[zaloguj się]
[pdf]

KRES (310) sb

kres m (303), kresa f (7); kresa BierEz(5); kres : kresa RejZwierz (3 : 1), OrzRozm (1 : 1).

kres (282), krys (28); krys RejJóz (5); kres : krys LubPs (13 : 2), RejWiz (7 : 4), RejZwierz (1 : 3), OrzRozm (1 : 1), BielKron (1 : 1), -Mącz (24 : 3), RejZwierc (20 : 8), Calep (1 : 1).

e pochylone.

Fleksja
sg pl
N krés krésy
G krésu, krésy krés(o)w
D krésowi, krésu krésåm
A krés krésy
I krés(e)m krésy
L krésie krési(e)ch

sg N krés (48). ◊ G krésu (137), krésy (1) BierEz. ◊ D krésowi (13), krésu (6); -owi GliczKsiąż, BibRadz (2), Mącz, RejZwierc, CzechRozm, CzechEpPOrz, KochFr, KochPhaen, KochSz, GostGospSieb, SapEpit; -u RejWiz, GórnDworz (3), KochWr; -owi : -u LubPs (1 : 1). ◊ A krés (73), krésę (3) BierEz (2), OrzRozm. ◊ I krés(e)m (4). ◊ L krésie (11) [w tym: m (4), f (2), m a. f (5)], krésu (2) RejZwierc. ◊ pl N krésy (1). ◊ G krés(o)w (2). ◊ D krésåm (1). ◊ A krésy (5). ◊ I krésy (2). ◊ L krési(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Linia, kreska, znak właściwego położenia, kierunku lub rozmiarów (100): [Pleban] Bedzie nad thobą wymyſlal Po lbie y po ponogach [!] kryſlal. Ale nieboze ty kreſſy Wſzytky zetrze Dyabel lyſy. RejKup h4; LubPs R4; PAtrz pilno ná tę wagę/ gdy s kłoby wybiya/ Iż ią zową fáłſzywą/ kiedy ſwoy krys miya. RejZwierz 111v; ná káżdey [beczce] ma bydź kres/ iáko ma bráć piwá. GostGosp 136.
W przen (3):
Wyrażenie przyimkowe: »po kres« = do pewnego stopnia, do pewnych granic (3): RejJóz D3; Iż iedno tym figlarzom [= planetom] Pan mocy po kres dał. Iż iedno ći ſzáleią/ co ſie im vwieść dáią RejWiz 148, 114v.
a. Początek drogi, linia startu; carecres, limen, linea, oppidum Cn (5): przed biegánim/ day mu [koniowi] przygárśnié ieczmieniá [...] A gdy go iuż maſz do kreſu wieść/ day mu śiáná [...]. Gdy iuż v kreſu będźieſz/ niżli go puśćiſz/ wley mu octu twárdego/ około iáiec SienLek 189v, 190v; CzechEp 167.
W przen (1): Byś na dáley w niey [w nauce Pisma św.] zábieżał/ ieſzcże v kreſu ſtoiſz. SkarŻyw 47.
b. Koniec drogi, meta, port; meta Calag, Cn; metula, calx, creta, linea Cn (51): Liſzká kreſę zámierzyłá/ [...] Dáłá cżás áby biegáli BierEz L3v; [Zając] Ku biegu śię prędko rzućił: Nátychmiaſt ono przebieżał/ A ná kreśie żołwiá záſtał. BierEz L4, L3v [2 r.], L4; Támże też y krotofile ſpráwiáli rozmáite/ thák dziewki iáko chłopiętá do kreſu biegáiąc/ zápáſy chodząc/ ſtrzeláiąc/ ſkacżąc BielKron 272v; niech iedźie ná nim [koniu] od kreſu záſye do kreſu grędą. SienLek 190v; RejZwierc 54, 129v; Calag 119b; KochPs 27; CzechEp 167; KochSz C [2 r.]; przedewſzytkimi/ polem rozmierzonym/ Leći obrzym vdátny pędem niewśćiągnionym. Tego ná kréśie czeka/ álbo trynóg drogi/ Albo prędki koń KochFrag 23; SzarzRyt A3v.

W porównaniu (1): do śmierći iáko do kreſu/ dni ſię náſze przymykáią/ á iáko kámień zgory ná doł/ do niey lećiem. SkarŻyw 4.

W charakterystycznych polączeniach: do kresu biegać ((przy)bieżeć) (4), jechać, przybliżać się, przymykać się; ku kresowi bieżeć; kresę zamierzyć (2); na kresie stanąć (3).

W przen (34): LubPs V; RejWiz 175; Nie izbym iuż przyſzedł do kreſu/ ábo iuż doſkonáłym był/ ale śćigam doświádczáiąc ieſlibych też doſzedł BibRadz Philipp 3/12, Philipp 3/13; GórnDworz Dd7v; Abowiem tego nic nie bacżymy iż práwie zawod puſzcżamy do kryſu pewnego/ á ſmierć też z námi vſtáwicżnie then zawod puſzcża/ my s cżáſem o zakład bieżymy RejZwierc 159, 25v, 124; Co to iemu záwádźi/ gdy kto krążąc y tám y ſam/ wyſtąpiwſzy z właſney koleie/ tuła ſię po rozmáitey gęſtwie y ſzelinie: á on náſtąpiwſzy ná práwy gośćiniec/ vtartą drogą idźie/ vpátrniąc kres zámierzony/ do ktorego ſię ſpieſzy. NiemObr 96; KochSz A3v; GórnTroas 31 [2 r.]; WujNT Philipp 3/14.

