I 55d, 126b [2 r.]; Mącz 11c; Remora álbo Ononis/ Korzeń z wilczego grochu. SienLek 107 marg.

W porównaniach (3): OrzQuin M4v; O iáko to wielki y ſzkárády grzech/ ktory z gniewu iáko z korzeniá wyraſta. SkarKaz 314b.Cf Szereg.

W charakterystycznych połączeniach: korzeń (korzenie) aaronow, ciemierzyce, czyrwony (3), dębowy, długi (podługowaty) (5), dobry (2), drzew(a) (6), gęste, gładki (2), gruby jako sieć, klijowaty, z korzonki, z kosmacinkami, kosmaty (2), mastny, mią(ż)szy (3), (nie)cienkie (2), (nie)wielki (3), obsieczone, okrągły (2), paproci, rosochowaty, rowny, słodki, spojone, szary, szyrokie, święty, twardy (4), węzłowaty, wężownikowy, (z wi(e)rzchu) czarny (poczerniały) (5), z wilczego grochu, włochaty (2), (wnątrz) biały ((w koło) pobielały) (13), zakrącony, zakrzywiany, zdrowy, ziela (3), zwiły, żołtawy, żywy; korzeń (korzenie) roście (3), starzeje się; moc korzenia, skora, substancyja; korzenia nie mieć (2), trzymać się (2); z korzenia stręcić, toczyć, walić, wybiegły, wypaść; z korzenia wilgotność; od korzenia odrzucić; do korzenia przywiązany; korzenie mnożyć, rozszyrzać, ugryzować (ugryźć) (2); korzeniem w ziemi stać; z korzeniem targać; na korzeniu się dzierżeć, rosnąć, stać; na korzeniu kosmaciny, włochatość.

Przysłowia: Poki drzewá z korzenim nie wykopa poty będzie roſło/ poki Włodzimirſkiego kſiążęćią nie doſtaniem iáko máćice/ poty pokoiá mieć nie będziem. BielKron 353; StryjKron 215.

O ſzcżęſliwa mátká: O dobrego korzenia/ dobra roſzcżká. SkarŻyw 208, 225.

[iáki był korzeń tákie roſzcżki: iáka mátka tákie corki. SkarŻyw 789 (Linde).]

Zwroty: »korzenie poderznąc« (1): ále y cnotá wnich á pobożność/ iáko gdy drzewu korzenie poderzną/ vſchłá. SkarŻyw A2.

»korzeń puszczać (a. puścić) (w ziemię)« = radicare Calep (3): Habere radices altas Głęboko korzenie puſzczáć w ziemię Mącz 345a; Calep 893b, 1076b.

»z korzenim sadzić, wsadzony; wsadzony korzeń« (1 : 1; 1): Viviradix, Sczep/ to yeſt/ wſzeláka płónká którą s korzenim weſpołek ſadzą/ á którey korzeń zoſtáye ácz płonká vſicha. Mącz 500c; RejZwierc 107; Calep 1132a.

»z korzenia uschnąć, uschły; korzenie podeschną« = factus a radicibus Vulg (1 : 1; 1): A gdy ſię ráno przechadzáli/ vyzreli iż figowe drzewo z korzeniá vſchło [viderunt ficum arefactam a radicibus]. BibRadz Mar 11/20; WujNT Mar 11/20; SkarKaz 162a.

»(w)kopać korzenie« (2): BierEz I2; w kopałeś głęboko Iéy [winnicy] korzenié/ ták że ſye wnet rozroſłá ſzyroko. KochPs 121.

»z korzeniem wydzierać« (1): Vellere radicitus, vel cum radice. S korzeniem wydzieráć/ wyrywáć. Mącz 478c.

»z korzeni(e)m wykopać, wykopany« (2 : 1): Plantarium, ipsa planta, Szczep który yuſz odrósł á s korzeniem wykopány ná ynſze mieyſce bywa przeſádzón Mącz 302d. Cf Przysłowia.

»z korzeniem wykręcić; z korzenia wykręcony« (1; 1): Pámiętayże tedy nędzny cżłowiecże coś ieſt [...] zeſchłą trawą/ ździebłkiem co im wicher kręći [...]/ á nákoniec drzewem s korzenia wykręconym/ ktorego żadny znák nie zoſtánie. RejPos 163; KochPs 85.

»(jako) z korzenia wyrastać (a. wyrość), wyrastujący (a. wyrostujący)« (3 : 2): tho ziele niemiewa żadnego pręta s ktorego by liſt roſl albo gałąſki/ telko s ſamego korzenia liſt wyraſta FalZioł I 86c, I 48d; RejWiz 79v; Calep 421b; SkarKaz 314b.

»z korzeni(e)m, z korzenia wyr(y)wać (się); korzeń wyrwać« = eradicare Vulg; exserere radicem Mącz [szyk zmienny] (6 : 2; 1): RejWiz 111; Niechayćie/ byśćie lepak wyplewiáiąc kąkol/ niewyrwáli ſkorzeniem poſpołu y pſſenice. Leop Matth 13/29; Mącz 388a, 478c; SienLek 56v; Calep 370b, 396b, 932b; moglibyśćie rzec temu drzewu leśney figi; Wyrwi ſię z korzeniá/ á wſadź ſię w morzu WujNT Luc 17/6.

»z korzenia wywrocić (a. wywracać), wywrocon« (2 : 1): BierEz K; RejWiz 149v; nie dáy ſie iáko ſłábe drzewo kołyſáć ledá wiátrowi/ kthore ſnádnie może być s korzeniá wywrocono/ á nigdy ſie iuż potym zielenić nie może. RejZwierc 179.

Wyrażenia: »macica korzenia« (1): Przeto w owoczach nie doſtałych ſmak ieſt mały, gdyż ciepło ſłonecne nie dobrze w nich ſtrawiło wilgoſci z macicze korzenia tam wciągnioney GlabGad C7.

»pień korzenia« (3): BibRadz Dan 4/12; wyrąbćie drzewo/ á ſkażćie ie/ wſzákoż pniá korzenia iego wziemi zániechayćie [ut dimitterent radicem radicum eius arboris] BudBib Dan 4/23, Dan 4/15[12].

Szereg: »fundament a jakoby korzeń« (1): Cżemu wino podſtałe mocnieyſze bywa wſzakoż mniey trwałe. (–) Bowiem tam wſzitka moc iego ſama na wierzchu zoſtanie, wſzakoż takie richley zwietrzeie albo ſkwaſnieie iż lagier ktori ieſt fundument [!] winny á iakoby korzen iego iuż ſie od niego oddzieli GlabGad H.
Wyrażenia przyimkowe: »z korzenia« = w całości, doszczętnie, bez szans na dalsze istnienie (11): Bo pátrz gdy wielki kámień z gory ſie obáli/ Iuż Więc mocną drzewinę y s korzenia wáli. RejWiz 137v, 88v; OrzQuin S. Cf »z korzenia uschnąć«, »z korzenia wykręcony«, »z korzenia wyrywać«, »z korzenia wywrocić«.

