[zaloguj się]
[pdf]

KRZYŻ (1626) sb m

k- (1574), c- (52); -y- (1551), i- (75).

Fleksja
sg pl
N krzyż krzyże
G krzyża krzyż(o)w
D krzyżowi, krzyżu krzyż(o)m
A krzyż, krzyża krzyże
I krzyżem krzyżámi, krzyżmi
L krzyżu krzyżach, krzyżoch
V krzyżu

sg N krzyż (213). ◊ G krzyża (390). ◊ D krzyżowi (16), krzyżu (7); -owi FalZioł, KromRozm I, LubPs, BibRadz, OrzRozm, BielKron, WujJud, CzechRozm, SkarŻyw (2), CzechEp; -owi:-u OpecŻyw (5 : 7). ◊ A krzyż (302), krzyża (1); krzyż : -a BielKron (17 : 1; 175v). ◊ I krzyżem (150); -em (39), -(e)m (111). ◊ L krzyżu (429). ◊ V krzyżu (9). ◊ pl N krzyże (14). ◊ G krzyż(o)w (22). ◊ D krzyż(o)m (3). ◊ A krzyże (52). ◊ I krzyżámi (4) KrowObr (2), StryjKron, ReszList, krzyżmi (3) BielKron, RejZwierc, SkarŻyw. ◊ L krzyżach (6), krzyżoch (5); -ach KrowObr (3), SienLek, KochPhaen; -ach : -och FalZioł (1 : 5); ~ -åch (1) KochPhaen, -ach (1) SienLek, -(a)ch (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XIX w.

1. W starożytności urządzenie do wymierzania hańbiącej kary śmierci; dwie belki złożone w poprzek, do których przybijano skazanych; crux Calep, Cn, Mącz; gabalus, infelix arbor, infamis stipes, patibulum Cn (1168): vzrzáwſſy lotry żywé na krzyżu polámali w nich koſci/ ij rzucili w dol. OpecŻyw 152, 140; gdy náſzy [Portugalczycy] dwu złocżyńcow ná brzeg wywiedli ktorzy śmierć záſłużyli/ przywiązáli ie ku krzyżowi w kopawſzy w źiemię/ y odiecháliſmy ich tám áby byli potrapieni mękámi od onych ludźi. BielKron 452v, 73; Crux, Krzyſz/ Szubienicá/ Roſoſzká Mącz 69d; RejPos 226; wielkie ſię onych ſędziow okrućieńſtwo pokazáło: pełno było wſzędzie zdrády/wydawánia/ odnoſzenia: pogotowiu był ogień/ miecż/ krzyż/ kołá/ bicże. SkarŻyw 206, 73, 168, 188 [3 r.], 385, 397 [3 r.], 484, 595; CzechEp 183; Zá nim Hieremijaſz Prorok piłą ná przeki iákoby przetárty: święty Sebeſtyan vſtrzelány: ś. Piotr y Andrzey z krzyżámi: S.Ian z kielichem iadu. S. Bártłomi [!] z ſkorą ſwą na rámieniu/ y inſzych tákież świętych repraeſentácye były chędogo nágotowáne ReszList 175; Calep 273b; LatHar 736 [2 r.]; WujNT Ioann 19/31.
Zwroty: »na krzyż skazać« (1): A on Piotrá ná krzyſz/ á Páwłá pod miecż ſkazał. SkarŻyw 601.

»na krzyżu umrzeć« (1): muśim pierwey ná iego [Chrystusa] ſrogą śmierć pátrzyć [...] á ćierpieć wzgárdę/ wymiátánie/ biczowánie y wſzytki nędze/ á ná koniec ná krzyżu vmrzeć SkarKaz 123a.

»na krzyż wbić (a. przybić), na krzyżu przybić« (3 : 1): Sufficere cruci et in cruce, Ná krzyżu przibyć. Mącz 127a; świętego Philippá ná krzyſz wbili. SkarŻyw 385, 41, 188.

»na krzyżu wisieć, wieszać, zawieszony; na krzyż zawieszać« (2 : 1 : 1 : 1): Gdy [Filip] mizernie ná krzyżu wiśiał/ trzęſienie ziomie wielkie ná miáſto ono przyſzło SkarŻyw 385, 126, 408; Kośći w tobie podruzgano Gdy ćię ná krzyżu wieſzano. MWilkHist G2; Crucifigo ‒ Nakrziz zawieſząm, krzizuię. Calep 273b.

»na krzyż zdać« (1): Pokuſzali ſie aby mie zrzućili czuſz ze czci moiey, a przeto mnie na krzyz zdali. WróbŻołt E7.