W charakterystycznych połączeniach: do kresu doganiać, dopędzić, płynąć, przyść (2), zawod puszczać; kresu dojść; kres zamierzony.

Zwroty: »do kresu (przy-, do)bieżeć, kresu dobieżeć (a. dobiec)« [szyk zmienny] (14 : 3): Ale rozmyſliwſzy ſie o iáki zakład bieżymy do tego kreſu/ álbo iákie kleynoty ſą nam wywieſzone RejPos A4, B; Pátrz iż do kryſu bieżyſz o zakład niemáły/ Miedzy gęſte kámienie miedzy twárde ſkáły. RejZwierc 180, B2, 129, 129v [2 r.], 130 [4 r.]; CzechRozm 145v; KochSz C; KochMRot C; Gdy cżłowiek chętny/ á do kreſu bieży/ Ná którym/ zakład wiecżney chwały/ leży GrabowSet I2v, N; WujNT 690.

»zbieżeć krys« [szyk zmienny] (3): Bo nie bacżę y owi/ áby co wygráli/ Co ſie s przodku ciągnęli/ á potym vſtáli. Dobrze też Báchmáciego [= jak bachmat, wytrwale]/ iedną porą z gołá Zbieżeć krys RejZwierz 85v; RejZwierc 129v, 180.

Wyrażenie: »ostatni kres« (1): Tylko żeby ſie mężnie popiſáłá/ A oſtátniego kreſu dobieżáłá. KochSz C.
Szereg: »port i kres [czego]« (1): [dusza] z ćiáłá iáko z więźienia [...] wychodźi/ ná lepſzy żywot y pokoy/ do portu y kreſu ſwoiey drogi przychodząc. SkarKaz 384b.
c. Odcinek drogi do przebycia, dystans; trasa; spatium Mącz (37): Prope iam excurso spatio, Yakoby vmierziwſzy kres Mącz 74c; około tego nędznego ſwieczkiego zawodu iáko ſie ludzie pilnie ſtháráią/ iáko ſzkápy háruią/ iáko ie po kresu wodzą RejZwierc 129v; Długi ná kreśie/ co krotkim Strwiąż płynie [lege: Długi Strwiąż co na krotkim kresie płynie] SzarzRyt D3.
Szereg: »kres albo droga« (1): De recta regione deflectere, Z práwego kreſu álbo z práwey drógi wykroczić. Mącz 349d.
W przen (8): boć iuż po roſtropnośći á po biegłośći ſwiátá tego máło/ gdyś iuż ten krys przeſkocżył gdzieć biegłośći potrzebá było. RejZwierc 146; Bo to ſłyſzę trndny krys co do cnoty wiedzie/ Snádnie ſie tám poſliznąć chociay nie ná ledzie. Bo ieſli z drogi zbieżyſz ſtráćiſz ná zawodzie. RejZwierc 180, 130; Powſtań niebogo nędzna/ obudź ſmyſł zdrętwiáły/ Znáć iż między żywotem á śmierćią krés máły. GórnTroas 62.
Zwrot: »z kresu wyjść« = prawdopodobnie spłoszyć się, przerazić się (1): Gdy ſrogy ſąd nanie przidzie Wierzmi ze tam ſkreſſu wygdzie. Gdy czie ſtą krotką roſkoſą Do piekla wiecznie poploſą. RejKup dv.
Wyrażenie: »poł kresu« = półmetek, polowa drogi (3): Potym ćię puſſczą do grodu Mniemaſz że iuż chwałá bogu leſſcześ niepráwie vleżał Ledwyś tu poł kreſu zbieżał Ieſſczeć nie koniec przeſtráchu Ciągń ſie przedſię panie Máchu RejRozpr F2; GórnDworz Dd7v; KochFrag 52.
Przen: Odmierzony odcinek czasu; czas, okres; termin (25): Otoż iákiego kſtałtu dworzánin w trefnowániu/y po ktory kres vżywáć go ma/ [...] poſtháram ſie ábych tu ná tym mieyſcu w. miłoſciam powiedział: bo vſtháwicżnie trefnowáć nieprzyſtoi dworzáninowi GórnDworz O3, G5; Wſpomni ſobie/ iako krés ciáſny mego wieká: Izalibyś ty prózno ſtworzyć miał człowieká? KochPs 135; KochPieś 39; Niemowiątká chowáć rácż/ do onego wieku/ Aż znioſą w twoiey chwale/ kres dány cżłowieku. GrabowSet P3v.
Zwroty: »kres składać, założyć« = wyznaczać (wyznaczyć) termin (1 : 1): ale poki go [psalterza] czekać zes V m kresu niezaloził; i to tez niezle KochList 2; Iuż to nie krotki cżás (lecż ia kreſu tobie Nie ſkłádam) to tylko powiádam o ſobie/ Iż mnie krzywdá ludzka dawno boli Boże GrabowSet C3.

»z kresu wyniść« skończyć się (1): A poki rok ſześć niedźiel z kreſu nie wynidźie/ Niechay czarna płotnicá z ćiebie [wdowy] więc nie znidźie. ZbylPrzyg B3.