»z korzeni(e)m« [objaśnienie cf »z korzenia«] (10): Wygładzi nas ten lud á potárga/ iáko woł trawę tárga s korzenim. BielKron 42, [852]. Cf »z korzeniem wydzierać«, »z korzeniem wykopać«, »z korzeniem wykręcić«, »z korzeniem wyrywać«.

W przen (24): Gdyż y zyele y drzewo nie roście ná gorę/ Aż korzeń zácżnie pirwey w zyemi ſwą náturę. Tákżeć theż ty przypadki ſwiátá omylnego/ Wiedz żeć też wſzytki roſtą s korzenyá iednego. Bo gdyż wiemy iż Pan Bog ieſt pocżątkyem wſzego/ To theż pewna iż wſzytko pochodzi od nyego. RejWiz 128; WujJud 110v; A ieſli niektore z gáłęźi vłomione ſą; á ty będąc płonną oliwą/ ieſteś w nie wſzczepion/ y sſtałeś ſię vczeſtnikiem korzenia y tłuſtośći oliwney: nie chlubże ſię przećiw gáłęźiom. WujNT Rom 11/17, Rom 11/18 [2 r.]; SkarKazSej 682a.

korzeń czego (1): á niżli śiekiérá gniewu tego Bożégo/ który iuż wiśi nád námi/ oſtrzem vderzy w korzeń czérwiwy wiáry/ y owſzem niewiáry náſzéy. OrzQuin Yv.

Zwrot: »głębokie korzenie czynić« = być trwałym (1): Abowiem czo ſię w młody vmysł wpoi/ tedy to głębokie korzenie cżyni/ áni to łatwie potym żadną mocą może być oddalono. KwiatKsiąż K3v.
a) W nawiązaniu do przypowieści o siewcy i alegoria mocnej wiary (8): MurzNT Matth 13/21; Ale kthory ná ſkáliſtym mieſcu wſian ieſt: tenći ieſt co ſlowo ſlyſſy/ y wnet ie z rádością prziymuie/ ále nie ma ſam w ſobie korzenia/ ále ieſt docżeśny[non habet autem in se radicem, sed est temporalis] á gdzieby przypadł iáki vćiſk y przeſládowánie dla/ ſlowá/ wnet ſie pogarſſa. Leop Matth 13/21; aleć ći niemáią korzenia ktorzy do czáſu wierząc/ czáſu pokuſy odſtępuią BibRadz Luc 8/13, Mar 4/17; BudNT C7v; WujNT Matth 18/21, Mar 4/17, Luc 8/13.
b) W alegorii życia ludzkiego oznacza (nie)bezpieczeństwo, (nie)trwałość (8): Ná mnoſtwie ſkał korzenie iego zágęśći ſie Leop Iob 8/17.

W przeciwstawieniach: »korzeń ... żniwo (2), latorośl, płod« (4): Y mawiałem/ w gniazdecżku ſwym vmrę/ á iáko drzewo Pálmowe rozmnożę dni. Korzeń moy otworzony ieſt wedle wod [radix mea aperta est secus aquas]/ á roſá przemięſſkawáć będzie ná żniwie moim. Leop Iob 29/19; á będą wſzyſtcy pyſzni/ y ći wſſyſcy co cżynią bezbożność/ źdźbłem: y zápali ie dźień Páńſki ktory prziydzie/ [...] ktory dźień nie zoſtáwi im korzenia áni płodu [radicem et germen]. Leop Mal 4/1, Iob 18/16; A przetoż iáko płomień ogniowy trawi śćierń/ á płomień zżyra mierzwę/ ták korzeń ich ſtánie ſię iáko prochno/ á látorośl ich zniſzczeie iáko proch/ abowiem odrzućili zakon Páná zaſtępow BibRadz Is 5/24.

Zwrot: »korzenia głęboko nie puszczać; korzenie głęboko zapuszczone« [szyk zmienny] (2; 1): Boc niéleda rzeczy potrzeba/ aby kto mogł o ſobie cwierdzic/ iże w dobrym ſtanié ieſt/ ale kto to ſobie chce przycytac muſi być mocny w wierze i muſi miéć macicę a korzęnié/ w prawdę głęboko zapuſzczoné MurzHist P2; A rozmáite złoſliwych mnoſtwo/ nie będzie pożytecżne/ y cudzołożne ſzcżepienia/ nie puſſcżą korzenia głęboko [non dabunt radices altas]/ áni poſtánowią vgruntowánie ſtátecżne. Leop Sap 4/3; SkarKaz 550b.
Przen (65):
a) To, co najistotniejsze, z czego coś wynika; źródło; początek; przyczyna; podstawa; radix Vulg, Modrz; truncus Mącz, Cn (34): BibRadz 4.Esdr 3/22; Korzeń z ktorego gniew nieporządny wyraſta/ ieſt miłość zbytnia ſámego śiebie SkarKaz 314a, 314b; SkarKazSej 686a [2 r.].

korzeń czego (21): BielŻyw 89; SeklPieś 31v; Mącz 467a; Leop Sap 3/15; Bać ſię Páná/ ieſtći korzeń mądrośći [radix sapientiae Vulg]/ á gáłązki iey ſą przedłużeniem żywotá. BibRadz Eccli 1/19[25], Leop Sap 3/15; Abowiem z wiela błędow [...]/ to ſą naiwiętſze/ nieumieiętność/ á mnimánie wielkie o ſobie: á korzeń tego dwoigá złego/ iny nie ieſt/ iedno kłam tych ludzi/ ktorzy pány w tho mnimánie o ſobie wpráwuią GórnDworz Ee3v; KuczbKat 345; WujJud 96v, 102v; BudBib 4.Esdr 8/52[53]; SkarŻyw 332; CzechEp 240; ReszPrz 54; WerGośc 254; Chćiwość korzeń wſzech złośći. Phil R marg, R; WujNT 671, 1.Tim 6/10, Zzzzz4; SkarKaz 314a marg.

korzeń czego [= będący czym] (1): A ſprzyiázna chęć/ áby byłá trwáła y mocna/ trzebá żeby ſię opieráłá o korzeń wiádomośći y przyzwycżáienia rzecży vcżćiwych [radicibus cognitionis et consuetudinis rerum honestarum] ModrzBaz 136.

W połączeniach szeregowych (4): WujJud 96v; te ſáme pocżątki/ te źrzodłá/ te fundámentá/ te korzenie tey to Lutherſkiey álbo kácerſkiey wiáry/ mogą ich fałſz [...] iáſnie pokázáć ReszPrz 54; WerGośc 254; A przez wiárę mowi: iż oná ieſt początkiem y fundámentem ludzkiego zbáwienia/ y iákoby korzeń wſzytkiego vſpráwiedliwienia WujNT 671.

