Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [KOTEWNIK]

Następne hasło: 2. KOTKA »

1. KOTKA (45) sb f

o oraz a jasne (tak w kot oraz w -ka).

Fleksja

	sg	pl
N	kotka	kotki
G	kotki	kotek, kotk
A	kotkę	kotki
I	kotką

sg N kotka (15). ◊ G kotki (4). ◊ A kotkę (5). ◊ I kotką (5). ◊ pl N kotki (10). ◊ G kotek (3), [kotk]. ◊ A kotki (3) [cf też KOTEK A pl].

Sł stp notuje, Cn s.v. kot, Linde XVI (cztery z niżej notowanych przykładów) ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. zool. Felis catus L.; kot, zwierzę domowe, bez różnicy płci (41)
- Przen: Bezeceństwo, szaleństwo, głupota (7)
  - a) Kobieta; może też sensu obscoeno (3)
  - b) pejor, Przezwisko dla innowiercy (1)
2. Zestawienie w funkcji nazwy zoologicznej: »morska kotka« = Cereopithecus sp. (Rost); koczkodan; małpa zwierzokształtna z podrzędu wąskonosych (Catarrhini) (3)
3. mysl. Zając (1)

1. zool. Felis catus L.; kot, zwierzę domowe, bez różnicy płci; catus Mymer¹, Cn; felis a, feles Calep, Cn; aelurus, cata, musio Cn (41): BierEz I3, I3v [2 r.]; Mymer¹ 26v; ktoby chciał truć pſy/ liſzki/ wilki kotki/ y inſze zwierzętha FalZioł III 40d, IV 3c, V 62, 116; Cżemu, kotki, pſi, albo wilci nie tak ſwieczą ocżyma wednie iako w noci. GlabGad B6v; BielKron 192v, 248v; SienLek 142, 153 [2 r.]; w Weneciey wmowili byli weń/ iż zyadł kothek kociec GórnDworz O5v, M8v; RejZwierc 5v; Calep 412a; KlonWor ded **2v. [czynysz szkoky [...] yakoby mysz wdomyech gdzye kothk any polawk nyemasz [ubi catulae ... non sunt; gdzie kotow łownych ábo łápek nie máſz HistAl C3v] HistAl 1510 100].

W porównaniach (3): RejWiz 15v, 94; ZYcżliwość zazdrość rozne to ſą ciotki/ Drapią ſie záwżdy iáko Márcá kotki. RejZwierc 224.

Przysłowia: Gárniec mleká nápełniony/ dobrze ma być przed kotką ſtrzeżony. March¹ A3 [idem] March³ V.

wſzytko niſzcżeie/ że cżáſem/ iáko ono powiedáią/ niemáſz cżym y kotki s kątá wywabić. RejZwierc 67v; WerKaz 300.

Kotká która dobrą ſkorę ma/ będźie obłupioná. March¹ A3.

Nie igray/ iáko mowią/ nigdy Myſzko s Kotką RejZwierc 118v.

Wychudł [...] Ziádłáby go iák mowią kotká ná obiedźie. KmitaSpit C6v.

Wyrażenie: »kotka domowa« (1): nie tylko czeládźi/ ále pſow y kotek domowych/ áby ná záráżonym mieyſcu niebywáli/ oſtrzegáć. SienLek 3.

Przen: Bezeceństwo, szaleństwo, głupota (7): [Koffel Cżárt [...] ten ſpráwuie piiánice wſzytki/ y przywodzi ie ku wſzemu złemu/ thák áby káżdy ſwe kotki okazał podpiwſzy ſobie PostępekPrCzart 69.]

Frazy: »kotki we łbie darły, kryślą; grzebie we łbie kotka; zagrzebą kotki; kotki we łbie« [o głupim, niespełna rozumu] (2: 1; 1; 1; 1): iſćie temu kotki Dárły wełbie kto piſał ty plotki RejRozpr A2; RejKup g5v; RejWiz 60; OrzList f; Gdyć zágrzebą pátrząc kotki/ Pilnie áppelluy do cnotki. RejZwierc 236v, 237v.

Zwrot:»wypędzić ze łba kotki [komu]« = przywrócić do używania rozumu (1): Trzebá by rożáney wodki Wypędzić mu zełbá kotki RejRozpr 12.

Szereg:»szwermer to jest kotki we łbie« (1): chyćili ſye Berengáriuſzá/ poſzli zá Zwingliuſzem: kthore to kácerſtwo ſzpetne (Márćin Luther w ſwoich Kſyęgách názwał Szwermer/ to ieſt kotki we łbie) pierwey w Szwáycárzech ſzczepił y rozmnożył OrzList f.

a) Kobieta; może też sensu obscoeno (3): Nie máſz ták zamku s twárdego żelázá/ By przezeń kurwá s kotką nie wylázłá. RejZwierc 220v; KochFr 46.

Zwrot: »ciągnąć kotkę« (1): Więc kotá niechceſz/ á chceſz ćiągnąć kotkę KochFr 46.

b) pejor, Przezwisko dla innowiercy (1):

Wyrażenie: »drapiąca kotka« (1): dla tego ich [luteranow] [...] zowie/ grube pnie/ prożne kloce/ hárde Olbrzymy/ drápiące kotki ReszPrz 66.

2. Zestawienie w funkcji nazwy zoologicznej: »morska kotka« = Cereopithecus sp. (Rost); koczkodan; małpa zwierzokształtna z podrzędu wąskonosych (Catarrhini) (3): Cercopitecus [...] eyn merkatz Morſka kotká. Murm 42; Mymer¹ 26v; BartBydg 26b.

3. mysl. Zając (1): gębę trąbą zwáć v chártá muśi/ Kto iuż myśliwſkiey polewki zákuśi/ Záiącá kotką KlonFlis Fv.

Synonimy: 2. koczkodan; 3. zając.

Cf KOCZKA, 1. KOT, KOTEK