»zamierzać (a. zamierzyć) kres; zamierzony kres; zamierzenie kresu« = wyznaczać (wyznaczyć) termin [szyk zmienny] (5 : 2 : 1): RejKup b8; KromRozm III P7v; Zámyerzenye kreſu poki pan Bog miał chowáć w łáſce kroleſtwo docżeſne Dawidowe. LubPs T5 marg, dd2v marg; iedno do poł nocy/ z obietnice Páńſkiey/ zámierzony kres mieſzkánia ſwego macie RejPos 317; RejZwierc 154; CzechEp 58; A iż téż Stároſtowie ſą niedbáli in exequutione tych retent/ tedy zámierzamy im krés do Swiątek SarnStat 355.

Wyrażenia: »krotki krys« (2): Choć więcz cżaſem na krotki krys to w ludziech vgaſnie Ale leda za przycżyną żaſię ſwieci iaſnie RejJóz F2; LubPs T6v marg.

»mały (a. mniejszy) kres« (2): A ná káżdą powinność pomni ſwego wieku/ Iż máły kres zoſtáwion nędznemu cżłowieku. RejWiz 18; GrabowSet E4v.

»wieczny kres« (1): A niebedą my wierzyli Bo ſnąċ ſobie zamierzyli. Iuż tu wieczni kreż na ſwieczie Każdy czo kto moze pleczie. RejKup h8.

»kres wieku« [szyk 1 : 1] (2): Náſyconym ſmutku/ nie znáiąc dobrego/ Y/ by rozmierzyć chćiał/ Pan/ kres wieku mego Widząc dni co przeſzły/ á cżás co przedemną GrabowSet B2v, E4v.

»kres żywota« (2): LubPs T6v marg; Siedmkroć dzieśięć właſny kres ludzkiego żywotá/ Oprocż w kim przyrodzenie cżyrſtwe y ochotá. GrabowSet Ev.

Szeregi: »czas albo (i) kres« [szyk 2 : 1] (3): KromRozm III P7v; pewne á práwdźiwe ſą wyroki Boże przećiw niemu. Ktorym iż iuż cżás y kres od Páná wychodźi/ przeto im żaden nigdy nie zábieży. CzechRozm 255v; Téż to iest ſpecies kupienia y przedánia, vżywánia pożytków rerum mobilium máiętnośći, do czáſu tylko álbo kréſu pewnégo SarnStat 1271.

»periodus abo kres« (1): Bo Kroleſtwá miewáią też periodos ábo kreſy ſwoie. Y nád przykłády dawnych Hiſtoriy/ náſze Polſkie ták długo bez odmiány trwa. PowodPr 75.

2. Koniec, dokonanie, zakończenie; meta Mącz, Cn; colophon, corona, eventus, exodium, extremus, finis, positio, terminatio, terminus Cn (71): RejZwierz 141v; áby poki co ieſt wątpliwego/ nie byliſmy ſkorymi w cżynieniu dekretu: ále żebyſmy kres Bogu ſędźiemu záchowáli. CzechEp 40; GrabowSet T4v; [Niemcy] Gwałtem w ſzáńce przypádli/ ludźi wiązáć chćieli/ Y Máxymilianá wnieść ná ſtolicę mieli. Ale temu zábieżał Zamoyſki ſerdecżny/ Ze wſzyſtkich wdał ná zły kres/ y ná niebeſpiecżny. [...] Wſzytkim tám łákoma śmierć groby zgotowáłá. KmitaSpit C2.

kres czego (10): KromRozm III H7; Meta ‒ Cél. Kres koniec wſzelákich rzeczy Mącz 219a; GórnDworz Dd4; ModrzBaz 121; Oczko 5v; gdyż [śmierć sprawiedliwego] ieſt k żywotu drogá/ ieſt ſkroceniem wſzech trudnośći/ kres płácżu, y boleśći ArtKanc R20; GrabowSet F2. Cf Fraza.

kres czemu (3): GórnDworz Mm6; Krés Cieplicam po S. Ianie. Oczko [42]; Y co zá kres pobożnym oblubieńcom bywa/ Co zá koniec miłośći/ kto iey cnie záżywa. SapEpit [B]2v.

W charakterystycznych połączeniach: kres swój (5), szczęśliwy, zły.

Fraza: »poty kres [czego] (niech(aj) będzie)« = tu koniec (3): BielKron Mmmm2; Nálázło by ſie ieſzcże y inych śiłá cnot/ cżłowiecżemu dobremu należythych/ ále pothy iuż niechay kres thego wylicżánia będzie GórnDworz Hh3, G2v.
Zwroty: »do kresu bieżeć, ku kresowi przybieżeć, bieżący« = kończyć się, przemijać; zakończyć (4 : 1 : 1): My żeſmy ſie vcżyli/ á cżás ná náukách nyemáły náłożyli y ſtrawili/ nye dla cżego inſſego tho wnas było/ yedno ábyſmy wżdam ku yákiemu kreſowi przybyeżeli/ z náuką ſie naſſą myędzy inſſemi popiſáli GliczKsiąż Ov; RejZwierc 23v, 103; w ſpráwy świátá tego prętko ku kreſowi bieżącego/ á práwie ſię iuż końcżącego/ [...] wglądáiąc/ nie ládá iákie pożytki docżeſne [...] odnośiſz. CzechEpPOrz **2; Vyrzy [człowiek] że wſzytko pędem bieży z tego świátá/ Bieżą ludzie do kreſu/ bieżą prętkie látá. WisznTr 22; CzahTr C4v.