W przeciwstawieniu: »korzeń ... owoc« (2): Powiadał też że pocżątek á korzen nauki ieſth gorzſki, ale vżytek á owoc iey ſłodki ieſt. BielŻyw 89; Leop *B4v.

Zwroty: »korzenie puszczać, mieć puszczone« (1 : 1): SkarJedn 395; Kośćioł korzenie ſwoie w niebie racżey ma puſzcżone/ á niſzli ná ziemi. SkarŻyw 92.

»korzeń wszczepić« (1): Abowiem pátrzay gdy iuż ten korzeń á tę máćicę wſzcżepiſz w ſerce ſwoie/ tho ieſt/ to miłoſierdzie á thę ſzcżyrość vmyſłu twego z mocną wiárą ſwoią/ iużci ſie wſzytki ine látoroſli [...] mogą z niey rozmnożyć ku pocżćiwośći temu Pánu. RejPos 172.

»korzeń wykorzenić« (1): iákoż ſię ſzáthan pocżął miotáć/ wſzákoż y Mſzą wykorzenił [...]. Wſzákoż korzenia z ktorego odmłodźic ſię mogłá Mſza/ nie wykorzenił do gruntu GrzegRóżn [F4].

»korzeń wyrwać« (1): Lepiéy [...] Rádźić o tym/ żebyśćie w cále téy wolnośći/ Swobody Potomkom ſwym dochowáli [...]. Ale nie gruntownégo ſtáwić nie możećie/ Poki tego korzeniá złégo nie wyrwiećie. Ná którym ſporny roſtérk y niezgodá rośćie KochZg A3. [Chodzi o spór między szlachtą, magnatami i królem w sprawie egzekucji dóbr i praw koronnych].

Szeregi: »korzeń a (i) fundament« [szyk 1 : 1] (2): A tákże obácż iáko to rzecż ieſt niebeſpiecżna ná nowym ſie korzeniu ſtánowić/ á ſtáry fundáment pſowáć SarnUzn F7v; SkarŻyw 332. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»korzeń, (a) macica (a przyczyny)« (2): Truncus aegritudinum, Korzeń/ máćicá/ á przicziny chorób. Mącz 467a; RejPos 172.

»korzeń i (a) początek« [szyk 1 : 1] (2): BielŻyw 89; Przetoſmy też wyżſzey wiárę korzeniem vſpráwiedliwienia y pocżątkiem názwáli WujJud 102v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»korzeń i źrzodło« (1): iż oćiec ma bytność doſkonáłą/ y bez niedoſtátku: y on ieſt korzeniem y źrzodłem ſyná y ducha ś. [...] gdyż właſnie ſyn z Bogá ieſt/ y duch z Bogá ieſt CzechEp 240. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

b) Ród, pokolenie, plemię, dynastia, potomek rodu; radix Vulg, PolAnt [czyj] (31): PatKaz III 94; WróbŻołt 79/10; A wſtąpi ná Kroleſthwo [córki króla od południa] ieden z płodu korzeniow iey [de germine radicum eius plantatio] Leop Dan 11/7, Os 9/16; BibRadz Dan 11/7; Nie weſel ſie Peleſzećie wſzytek że złamáná rozgá vbiyce twego/ bo z korzeniá wężowego wynidzie zmija/ á płod iey (wąż) goráiący/ y latáiący. BudBib Is 14/29; lecż głodem wymorzę korzeń twoy/ y ſzcżątek twoy wymorduie [!] [et interire faciam in fame radicem tuam]. BudBib Is 14/30, Os 9/16.

W połączeniu z imieniem założyciela rodu lub przymiotnikiem od imienia [w tym: G sb (4), sb indecl (5), ai (10); zawsze: korzeń + określenie] (19): PatKaz II 57 [2 r.]; PatKaz III 94; Leop Apoc 22/16; BibRadz Apoc 22/16; RejAp 51v [2 r.], 193; BiałKat a4; Będzie korzeń Ieſseow [Erit radix Iesse]/ á ktory powſtánie panowáć nád narody BudNT Rom 15/12; CzechRozm 200v; CzechEp 318; NiemObr 103; GrabowSet F3; To oná roſzcżká korzeniá Ieſſe/ która áni ſękiem grzechu pierworodnego/ áni krzywośćią grzechu vcżynkowego/ nigdy ſię nie oſzpećiłá. LatHar 477; WujNT 4, Rom 15/12, Apoc 5/5, 22/16.

W charakterystycznych połączeniach: korzeń Dawidow (9), Izajego, Jesse (5), Jessego (3), Jesseow; korzen ich, jego, jej, twoj, tych, wężowy; (z) korzenia kwiatek, latorośl (latorosłka) (5), lew, rożdżka (2); być, wyrość (3), wyjść, wyniść z korzenia; korzeń gładzić, wszczepić, głodem wymorzyć; korzeń usechł, wysuszon jest.

Zwrot: »wykorzeniać korzeń« (1): Oto teraz Alexánder Wołoſzyn/ wygnániec/ Zturczywſzy ſye/ woiuie Wołoſką Ziemię: wykorzeniáiąc z niéy korzeń itéż máćicę wſzytkiégo plemieniá y Narodu Wołoſkiégo OrzQuin Z4.
Wyrażenie: »korzeń plemienia i narodu« (1): OrzQuin Z4 cf Zwrot.
Szeregi: »korzeń i też macica« (1): OrzQuin Z4 cf Zwrot.

»korzeń i (a) narod« = radix et genus Vulg [szyk 3 : 1] (4): oto ieſt Lew ktory zwyciężył z narodu Iudá á s korzeniá Dawidowego. RejAp 51v, 193; CzechEp 318; WujNT Apoc 22/16.

»pień a korzeń« (2): Y Wyniknie rozczká ze pniá Iſáiowego/ á látoroſłká z korzeniá iego wyroſćie [virga de stirpe Isai et germen de radicibus eius]. BibRadz Is 11/1; CzechEp 298.

»korzeń, to jest pokolenie« (1): vynydzye roſczka ſkorzenya yeſſe to yeſt spokolenya krolewſzkyego ktory rodzay z yeſſe ſyą pocżął PatKaz III 94.

»korzeń i rod« (1): Ia [= Jezus] ieſtem korzeń y rod Dawidow [Ego sum radix et genus David] Leop Apoc 22/16.

»korzeń i rodzaj« = radix et genus PolAnt (2): BibRadz Apoc 22/16; Zwykł Pan Bóg mśćic ſie zániedbánéy wiáry [...]: á korzeń tych/ co o to niedbáli/ y rodzay wſzyſtek ich/ kaźnią/ karánim/ y nięwolą z źiemie głádźi. OrzJan 33.

a. Ze względu na swoje właściwości użytkowe (731): Parchy na głowie lecży vwarzone korzenie [ślazu] z bożym drzewkie [!] FalZioł I 3a; Też proch ſkorzenia tego ziela poſipawſzy na rany [...]/ wyſuſza ie á potym goij FalZioł I 13a; A naſienie tego ziołka y liſtiego y korzenie, ty rzecżi maią moc w ſobie odwierać [!] y wypychać zatkanie ktore bywa w żiłach FalZioł I 14d; Też woda w kthorey korzenie iego wrało/ żywot odmiękcża y ſtolcze cżyni. FalZioł I 15d; j też naprzeciwko wydymaniu na ſtholcze krom vcżinku/ z winem pity korżeń [desznika] wſpomaga. FalZioł I 88d; Iednoż doctorowie powiedaią iż by płod odeymowało korzenie tego drzewka [topoli] cżęſto pożywane FalZioł I 104b; Też korzeń [obrazków] ſtarty albo ſtłucżony á na pępek przyłożony/ ſtolcze cżyni FalZioł I 107a; Wodhki bywaią palone albo też dzałane zziela j s korzeniem we ſpołek niektore [...]/ niekthore z ſamego kwiecia/ niektore z ſamego korzenia FalZioł II 1c; Też Piretrum ziele/ ale lepiey korzenie iego cżo trzy złothe zawáży ſtarte/ ktemu przywziąc kamphori czo złoty zaważy [...]/ á tym. zęby płocż FalZioł V 80, I 2d [3 r.], 3a, 4c, d, 10a (215); Kroleſtwo Medſkie ku pułnocy niepłodne/ przeto głodne ieſt/ bo dziáłáią chleb z migdałow/ á wino z korzenia niektorych źioł. BielKron 268; Odoratae radicis herba, Ziele woniáyącego korzeniá. Mącz 260a, 450d; álbo prochem [rany] poſypowáć s korzenia tegoż źiela nátłukſzy. SienLek 128, 56v, 65v, 80, 105v, 119 (9).

W połączeniu z nazwą rośliny lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: ai (323), G sb (153), z + G sb (6), od + G sb (1), sb w składni zgody (1); korzeń + określenie (427), określenie + korzeń (57)] (484): Korzeń tego ziela Tatarſkiego ieſt barzo korzenny á zagrzewaiąci á ieſth dobri naprzeciwko boleniu żołądka y inſzych wnętrznoſci FalZioł I 32d; gdy korzeń małey ozanki będzie pity z wodą vwarzony/ przez ſiedḿ dni żołtą niemocz vlecżyſz FalZioł I 37b; Biały korzeń paluchow ieſth dobry tym ktorzy bol maią w nogach FalZioł I 63b; Też woda w ktorey by wrzało korzenie Koſaćczowo/ ſtrochą korzenia białey cżemierzycze [...]/ á thą wodą vmyway ſobie licze chczeſzli piegi y inſze flaki ſpędzić. FalZioł I 67c; Theż korzeń tego ziela domowey Liliey/ ieſt dobry ku vroſzcżeniu mięſa/ albo ciała w ranach z złych kroſt FalZioł I 72a; Wezmi korzenia ſlazowego tak długo iako palecz albo trochę dłużey FalZioł I 81b; Wezmi dzięgiel korzenie/ warz ie ſkraiawſzy w cżarnem piwie FalZioł V 74v; Takieſz też korzenie Piotruſzcżane cżęſto iedzione w potrawach/ pędzi vrinę z cżłowieka mocznie. FalZioł V 84v; Wezmi [...] korzenia z ziela łamikamieniowego FalZioł V 111v; przyłoż theż ktym rzecżam korzenia Rzepikowego: korzeń ieden albo dwa korzenia FalZioł V 113, +4c, +5b, I 2d [2 r.], 3b [2 r.], c (353); Y żuli trawę/ y ſkory drzew/ á korzeń Iáłowcowy był pokármem ich. Leop Iob 30/4; Mącz 244a; á pothym prochem z ſuchego ſzáłwiowego korzenia/ wyćieray dźiąſłá y zęby. SienLek 76; Albo weźmi ſrzedniey ſkory s korzenia wirzbowego/ á warz ią z przykrym winem SienLek 94; weźmi korzenia z Wilczego grochu [...]/ zſkrobże wierzchnią ſkorkę s niego/ á miáłko ią ſtłucz ná proch SienLek 107; Warz bábczánégo korzenia garść SienLek 149; Ktho w ſobie iad czuie: Weźmi korzenia od romanowégo źiela/ iáko śrzedniégo pálcá wierzchni członek SienLek 157, 47v, 48, 48v, 49, 52 (126); GórnDworz T7; Czopek może być/ vſtrugawſzy korzeń z ćwikły Oczko 26v.

W przeciwstawieniu: »korzeń ... ziele« (2): á gdy ktory doctor piſze ią [celidoniję] w receptach/ tedy korzenie ma być rozumiano nie ziele/ ábowiem w korzeniu ieſt więcſza mocz FalZioł I 30a, I 26d.