»do kresu [co] (do)prowadzić« = (za)kończyć [szyk zmienny] (2): Ale o tym ná ten cżás dopuść Bogu rádzić: Ktory wſzytki twe ſpráwy záwżdy zwykł prowádzić Do ſzcżeſliwego kreſu KochDryas A2v; ReszList 187.

»do kresu przyść (a. przychodzić), ku kresowi przyść, kresu dojść« = skończyć (3 : 2 : 3): BibRadz *4; Ad metam pervenire, Od [lege: do] kryſu prziść/ Skończić co. Mącz 219b; Lecż iż w zakonie Moyżeſzowym/ więcey było ćiáłá niż ducha/ á ćieniá niźli ćiáłá: a ćienie iuż y z ćiáłem ku kreſowi ſwemu przyſzły y koniec ſwoy wźięły CzechRozm 71; Oczko 3v, 5 [2 r.]; ReszList 165; [syn marnotrawny] muśiał wſzetecżnicżek z głodu potym ieść młoto z wieprzámi z korytá plugáwego. Tęć ſławę odnośi/ y do tákiego kreſu przychodźi káżdy cżłowiek wſzetecżny WerKaz 299.

»wieść [kogo] do kresu« (2): RejPos 68; do nieprzyiaćielá ziádą/ y wódzmi przećiw Oyczyznie ſwey będą [...] Do tegóż kréſu y ámbicia ludźi wiedźie: bo gdźie przewiéść ſwégo práktikámi niemogą/ tám ſie ábo do gwałtu poſpolićie vćiekáią álbo zpoſtrónnymi [...] bunty miéwáią KochWr 35.

»kres zamierzać; kres zamierzony« (1; 2): GliczKsiąż O2v; miłe dziatki wſzyſcy o tym pewnie wiemy/ Iż káżdy z nas muśi tu powinny dług płáćić/ Bo ſie kres zámierzony nie może zinácżyć. HistLan E; iáko człowiek twému Płáczu ma krés zamierzáć ták ſpráwiedliwému? Iáko łzy ma hámowáć? KochFrag 52.

Szeregi: »czas a kres« (1): A práwye káżda rzecż do ſwego zámyerzonego cżáſu á kreſu byerze ſie. GliczKsiąż O2v.

»kres, (a, i) koniec« [szyk 2 : 1] (3): A thu dopiero oſthátni/ y błogoſłáwiony kres/ y koniec naidziem náſzym żądoſciam GórnDworz Mm6, Dd4; wiele cżáſu ná bieśiádách trawią: á ná oſtátek ná kmiećie y ná mieſzczány podatek vſtáwiáią. To koniec/ to kres [Hic finis, haec meta] wſzytkich rad. ModrzBaz 121.

a. Koniec istnienia; śmierć; przeznaczenie; to co następuje po życiu ziemskim; przebywanie w niebie lub piekle; exitus vitae Cn (33): RejJóz M4; BibRadz *2v; HistLan E; RejZwierc 30v, 130v; A ćiebie ſámego/ ná ten kres przywiodę, Gdźie wiecżne rádośći/ máią ſwą pogodę. GrabowSet D2v, P3; SkarKaz 387b; SapEpit A4v.

kres czyj [w tym: G sb (8), pron poss (3)] (11): RejWiz 83v; Rádſzey ſie ſtáray iuż bieżąc ku kryſowi ſwemu o żywoth tháki/ o ſpráwy tákie/ iákobyś ſie podobał ludziom/ á naprzod Pánu Bogu ſwemu RejZwierc 161v; Cokolwiek z źiemie wſchodzi do źiemie záś wnidzie. Co ſie dziś národzili/ pewny ſwoy kres máią WisznTr 9. Cf »kres dni«, »kres żywota«.

W charakterystycznych połączeniach: kres przychodzi na kogo; kresu dobiec, doganiać; do kresu przybieżeć, wędrować, wieść; bieżeć ku kresowi; na kres iść, przywieść; kres gotować [komu], mieć; bliski kresu (2).

Zwrot: »zamierzyć [komu] kres; kres zamierzony« [szyk zmienny] (1; 5): LubPs K4v; KochSat [C2]; Póki iéy zámierzony krés był/ poty żyłá KochTr 24; ArtKanc P18, R18v; GrabowSet D.
Wyrażenia peryfrastyczne na oznaczenie rzeczy ostatecznych: śmierci, nieba i piekła: »kres dni [czyich]« (1): Rácz mi kres dni mych obiáwić/ Kiedy Przyidźie świát zoſtáwić. KochPs 57.

»kres od Boga naznaczony« (2): GostGospSieb + 2; Ze ieſliby od Bogá on kres náznácżony/ Ná nich przyſzedł/ y los padł/ iuſz nie vchroniony. Aby w Niebie pośiedli ſzerokie Kroleſtwá KołakCath A3v.

»kres obiecany« (1): Abowiem y my co po tym ſwiecie do tego kryſu obiecánego wędruyemy/ ieſtechmy podobni ku onym co w drogę idą RejZwierc 170.

»ostatni (a. ostateczny) kres« [szyk 4 : 1] (5): Bo wtym kreśie oſtátecżnym/ wſzyſtki Pan/ zrownáć racżył/ że ták vmiera Krol/ iáko y proſty cżłowiek. BiałKaz Hv; KlonŻal A4v; OrzJan 96; SarnStat 26; Wyſchła potwarzy/ Serce mi pſuieſz/ Ieſli oſtátni Krés mu gotuieſz. GosłCast 76.