W charakterystycznych połączeniach: korzeń (korzenie) allantowy, babczany, barszczowy (2), biedrzeńcowo, bielonowy (2), bluszczowy, boragowe, brusci (10), brzoskwiany, bukwic(ow)e (bukwiczany) (3), bylicowy, bzowy (3), celidonijowy (celidonijej) (5), chebdowy (14), chrzanowy (chrzanu) (6), czarnego ziela, czemierzyce (8), ćwiklany (z ćwikły) (3), dragantae, drzew(k)a (4), dyptamow(y) (dyptanowy, dyptanu) (11), dzięgiel (2), dziewann(ow)y (7), dziewięsiłu, fistule pastoris, gorczyczny (2), goryczkowy (goryczki, goryczany) (5), granatow, grzybieniowy (3), hermodactillorum, jałowcowy (2), jaskołczego ziela, jaworowy, jeleniego ziela, kaparowy (8), kapusty (kapustne) (2), knapskich szczotek, kobylego szczawiu (7), kokornakowy (kokornaku) (2), konopne, kopytnikowy (3), kos(z)tywałowy ((z) kostywału) (4), kosaćcow(y) (38), koszyszczkowy (2), koz(ie)łkowy (5), krokosow, kropidłowy, kurzego ziela (4), lilijowy (domowej lilijej) (16), lisich jajek (3), lubszczykowy (5), łopianowy, malonowy, (małej) ozanki (4), mandragory, mieczykowy (11), mikołajkow (5), miodunkowy (2), mleczowy (2), niedospiałkowy, obrazkow, olesznikowy (4), omanowy (14), opichowy (3), orzeszkow (2), ostowy, paluchow(y) (8), pałaczku zajęczego, paprotki (paproci(any), paprociowy, paprot(cza)ny) (7), pasternakowy (pasternaku polnego) (7), pięćperstowy (2), piotruszczany (piotruszkowe, pietruszki) (16), piretrowe (piretrum, piretry) (7), (z) piwo(wo)nijej (piwonijowy) (13), podbiałowy, podrożnikowy (podrożniku) (3), pokrzykowy (10), pokrzyw(ow)y (pokrzywny, pokrzywiane) (7), polejowy, polnego kminu, (polnej) marchwie (2), polnej rożej, przemiotowy, przerwipępowy, przestępowy (7), psinkowy (psinek) (3), rastowy (rastu) (3), romanowy (romanowego ziela) (4), ruciany (ruty) (4), rumienkowe, rzepikowy (4), rzodkwiany (2), smolniku długiego, sosnki (sosnkowy) (12), spikinardi, sporzyszowe, szałwijowy (2), szczawiowy, ślazu (ślazowy) (42), trawy, trędownikowy, trzcinowe, wężownikow (8), wieprzyńcu, (więcszej) marzany (marzanowy) (4), (więtszej) centurzyjej (3), z wilczego grochu, wirzbowy, włoskiego kopru (16), wszywego kopru, zandaliny, zębowy (zębnego, zębowego ziela) (3), ziela (38), (z) ziela łamikamieniowego (2), ziela tatarskiego (2) ziela trzemdały, złotogłowu (złotogłowow) (2), żywokostu (żywokostowe) (2); korzenia być niepożytecznego; garść korzenia, moc (4), para, popioł (2), substancyja, użytek, wilkość, włosność (2); korzenia nakłaść (3), nakrajać (2), nasuszyć, natłuc (6), nawarzyć (uwarzenie) (10), nawierci(a)ć (uwierci(a)ć) (5), pożywać (pożywanie, używać) (8), przyczynić, przyłożyć (4), używać w lekarstwie (4), włożyć (2), wziąć (83), zjeść trochę; czopek (z) korzenia, maść, olejek (2), plastr (6), proch (53), skor(k)a (6), sok (23), wodka (7); z korzenia (u)czynić (uczyniony) (4); korzeń (korzenie) biały (2), czyrwony, jadowity, jedzony (jedzion) (6), kąsające, mastykowany, miąższe, okrągły (2), pieczony, pożywane, przyłożony (2), przyprawiony (2), przyżołć, (s)krajany (3), słodki, (s)tarty (na proch) (12), stłuczony (utłuczony) (na proch) (18), suchy (ususzon(y)) (4), twarde, trzy (3), (u)kopany (4), (u)warzon(y) (57), woniający, zielony; korzeń gryźć, jeść (2), oskrobać, przykładać (przyłożyć) (7), (na proch) (ro)zetrzeć (4), skrajać (3), stłuc (utłuc) (na proch) (25), ususzyć (3), (u)warzyć (nawarzyć) (46), używać, wetknąć, włożyć, wykopać, wziąć (2), zwiercić, żwać; korzeń (korzenie) goi (2), jest (nikczemu) pożyteczny (4), leczy (5), (nie) godzi się (jest użyteczny, dobry) ku lekarstwu (w lekarstwo) (15), odpądza (uśmierza) bol (2), pomaga, umacnia zęby, wchodzi w lekarstwa (w lekarskie rzeczy) (8), wr(z)ało (10), wyczyścia, wysusza, zabija chrobaki; z korzeniem utłuc, uwarzyć (uwarzony, uwarzenie) (3); rość na korzeniu.

α. Podziemna, zgrubiała część rośliny warzywnej stanowiąca najistotniejszą jej część użytkową (niekoniecznie będąca korzeniem właściwym) (8): FalZioł V 46v; Mącz 27d; Korzenie niedobre/ co gorzkie/ iáko Cebulá/ Por/ Czoſnek/ Rzepá y inne korzenie: á wſzakoż gdy ie vwárzy/ złego ſoku pozbywaią SienLek 8v; Oczko 3v; Calep 142a; Vrzędnik y Dworká máią tego ſtrzedz/ áby conarániey ſzcżebrzuchy były ogrodne do kuchniey/ ták też y ogorki ſłone/ pietruſzkę/ y inſze korzenie/ ktore ſie ná ogrodźie rodźi wſzelkie. GostGosp 16, 68.
2. Roślina, zwłaszcza użytkowa (93): wino w ktorym by wrzało to korzenie [= tatarskie ziele] ſcinamonem á zgałganem/ trawienie cżyni dobre/ albo vcżyniwſzy proch ſtego polſkiego korzenia [ſtego korzenia SienHerb 41a] á ſcinamonem á zgałganem/ zwieſzawſzy [!] thy prochy day wypić FalZioł I 32d; TVrbith ieſth korzenie ktore thu do nas przynoſzą/ roſcie na brzegoch morſkich FalZioł I 148d; REuponticum ieſt podobne Reubarbaro [...]. Wino w ktorymby było vwarzono to korzenie [...] ieſt barzo dobre ku piciu FalZioł III 11a; Zaſię lepſze ſą [kiełbie] kthore korzenia pożiwaią dobrego: niż ktore piaſku iako Okuń. FalZioł IV 45c; Wezmi drzewa Aloes/ polney drijakwie/ ieleniey bdły [...]/ ziela trzemdały/ korzenia wężownikowego/ podrożniku/ rożey cżyrwoney/ muſzkatowego kwiatu/ każdego z nich. 3. łoty [...]. ty korzenia wſzytki ſtłucz FalZioł V 70, I 1b, 3c, 64b, III 5a, 11b, V 69, 103; BielKron 441v, 442v, 452v; Rha, Bárzo wielką rzéká [...]/ wpáda w morze Káſpium zwáne przy który [!] korzenie álbo grzib niepoſpolitego liekárſtwá rośćie. Rha vel Rheon, Barbarum, et vulgo Reubarbarum zwány, Mącz 354d, 242d; HistRzym 17.
Zestawienia: »korzeń bykowy« = Aristolochia clematitis L. (Rost); kokornak powojnikowy, bylina pnąca o właściwościach leczniczych z rodziny kokornakowatych (Aristolochiaceae) (2): Weźmi korzeń bykowy/ rozwarz go w ocćie na kliy SienLek 79v, 79v.

»czarny korzeń (ogrodny)« = prawdopodobnie Helleborus niger L. (Rost); ciemiernik, bylina z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) (6): [skoczek] zwirzchu lathoroſle ma khrothkie á na nich kwiat z okhołkiem iakoby na cżarnym korżeniu FalZioł I 62b, +5a, I 64d [2 r.], II 5b [2 r.].

»czerwony korzeń« = Rubia tinctorum L. (Rost); marzana barwierska, bylina z rodziny marzanowαtych (Rubiaceae); alcibiadion, anchusa Calep (4): SienLek 149; Alcibiadion – Czerwoni korzen. aliqui malè Wołowi iezik. Calep 50a, 68b, 362b.

»Ducha świętego korzeń« = Angelica silvestris L. (Rost); dzięgiel leśny, bylina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae); laserpitium, panax Heracleos, radix silphi, silphium, Syriaca radix Mącz (2): Silphium, idem quod Laserpicium, Ieſt nieyákie ziele które teras Angeliką zową/ Ducha świętego korzenie álbo Dzięgiel/ áczkolwiek niektórzi chcą iż Angelica Pánáx Herákleos yeſt. Mącz 393c, 437c.

»fijołkowy korzeń« = Iris germanica L. (Rost); kosaciec modry, bylina z rodziny kosaćcowatych (Iridaceae); iris Calep [szyk 7 : 4] (11): Iriſilliriea. Fijołkowy korzeń. Faiel wurtz. FalZioł I 69b, [+3]d, I 26a, 69c żp, II 21b, V 103, 110v, 117v; SienLek 79; Irinum ‒ Maſcz sfiałkowego korzenia vczinioną. Calep 563a, 562b.

»gromowe korzenie« = Asparagus officinalis L.; szparagi, bylina uprawiana na jarzynę z rodziny liliowatych (Liliaceae) (6): Sparagus. Gromowe korzenie. Sparagen. FalZioł I 129a, +4d, +5b, I 129a, II 6b [2 r.].

»jeleni korzeń« = Peucedanum cervaria L. (Lap.); gorysz siny, roślina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) [szyk 5 : 1] (6): Albo weźmi ruty trzy drágmy/ korzenia ieleniego dwie [...]/ to wſzytko dobrze vwierćiawſzy z winem pić SienLek 109, 148.

~ Zestawienia: »jeleni korzeń biały« (2): Ieleni korzeń biały/ Seſeli Aethiopicum: Matthioli Senenſis. Hirtzwurtz weiſs SienLek 250v, X2.

»jeleni korzeń czarny« (2): Ieleni korzeń czarny/ Seſeli peloponeſiacum: Sehwartz hirtzwurtz. SienLek 251 v, X2. ~

»jeleni korzeń« = Origanum dictamnus L.; lebiodka kreteńska (1): Dictamnum – Dijptani, ieleni korzen. Calep 320b.

»jeleni korzeń« = Chenopodium botrys L.; komosa wonna, roślina ruderalna z rodziny komosowatych (Chenopodiaceae) (1): Botrys, Herba, Ambrosia, Yeleni korzeń. Mącz 26c.

»kiernozi korzeń« [roślina nie zidentyfikowana] (1): Cynozolon, herba, Kiernoźi korzeń ziele/ od którego mſzicze pſóm z vſzu precz wypádáyą Alii legunt Cynozoon. Mącz 76c.

[»litewskie korzenie« = prawdopodobnie Rheum officinale Baill; rababar lekarski, bylina z rodziny rdestowatych (Polygonaceae): RHA, RHEON, RHAponticum, Rhecoma, Litewſkie álbo Moſkiewſkié korzenié. UrzędowHerb 263a (Linde).]

»mieczykowe korzenie« = Iris pseudoacorus L. (Rost); mieczyk, roślina z rodziny kosaćcowatych (Iridaceae) (2): Gladiolus dimin. Mieczik. Item gladiolus herba quaedam.Mieczikowe korzenie. Mącz 146a; Ty też źiołá kámień wypadzáią/ gdy s nich kto pije/ złotogłow/ mieczykowe korzenie/ opich/ piotruſzká/ [...] ſáwiná/ lubſzczek SienLek 106. [Roślina ta była inaczej nazywana mieczykiem; dlatego niektóre połączenia „mieczykowy korzen” uznaliśmy za połączenie przydawki dzierżawczej ze znacz. 1.].

[»moskiewskie korzenie«: UrzędowHerb 263a cf »litewskie korzenie«.

»płodne korzenie« = Zingiber officinale Roscoe; imbir lekarski, indyjska bylina z rodziny imbirowatych (Zingiberaceae): Płodne korzenie/ álbo Płodźień Indiyſki/ Secacul officinarum. wilder Ingwer. SienHerb L#v, E#v.

»rożany korzeń« = Rhodiola L. (Rost Sł: różowy korzeń); rożeniec, bylina z rodziny gruboszowatych (Crassulaceae): RODIA RADIX, ROdiada, Rodiariſa, Różány Korzeń. [...] ieſt źiele, álbo lepiéy Chróśćik, którégo korzeń wonia, iáko przenawybornieyſza Róża. UrzędowHerb 266a.]

»smokowy korzeń« = bliżej nie okroślona roślina, prawdopodobnie z rodziny obrazkowatych (Araceae) (1): Dracontium, Herba hortensis, Smokowy korzeń. Mącz 95b.

»korzeń strzałowy« = Aethusa cynapium L. (Rost); blekot pospolity, roślina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) [szyk 1 : 1] (2): Tho korzenie połacinie zową arteticaria, pocżeſku ſtrzałowé korzenie/ poniemieczku Gicht Kraut/ popolſku niemogliſmy go wypiſać, bo niewiemi ieſtli też polſkie imię iakie ma FalZioł I 64b, I 64a.

[»szyszkowy korzeń« = Narcissus (Tourn.) L.; narcyz, bylina o ozdobnych kwiatach z rodziny amarylkowatych (Amarillidaceae): Szyſzkowy korzeń Krolewſki kwiát/ Narciſſus octauus. wald negelenn. SienHerb L4#.]

»wężowy korzeń« = Senecio sarracenicus L. (Rost); starzec nadrzeczny, roślina z rodziny złożonych (Compositae) (6): Wziąż [!] Iemioły/ kwiathu z ziela ktore zową ziele wężowe/ albo wężowy koreń [!] FalZioł I 155b, II 14c, V 62v, 68, 69, 79v.

»wilczy korzeń« = prawdopodobnie Daphne Mezereum L. (Rost: wilcze łyko); wawrzynek wilczełyko, krzew z rodziny wawrzynkowatych (Thymelaeaceae) (1): staphis agria herba est, Wſze ziele álbo wilcze łyko álbo korzeń. Mącz 411d.