»kres śmierci« (3): Wdzyęcżne pokármy ſobye duſſá ich zbrzydziłá/ A yuż kn kreſu śmyerći bárzo bliſka byłá. LubPs Y5, Y5 marg; Mącz 277d.

»kres żywota« = fatum Mącz; exitus vitae Cn (7): LubPs K4v; Fatum etiam Smierć/ Krés żywotá Mącz 118c, 277d; bądź ćiérpliw do kréſu żywotá/ Strzegąc ſie/ ile możeſz/ troſki á kłopotá. KochFrag 15; OrzJan 96; LatHar 225; SarnStat 26.

3. Cel, zamiar, powinność, przeznaczenie [w tym w konstrukcji typui ten kres, aby ... (6)] (31): KuczbKat 195 [2 r.]; á niżliś świat ſpráwił Kres káżdego/ bieg/ iákoś chćiał vſtáwił? GrabowSet F4.

kres czyj [w tym: G sg (2), pron poss (3)] (5): Mychmy chudzi máło krzywi Ledwechmy ſwą trochą żywi Przedſie káżdy ſwoy kres zbieży RejRozpr F3v; LubPs ee2v; GórnDworz Kk4v; RejZwierc 137; GrabowSet F4.

Zwroty: »do [jakiego] kresu się brać« = zmierzać do czego (2): Kiedyby łákomy człowiek do tego tylko kréſu ſie brał/ áby ſie miał dobrze/ mógłby ſie iákokolwiek ćiérpieć KochWr 31, 25.

»do [jakiego] kresu, ku [jakiemu] kresu ciągnąć« = zmierzać do czego (1 : 1): wiárá/ y práwo [...] zda ſye iż oboie ku iednému kréſu ćiągną/ to ieſt/ ku vtwiérdzeniu/ y beſpieczeńſtwu rzeczypoſpolitych KochWr 22, 22.

»ku kresu, do kresu przyść (a. iść), kresu dojść« (3 : 1 : 2): Nye dopuść Pánye żądzey złośnikowi/ By myał z myſlą ſwą przydź k ſwemu kreſowi LubPs ee2v; RejWiz 8v; A ták dworzánin ſtáry/ y tym ſpoſobem/ choć náznácżonych przymiothow ſam oſobą ſwą vżywáć nie będzie/ ſobie náznácżonego kreſu doidzie. GórnDworz Kk4, B7, Ee8; SarnStat 848.

»kres mijać, chybić« = nie osiągnąć celu, nie spełnić zadania (1 : 1): áby ći/ ktorzy tego rozruchu ſą przyczyną/ obaczyli/ iż ten krés rozmnożenia chwały Páńſkiey/ do którégo ſie oni biorą/ dáleko miiáią: abowiém wznoſzą roſtérk miedzy ludźi KochWr 25; Maſz tedy w tych modlitwách tákie przewodniki/ ktorych torem idąc/ kreſu/ do ktorego ſię myślą zánośiſz/ nie chybiſz. LatHar +6.

»kres minąć« = osiągnąć co, dojćć do czego (1): trudno ſie tym człowiek łákomy zdobić ma/ że to czyni/ áby ſie miał dobrze/ bo iuż ten krés dawno minął: ále iáko iego chćiwość niéma áni kóńcá/ áni miáry/ ták y on ku dobrému miéniu nigdy nie przydźie KochWr 32.

»[co] do [jakiego] kresu prowádzić (a. przywodzić)« = zmierzać do czegoś, starać się osiągnąć coś [szyk zmienny] (3): RejPos 300v; CzechRozm 97; Boć do tego kreſu ſzátan rzecż ſwoię/ iáko po ſtopniách/ prowádźi/ áby głupi powiedźiał w ſercu ſwoim/ Nie niáſz Bogá ReszPrz 8.

»[jaki] kres przeskoczyć« = osiągnąć coś (1): A tu obácż thák z wyzſzych iáko z nizſzych ſtanow/ iáko to trudny węzeł ieſt/ á iáko ten kres trudno kto przeſkocżyć ma/ áby był práwie vbogim w duchu/ ták iáko nas Pan vpomináć racży. RejPos 264.

»ku [jakiemu] kresowi, do [jakiego] kresu ściągać się« = zmierzać do czegoś (2): LubPs dd; Wiédz wáſzá kró: M. że o tym wednie y w nocy myśli: y do tego kréſu śćiągáiąc [!] ſie wſzyſtkié iego przymiérza/ ábo ráczéy krzywoprzyśięſtwá OrzJan 82.

»w [jaki] krys ugodzić« = osiągnąć coś (1): gdym ći ſtrach boski y ſtan twoy rozwodzył Przedſiem iednak nigdy w ten krys właſnie nie vgodzył Aby cie to gdy ruſzyła [lege: ruszyło] takies buyna była RejJóz H5.

»ku [jakiemu] kresowi [kogo] wieść« (1): Ku temuś mię kréſowi ſwym pochlebſtwem wiodłá/ Abyś mię czáſu ſwego ták hániebnie zbodłá. KochFr 110.

»kres zamierzyć (a. zamierzać); kres zamierzony« = cel stawiać, zmierzać do czegoś [szyk zmienny] (2; 1): GórnDworz B7; KuczbKat 195; Ale dobry cżłowiek ten ſobie kres ma zámierzyć [bono viro finis ille proponendus est]: áby náuki ſwoiey vżywáć mogł ku służbie Bożey y ludzkiey. ModrzBaz 135.