Szereg: »ziele i (a, albo) korzeń« (4): FalZioł V 90v; Medicatus, Vlieczony/ Vzdrowiony/ to yeſt nieyákim zielem álbo korzeniem ku polepſzeniu prziwiedźiony. Mącz 212c, 437c; HistRzym 17.
Przen: Bezbożnik, zły człowiek, wichrzyciel (1): Doglądáiąc żeby kto nie odſtąpił od łáſki Bożey: áby ktory korzeń gorzki wzgorę wyraſtáiąc nie przekażał [ne qua radix amaritudinis sursum germinans impediat]/ á przezeń wiele ſię nie pokaláło. WujNT Hebr 12/15.
a. Winorośl; vitis Murm, Mącz, Calep (18): Też áby nikt cudzym korzenim nie ſádził winnice BielKron 36v.
Zestawienie: »korzeń winny, wina« = Vitis vinifera L. (Rost); winorośl właściwa; vitis Murm, Vulg, Mącz, Calep [szyk 4 : 4] (7 : 1): Murm 106; Izaſz może bráćia moi mili Figá iágody winne rodźić? álbo winny korzeń figi? Leop Iac 3/12; Przynieſiono theż tám korzenie winá iż ſie bárzo dobrze rodźi/ ták iż więcey gron wielkich rośćie niż liśćia. BielKron 448v, 18v; Mącz 178b; ArtKanc N13v; Calep 1130b; SkarKazSej 687b.
W przen (4): RejPs 120v; tá Winnicá ktorąś ſam przenioſł z Egyptu/ y rozſzyrzyłeś korzenie iey ſwego Teſtámentu ArtKanc I16, K5v.
Wyrażenie: »korzenie winnice« (1): Iuż dziś tych cżáſow náſzych twoię [!]/ Stolico Rzymſka/ Vlice/ zá morze ſię puśćiły/ y ná on świát/ o ktorym żadne wieki nie wiedziáły/ záſzły korzenie Winnice twoiey SkarJedn 397.
Przen: O Chrystusie (5): Iáko ze pniá ſok roſzczká bierze táki iáki ieſt we pniu [...]: y my táki żywot mieć mamy/ iáki z korzeniá drogiego y ſłodkiego/ to ieſt/ z Páná IEZVSA pochodźi. SkarKaz 85a, 312a marg.
Zwrot: »w korzeń wszczepić się« (1): Zgotowány ieſt [kącik = zbawienie wieczne] y kupiony krwią twoią: ále [...] nie bez wyſługi ktora idźie z przyiáźni twoiey/ tym co ſię w twoy korzeń y máćicę wſzczepili/ y ſokiem ſłodkości ſzczepu łáſki twoiey wzraſtáią/ y rodzą iágody vczynkow dobrych. SkarKaz 552b.
Wyrażenie: »pień korzenia« (1): to leśne drzewo/ kwáśne iábłká rodząće [!]/ w pień ſłodkiego korzenia Syná ſwego wſzcżepić/ z ſzcżerey ſzćżodrobliwośći [!] ſwoiey/ nie zániechał. SkarŻyw 26.
Szereg: »korzeń a (i) macica« (2): Ale iż nas ten iedyny ſynacżek zowie gáłąſkámi á látoroſlámi ſwemi/ ktorzychmy poſzli z oney ſwiętey winney máćice [...]. A coż rozumieſz iákie then ſzcżep á tá látoroſl powinná kwiátki s ſiebie podawáć/ kthora wyroſłá s ták ſwięthego korzeniá á s ták ſwiętey máćice Páná ſwego? RejPos 172; SkarKaz 552b.
3. Zawierające substancje aromatyczne rośliny lub ich części, wykorzystywane najczęściej jako przyprawy do potraw; być może też każda przyprawa o palącym, ostrym smaku; species BartBydg, Mącz, Cn; aromata Mącz, Cn; condimentum Mącz [tu występują tylko niewątpliwe n coll (16) oraz użycia nie posiadające gramatycznych wyznaczników rodzaju] (99): Speciarius vicus. Wurtzkremer gaſz. Bogáte kramy gdzye korzenye przedáyą. Murm 29; BartBydg 147b [2 r.]; zapraw ie [ryby] korzeniem/ á kto nie ma tego korzenia ktore kupuią w kramie: dobri ieſt chrzan/ gorcżycza/ cżoſnek FalZioł IV 42a; á przeto ma być pożywanie gich zawżdy z korzeniem. Krom pieprzu albo inſzego drogiego korzenia/ tedy z chrzanem albo z cżoſnkiem/ albo theż y z gorczyczą. FalZioł IV 42d, IV 35b, 42a, c, 43b, 44a [2 r.] (14); O Korzeniu y o ziołach gorzkich GlabGad K2, K2v [3 r.], K2v żp, K3, K3 żp; RejKup e2; RejWiz 158; Przythym rozmawiał ſnimi proſząc/ áby mógł żeglowáć do iego źiemie rzekámi/ zwłaſzcżá Wolgą chcąc wielkość korzenia z Indyey od Kálekutu przywieść/ zwłáſzcżá Pieprzu/ Goźdźikow/ Cynámonu/ Muſzkatu y inſzego BielKron 436; Przyrzekał ten Paweł/ iżby było połowicą Korzenie táńſze v nas wſzędźie w Europie/ y ſwieſzſze/ y lepſze/ niż tho co Portugalcżycy w Okręćiech przywożą BielKron 436v; támże nie dáleko ſą wyſpy kthore zową Moluce/ gdźie ſie rodzą wſzelkie źiołá álbo korzenia/ ktore do nas zá wielkie kupie idą. BielKron 445v; Náſze towáry v nich nie płácą okrom lnu/ [...] thák iż náſzy żeglarze zá koſzule wyſzywáne bráli po mierze korzenia. BielKron 453v, 264, 268v marg, 271, 278, 278v (28); Condimentum, Okráſá/ Korzenie y wſzelka ynſza okráſá potráwna. Mącz 63a; Thymiama, Wdźięczna/ miła á słodka wonia z wybornych źiół á korzenia vczinioną. Mącz 455b, 120b, 235a, 404d; HistLan C3v; RejZwierc 111, 185; BielSpr 58; A to (ieſt) podárze ktore bráć będziećie od nich: [...] Oliwę do świecżniká/ korzenie ná tłuſtość do námázywánia/ y ná kurzenie wonne. BudBib Ex 25/6, Ier 6/20; ſeccuł álbo poduſzeczkę ztegoż cżynią/ vtłukſzy tychże korzenia/ to ieſt/ kminu/ móſzkatu/ gáłgánu/cynámonu/ cytwaru/ tho co ſye podoba Oczko 32v, 2, 32v; WerGośc 256; Kupiec kláſka zębomá/ pali go korzenie/ Dobrym winem záleie ono zápalenie. BielRozm 11; GostGosp 16, 152; GostGospSieb +3v; Korzenié po czemu płáconé bydź ma SarnStat 273, 273 [3 r.], 274 [3 r.], 294, 1306, 1309; VotSzl D3; CiekPotr 37.

W charakterystycznych połączeniach: korzenie drogie z Indyjej, rozmaite (2), na tłustość do namazywania, wonne, wszelkie (3), wszytko (2); korzenie przychodzi (korzenia ma przychodzić) (2), rodzą się, rostą; miara korzenia (2), płacenie, waga, wielkość, wszytek rodzaj, znanie; korzenia dać, nabrać, nasłać, pożywać (pożywanie, używanie) (3), przedać, przywieźć (przywozić) (2), utłuc, wsypać (przysypować) (2); korzenie przedawać (3), wieźć; brać po mierze korzenia; bogaty w korzenie; z korzeniem jadać (2), pożywać (pożywanie) (2), warzyć (warzony) (3); korzenie pali.

Zwroty: »okorzenić korzeniem« (1): Też w teyże niemocy dobrze ieſt warzyć kapłona/ albo kokoſz/ [...] Ale ie pierwey omyć w oczcie: [...] potym okorzenić korzeniem ſerdecżném, iako muſzkatowem kwiatem, Cinamonem FalZioł V 67v.

»z korzeni(e)m przyprawi(a)ć, przyprawione; korzeniem zaprawić (a. zaprawować), przyprawiany (a. zaprawiony)« [szyk zmienny] (5 : 1; 1 : 2): ktore [ryby] ſą twarde/ ty przyprawiać z korzeniem, to ieſt z pieprzem z Imbierem/ z muſzkatem. Etc. FalZioł IV 45d, IV 42a [2 r.], 45d; RejFig Dd2v; Goski A9; Aromatiees, Wino s korzenim przipráwione. Mącz 16d, 240a; SienLek 8, 43.

Wyrażenia: »korzenie gorące, zapalające« (1 : 1): Wtore przybywa ciepła w iakoſci, iakoż to bywa przez lekarſtwo j też korzenie gorące. GlabGad F6v, K3.

»ostry korzeń« (1): Theż piecżone [kurczęta] do oſtrego korzenia, dobre ſą FalZioł V 64.

»korzeń serdeczny [= leczący serce]« (1): FalZioł V 67v cf »okorzenić korzeniem«.

4. Być może pień, karcz; matrix Mącz (2): Modrzewowa gębkha [...] ieſt to gębka ktora wyraſta s korzenia [pniá Sien Herb 192a] modrzewowego drzewa FalZioł III 3b; Mącz 211b.
5. Członek męski; veretrum, verpa, virilitas Calep (15): Murm 75; á potym nabrawſzy oney wody ciepło w ſikawkę w puſzcżaiże tham w korzeń męſzcżyznie/ znamienicie kamień wypądza FalZioł I 29c, I 68a, IV 2b, 31c; Dobrze téż w práwić mu pluſkwę/ pchłę/ álbo weſz w korzeń/ bo téż od tego łeſktánia ſye mocz wzburzy. SienLek 173, 106, 107v, 173v.

W charakterystycznych połączeniach: korzeń kiernozi, zajęczy; bolączka, rzezanie w korzeniu; w korzeń (na-, w)- puścić (wpuszczać) (4), wprawić (2); ołysienie na korzeniu.

Wyrażenie: »męski korzeń« [szyk 3 : 1] (4): Verpus ‒ Ołiſienie na korzeniu mezskim. Calep 1113b, 1112b,1113b, 1127a.
Szereg: »korzeń i jajca« [szyk 1 : 1] (2): Dáią mu też iáycá y korzeń kiernoźi SienLek 59, 112.
6. Rdzeń wrzodu (1): Też galbanum rozciągnąć na chuſtcze iakoby plaſthr á przyłożyć/ chwycili ſie priſzcżu á nie odpadnie/ thedy ſie zgoij/ ale ieſtli odpadnie y z korzeniem/ zły znak ieſth. FalZioł V 71v.
7. [Rdzeń wyrazu: Bowim to ſłowo Ebreyſkie Thorah, nie iedno Zakon/ ále też náukę y obycżay znacży/ iako o tem nie iedno Zydowie/ ále y náſzi w tem ięzyku vcżeni świadcżą/ gdyż tego ſłowá korzeń (od ktorego idźie) ieſt [jerech] to ieſt náucżył: álbo iáko niektorzi chcą Thor, to ieſt przypátrzył ſie. BudUrzęd 40v.].
8. Wyrażenia przyimkowe w funkcji przysłówka: do ostatka, doszczętnie, całkowicie, bez śladu; radicitus Mącz, Calep; stirpitus Calep (12):
Wyrażenie przyimkowe: »do korzenia« (2): Y owſzein rzecż podźiwienia godná: iż cżáſu pokoiu/ będźie tákże wiele ludu/ á wſzyſcy ſie nátedzą/ nápiią [...]: Gdy ſie ná woynę popiſzą/ wielu im iákoby inſza gębá vrośćie/ y ſzkápam ich/ iż gdźie pádną/ tám iáko ſzáráńca/ wnet áż do korzenia wſzytko wygryzą. PowodPr 63.
~ Szereg: »do gruntu i korzenia« (1): Radicitus, Y skorzeniem precz/ áſz do gruntu y korzenia Mącz 345b. ~

»z korzenia« (6) : RejZwierz 59; OrzQuin S; Potym 1473. wielką ſuchość pánowáłá w Polſzce y w Litwie [...]/ w brod koniem przeiezdzano zá Rágnetą/ láſſy y bory z korzenia wygorzywáły StryjKron 652.

~ Zwrot: »z korzenia wywrocić, wywrocon« (1 : 1): LubPs S3v; A chociay ſie do cżáſu sſthánie wedle woley ſwiátá tego/ nigdy to długo ſtać áni trwáć nie może/ á s korzeniá á práwie z gruntu záwżdy wywrocono być muśi RejPos 280v.
Szereg: »z korzenia, (a) z gruntu« [szyk 1 : 1] (2): RejPos 280v: Stirpitus ‒ Zgruntu, z korzenia. Calep 1007b. ~

»z korzeniem« (3): Mącz 345b cf »do gruntu i korzenia«.

~ Zwrot: »z korzeniem wyrwać« (1): Twoiá ręká twé wſzyſtki przećiwniki zgoni [...]. Y z korżeniém ié wyrwieſz: á ich plemię/ pánie/ Ták wygłádźiſz/ że áni pámiątká zoſtánie. KochPs 29.
Szereg: »do gruntu i z korzenim« (1): Radicitus ‒ Do gruntu y z korzenim. Calep 893b. ~

α. W funkcji orzecznika: »z korzeniem« = niszczący doszczętnie (1): A coż zá plági [upadną]? Oto ſłuchay iákoś pirwey ſłyſzał/ iżći ich nie wiele ále s korzeniem RejAp 150v.
9. [Zestawienie: »surowy korzeń« = miejsce świeżo wykarczowane: Gdzieby chłopi z ſurowego korzenia Wieś álbo Folwárk nowo budowáli/ tám im Pan oney wśi/ może cżynſzowe prawo dźiedźicżnie dáć SzczerbSpecSax 48 (Linde)
10. n-pers (2):
Zestawienie (2): Iako ia [...] niesbil maczieiovi dzuraczovi kmieczia robothnego maczieia corzenia ZapWar 1517 nr 2239, 1517 nr 2240.
*** Dubium (1): KOzaki ie zowiemy/ lecż ſtoią zá grzyby/ A godniby korzenia/ káżdego bez chyby. RejZwierz 110v.

Synonimy: 2. ziele; »korzeń bykowy«: aristologija, kokornak, rast, smolnik; »czerwony korzeń«: marzana; »Ducha Świętego korzeń«: anjelika, dzięgiel; »fijołkowy korzeń«: »fijołkowa lilija«; »jeleni korzeń«: dyptan, trzemdała; »mieczykowe korzeń«: kosaciec, mieczyk; »wężowy korzeń«: »ziele wężowe«; »wilczy korzeń«: »wilcze łyko«; 3. aromata; 4. karcz, pień; 5. członek, koniec, łono, przyrodzenie; 7. powod.

ZCh