Szeregi: »cel, (a) (ostatni) kres« = terminus Mącz (5): Mącz 412; czel/ á oſtátni kres doſkonáłego dworzániná ten ieſt/ áby on wiodąc páná ku dobremu/ á pocżćiwemu/ zoſtał w tey mierze v niego ochmiſtrzem. GórnDworz Kk4v, Kk5; RejPos 300v; páthrzay káżdy iż cżás żywotá náſzego wſzytek ieſt iáko droga kthora nas wiedzie do celu á do kreſu náſzego RejZwierc 137.

»kres (a) koniec« (2): gdy Dworzánin vżywáć w ten ſpoſob będzie thych rzecży lubych [...] doidzie onego kreſu/ onego końcżá/ ku ktoremu był myſl ſwą obroćił GórnDworz Ee8, Kk5.

4. Najwyższy stopień, szczyt, punkt kulminacyjny [w tym: ze zdaniem przydawkowym (6)] (12): chcąc pan Wapowſki tego Dworzániná przełożyć nád Dworną pánią/ y przeſzedſzy z nim przez on kres do ktorego Dworna páni doiść wdy może/ przełożył go y nád ſámego páná/ czo bárzo nie przyſtoi GórnDworz Ii8v.

kres czego (3): Fines in amicitia constituere, Kreſy wiedzienia prziyacielſtwa miedzy ſobą vſtáwić. Mącz 412d; GórnDworz H5; StryjKron 567.

Zwroty: »kresu dochodzić (a. dojść)« [szyk zmienny] (2): Tey miáry/ tego kreſu/ twe ſzcżęſcie dochodzi/ Ze niewiem/ ieſli prośić o więcey ſie godzi. KochZuz ktv; StryjKron 567.

»przyść (a. przychodzić) do [jakiego] kresu, ku [jakiemu] kresu« [szyk zmienny] (6 : 2): ktho iuż do thego kreſu przydzie/ iż nicżego więczey nie prágnie/ iedno tego/ by był dobrym/ łátwiuchno ſie náncży iáko przyść ktemu. GórnDworz G3; iużbyſmy byli nie teraz ále dawno do onego oſthátniego kreſu złośći przyſzli/ gdzieby ſie pogorſzyć nie mogło. GórnDworz H5, Dv, V2, X; ReszPrz 91; WerGośc 225; SarnStat 314.

5. Linia zamknięta, okrąg; orbita; granica; ogrodzenie; circus, corona, orbis Mącz (30): Ten [poseł] laſką co w ręku miał/ w koło go [Antyjocha] okryſlił. W tey ſie kreſie rozmyſlay/ bo mnie trzebá tego/ A on go wnet odpráwił/ widząc ták ſtałego. RejZwierz 28v; BibRadz I 283c marg; primogenius sulcus, Naypierſzy zagón álbo kres który naprzyd [!] do záłożenia miáſtá vcziniono. Mącz 322b, 54c, 66a, 267c, 408b; záś ofiárownicy y lud niech (kreſu) [terminum] nie rozwaláią dla wſtąpienia do Iehowy BudBib Ex 19/24, Ex 19/21; gdy [planety] ſye rozyydą/ Nierychło ku onému kréſowi záś przyydą. KochPhaen 17; GrabowSet V4v.
Zwroty: »wykroczyć, zstąpić z kresu« [szyk zmienny] (3 : 1): LubPs ff3v, hh; Tákże też ſą ná niebie/ co ſie nie ruſzáią/ Rozne gwiazdy/ drugie też co wolno latáią. Ale wſzytko poſpołu s tym ſie niebem tocży/ Ták iż iedno przed drugim s kryſu nie wykrocży. RejWiz 145v, 151v.

»zamierzyć kres; kresem zamierzony« (2; 1): BibRadz I 283c marg; A iżby źiemie niezátapiáły wody/ zámierzył ym kres/ ktorego przeſtąpić niemogą KuczbKat 20, 380.

Wyrażenia: »kres na niebie« = horyzont; horizon, ora Mącz (2): Horizon ‒ Krés álbo cyrkiel ná niebie yákogo któ może wokoł po ziemi oczyma ogárnąć. Mącz 158b, 267b.

»kresem opisany, zakreszony [= ograniczony]« (1 : 1): wſzyſtki rzecży ſtworzone pewnymi ſwoiey doſkonáłośći kreſy zákreſzone bywaią/ ále P. Bog ieſt nieſkońcżony KuczbKat 100, 380.

»kres wokoł« (1) : Halo, Krés wokoł álbo koło które około xiężyca widáć. Mącz 153a.

Szeregi: »kres, (albo, a) cyrkiel (a. scerkiel)« [szyk 2 : 1] (3): Sunt enim Lineae seu circuli aequae distantes, Liniye cirkle á kreſy w równey dálekośći od ſiebie będący Páráleli zwáne. Mącz 277a, 158b, 398c.

»kres a (i) kraina« [szyk 1 : 1] (2): Ora etiam dicitur, Krés á kráyiná ná niebie Mącz 267b; KuczbKat 380.

W przen (6): Divitiae terminatae, Bogáctwá ku pewnemu kreſowi náznáczone. Mącz 450b; śmiáłość muśi mieć kres KmitaSpit C2.
Zwroty: »w kresie być« = być ograniczonym (1); Abowiem ktożby śmiał Páná Bogá iákoby w kreśie będącego nieiákim mieyſcem zámierzyć? KuczbKat 380.

»kres postawić, założyć; kres jest założony [czemu]« = ograniczyć coś, pohamować (1 : 1; 1): Stolicy twoiey/ o niezwyćiężony Królu/ żaden krés nie ieſt záłożony KochPs 67, 199; Gwałtem mátko zádźierż płácz/ [...] Bo ćiężki żal/ ſam ſobie kréſu nie záłoży. GórnTroas 54.

[Szereg: »kresy albo granice«: A ták nielza/ iedno [...] potrzeby náſze kreſámi álbo granicámi w Ewángeliey zámierzonymi opiſowáć WujPosN 1584 II 360 (Linde).]
6. Określony, zamknięty, ograniczony obszar; położenie, miejsce, gdzie coś się znajduje; plaga, regio, spatium, tractus Mącz (8): Iáko zámknął [Bóg] kres wodam/ áby nie buiáły RejWiz 144v; Mącz 461a.
Zwroty: »z kresu wykroczyć« [szyk zmienny] (1): rzecży ſtworzone od Páná s kreſu ſwego zámierzonego nie wykrocżą. LubPs ff3v marg.

»zakładać [czemu] kres« (1): Gdy zákładał morzu kres iego/ [Quando ponebat mari statutum suum] y wodam áby z brzegow ſwych nie wychádzáły BibRadz Prov 8/29.

»zamierzyć kres; kres zamierzony« [w tym: czemu (2)] (1; 2): LubPs ff3v marg; BibRadz I 4d marg; Zámierzyłeś krés pewny morzu/ że wiecznémi Czáſy wezbráć nie może KochPs 155.

Przen: Okolicznośći, sytuacja (2): Wczyſtem by mie od ſedl kreſie Tu ſczartem o iedney miſie. RejKup m3; Bo pátrz ná ludzkie ſtany ná iákiey ſą kryſie/ Rownie gdy iáko iábłko tacża ſie po miſie/ Zwirzchu pięknie cżyrwone/ á we wnątrz ſprochiáłe RejWiz 52v.
7. Zakres obowiązków, możliwości, władzy; normy postępowania; właściwa miara, umiar; regio Mącz (55): Regionibus officii sese continere, Záchowáć ſię miedzy kreſy álbo w zákryſzeniu ſwoyey powinnośći Mącz 349d; Miłoſierdziu Páńſkiemu kres áni cżás nie zámierzony. RejPos 247v marg; KuczbKat 195.

kres czyj [w tym: G sb i pron (4), pron poss (7)] (11): KromRozm III H6; OrzRozm E3, I; KwiatKsiąż C3v; GórnDworz E8, Gg2v; káżdy wie/ ſłyſzy/ y ſłuſznieby y rozumnieć miał/ iáki kres ma zámierzony powinności ſwoiey RejPos 318; ModrzBaz 17; SarnStat 384, 925; CzahTr L4v.

Zwroty: »kres przechodzić, przejść« [szyk zmienny] (1 : 1): ochędożnym być/ y nie wydwárzáć ſie z rzecżami/ ieſth dobre w ſobie iednák kiedy kres ſwoy/ á miárę przeydzie/ iuż ſie w ſproſność obroćić muśi GórnDworz E8; GórnRozm B3.

»kres przeskoczyć« [szyk zmienny] (2): K temu ſie nędznik prziznawam żem był w tim wykrocżił Zem kres roſkazánya twego moy Pánye przeſkocżył LubPs bb2; ZawJeft 32.

»kres przestępować (a. przestąpić)« [szyk zmienny] (5): KwiatKsiąż C3v; GórnDworz V8v; [niektórzy] wtey mierze vżywáią słow niedoſyć cżyniących rzecżam/ ále w dobrych rzecżách kreſy wychwalánia przeſtępuią [sed in bonis metas excedunt laudanda Modrz]/ á we złych gánienie krocą. ModrzBaz 17; ReszPrz 96; kiedy Krol/ ábo Kśiążę pocznie niewolić ludźie/ prżeſtąpi tęn kres/ ktory iemu ieſt zámierżony GórnRozm M4v.

»z kresu zstąpić« (1): Aby z kreſu onego duſzá nie sſtąpiłá/ Ná ktorym/ w Zbáwićielu/ rátunek záſádźiłá.GrabowSet K4v.

»w kresę swą pierwszą wstawić« = naprawić (1): gdyż then dom [Królestwo Polskie] ku vpadku ſye náchylił/ muśiał on podobno z miáry ſwey wyſtąpić/ y od gruntow ſye ſwych odchylić: iákoż by go tedy w kreſę ſwą pierwſzą przez Exekucyą wſtáwić OrzRozm E3.

»z kresu wychodzić« = evagari Mącz [szyk zmienny] (3): Evagor [...], Wychodzę z kreſu dáleko/ zánoſzę ſie/ vnoſzę ſie dáleko. Mącz 437c, 267; gdybym ſię byłá tu dźiś nie ſtáwiłá/ Iużby twoiá żáłość z kreſu wychodziłá. WisznTr 31.

»z kresu wykroczyć (a. wykraczać); wykroczenie z kresu« [szyk zmienny] (7; 1): RejŁas, 8; RejKup o2; By yedno myernye tey władze vżywáli/ á z kreſu ſwego nje wykraczáli. KromRozm III H6; KrowObr 226v; RejWiz 37v; Sąd Duchowny/ nietylko wedle Státutu Polſkiego/ ále y wedle Zákonu náſzego znośny ludźiom ieſt/ gdy on nie wykroczy z ſwego kryſu. OrzRozm I; Colere disciplinam, Niewykrącáć [lege: wykraczać] z kréſu zámierzonego/ to yeſt/ záchowáwáć ſie w ſwym ſtanie yáko ſie godźi. Mącz 90b; Ale ieſliby widział/ iż z iego niepoſłuſzeńſthwá á wykrocżenia s kreſu/ ſzkodá wielka/ zá niezdárzeniem/ á pożytek bárzo máły zá poſzcżęſcieniem przyść by miał: thám nie rádzę namniey odſtępowáć od páńſkiego roſkazánia GórnDworz L4v.

»z kresu występować (a. wystąpić, a. występić), ustąpić« [szyk zmienny] (5 : 1): GórnDworz L4v, Gg2v; GórnRozm K4; KołakCath B4; á wſzákże iż dźiśieyſzych czáſów Vtzędnicy [!] zdádzą ſię wyſtępowáć z kréſu Vrzędu ſwégo [excedere ... limites sui officii JanStat 50] SarnStat 384 [idem] 925.

»z kresu występować (a. wystąpić)« = popełniać wykroczenie [szyk zmienny] (2): GórnDworz L17; zali niepowinnoſc waſza bela to obatzic y wtzas temu zabiczec abi ieden tak wiele ſkreſu niewiſtepowal/ ytak wiele niebroil tzego ſie wazel broic PaprUp I2v.

»z kresu wywieść« (1): Denormare – Z kreſsu wiwieſc. Calep 305b.

»z kresu (za)błądzić, od kresu ubłądzić« (2 : 1): RejWiz 160; ći ieſzcże dáley od kreſu vbłądźiłi/ ktorży z tego mieyſcá gdźie Páweł ogień przypomina/ niewiem co zá cżyściec zmyſláią BibRadz I 93a marg; CzahTr L4v.

»kres zakreszać (a. zakresić)« (2): Determinant spacia aquilae, Orłowie ſámi ſobie cel á krés zákreſzáyą w którym látáć máyą. Mącz 450b, 450b.

»kres założyć; kres założony« [szyk zmienny] (1 : 1): RAcż miły panie: załozic kres ięzykowi y ſercu naſſemu: aby ono niemyſliło: a on niemowił to co by było nad wolą ſwiętą twoię RejPs 60; ReszPrz 96.

»kres zamierzać (a. zamierzyć); kres zamierzony« [szyk zmienny] (13; 3): Ale ktoż gdy nieſzczęſciu może krys żamierzyć RejJóz Kv; MurzHist Fv; KromRozm III G2v; LubPs bb4 marg; BibRadz II 27b marg; Mącz 90b; przetho wiodł bych ia záwdy ná to páná/ áby vcżtam koſztownym/ poſagom wielkim/ ochędoſtwu białychgłow/ od ſzat/ od pereł/ od kámieni/ pewny kres zámierzył GórnDworz Ii7v; vrzędom/ a doſtoinoſciam nie zámierzył Bog tákiego kreſu/ iżby z iednego ná drugi wſthępek być niemogł: bo z dzieſiątniká bywa rotmiſtrz/ s ſláchćicá kſiążę GórnDworz Kk4v; ſobie Pan żadnego kreſu nie zámierzył/ áni żadnego cżáſu nie náznácżył RejPos 328, 145, 247v, 318; Cnotá w poſrżodku mieſzka/ nie prżechodząc zámierżonego kreſu/ áni ku wielkośći/ áni ku małośći GórnRozm B3, K4;LatHar +6, 291.

Wyrażenie: »naznaczony kres« (1): ieſliby ſie wielki pożytek pokázował/ zá zdárzeniem/ á ſzkodá málucżka zá niezdárzeniem/ thám ſie może ważyć ieden wyſthępić nieczo z náznácżonego od páná kreſu GórnDworz L4v.
Szeregi: »kres a miara« [szyk 1 : 1] (2): Terminare modum alicuius artis, Miárę á kres zákreśić w którey nauce. Mącz 450b; GórnDworz E8.

»kres i zamierzenie« (1): ktora [wola Boża] ieſt iáko pewnym kreſem y zámierzeniem/ iáko á ktorym ſpoſobem żywot ſwoy/ obycżaie/ myſli/ ſłowá/ ſpráwy y rozmowy/ káżdy iáko pod ſznur ſpráwowáć y miárkowáć powinien BibRadz *4.

Wyrażenie przyimkowe: »z kresu« = samowolnie (1): ná niebie má [Pan] inſtrumentá ſwoie ku ſwięthym ſpráwam ſwoim/ ále nigdy nic s kreſu nád ſwiętą wolą iego. RejAp 133v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Finis, granycza, kresz, dokonanye BartBydg 58b; Terminus Gránicá/ kopiec/ też cél/ kres/ koniec. Mącz 450b; Calep 657b.

Synonimy: 1. linija; b. koniec, meta, port, zagon; c. droga, trakt; 2. dokonanie, dokończenie, koniec; 3. cel, powinność, zamiar; 5. cyrkiel, koło, kraina, okrąg; 6. miejsce, zakryszenie.

Cf KRESKA

TG