Wyrażenie: »łotr (ktory wisiał, a. wiszący, a. zawieszony) na krzyżu« (25): Lotrowy na krziżu rayeś otworzil. BierRaj 18v; OpecŻyw 133, 144v, 160v; TarDuch D4v; MurzNT 3v; Powiedz mi: co zá pracą/ y pietzą miał then Lotr ná krzyżu/ y ktore vtzynki dobre/ przes ktore ſobie záſlużył zbáwienie? KrowObr 57, 57, 77v, Ss3; OrzQuin P3; RejAp 20v; RejPos 61, 147v, 247v, 300; RejZwierc 128v; WujJud 109v; Wzywał go y łotr ná krzyżu/ y prośił/ áby nań pomniał/ gdy by przyſzedł do Kroleſtwá ſwego BiałKaz G2; SkarŻyw 203; ReszHoz 123; LatHar 294; SkarKaz 3b, 520a, 549a.
Zestawienie: »krzyż świętego Andrzeja« = krzyż zbity w ksztaleie litery X (2): Decussis [...] Liczbá máyąc w ſobie dzieſięć/ też Podzielenie álbo Rozłożenie na xtałt krzyżá ſwiętego Andrzeyá/ to yeſt ná ukoś. Mącz 79b, 79b.
Wyrażenie przyimkowe: »na krzyż« [z kim] (1): Tedy oni wſſytcy zawolali. Na krzyż boże oytcże ſ twym milym ſynem OpecŻyw 103v.
Przen: metonimicznie: Śmierć na krzyżu [czyj] (1): y wnet vchwycony [Piotr]/ Páná Ieſuſá przez ſwoy krzyż vwielbił. WujNT 512.
a. Krzyż, na którym zawieszono Chrystusa; sanctissima et vivifica crux, lignum vitae a. vitale a. salutare Cn (847): glos brata naſſego Ieſuſa wola do cyebye ſkrziza BierRaj 23, 17v; Y tzos lotrze widziál w njm [Chrystusie] krolewſkiégo/ iedno krzyż a gwozdzie/ ktoré ſą znamiona nie krolewſkié/ ale lotrowſkié. OpecŻyw 145, 36v, 102v, 103v, 135v, 136v [2 r.] (70); OpecŻywList C2v; OpecŻywSandR nlb 5 [6 r.]; PatKaz III 101, 128v, 129, 130, 151; TarDuch [C4]v, C5, C5v, C6, C6v; WróbŻołt B6, Gv, G2, I, L7v (8); RejPs 33, 165v; SeklKat Xv; RejKup Sv, Z; MurzNT Matth 27/32, Luc 23/26; KromRozm III K7v; LubPs P6; Pán Kryſtus krzyſz noſił y poſromocenie ná ſwiećie KrowObr 11v; Ieſztze ten kiy podnośićie/ y thák podnoſząc mowićie. O krzyzu bądz pozdrowion/ iedyna nádzieio. (marg) Drewno vpapieznikow iedyna nadzieia. (‒) KrowObr 93v; tzemużeś ieſt poiman/ bitzowan/ politzkowan/ koronowan/ naśmiewan/ vplwan/ y ná krzyżu zábith? KrowObr 95v, 51, 57, 67v, 88v, 102v (58); Nápiſał też y napis Piłat/ y poſtáwił ná krzyżu [posuit super crucem]. Leop Ioann 19/19, Luc 23 arg, 27, Ioann 19 arg, 17, VVv; BielKron 139 [2 r.], 154v, 155, 178, 262, 270; OrzQuin N, Nv, N2; RejAp 14, 17; HistRzym 87v, 100v; Czo vkazáł y ná krzyżu/ roſciągnąwſzy ręce ná wſzytek ſwiát/ iż káżdego gotow był przyiąć do ſiebie. RejPos 130, 36v, 100v, 105 [2 r.], 106; RejPosWiecz3 98; A zaż nie wiéſz/ że Pan Chryſtus właſne ćiało ſwé ná krzyż dał BiałKat 268v, 21v, 91, 268v, 348v [3 r.], 351, 361, 366 [2 r.]; RejZwierc 197, 210v; WujJud 150 [2 r.], 182, 221v, 231v [3 r.], Mm8; WujJudConf 250v; BudNT Matth 27/32, Eph 2/16; CzechRozm 39v, 228v, 236v; SkarJedn 216; Pátrz iakom iuſz zoſtął Chrześćiáninem/ na tym krzyżu wiſząc: bo tá moiá ſzubienicá/ krzyżowi podobna ieſt SkarŻyw 126; Helená [...] iednę krzyżá cżęść opráwioną złotem/ wnim poſtáwić kazáłá: á drugą do Rzymu y z trzemi gwozdzmi/ ktoremi było przenaświętſze ćiáło Bogá náſzego przebite/ nioſłá SkarŻyw 397, 73 [2 r.], 112, 113, 203, 242 [3 r.] (18); MWilkHist B2, Hv, Lv; CzechEp 184 [4 r.], 288, 307; A gdy iuż był ták okrutnie ná ſwym ćiele zrániony/ potym z Krzyżow [!] był podnieśiony/ á zá nas Bogu Oycu ofiarowány. ArtKanc D18, C, C17 [2 r.], D9v [2 r.], D10 [3 r.], D10v (25); GrabowSet O3v, O4v; Ołtarz ma wznáwiáć Chrześćiáninowi krzyż/ ná ktorym zbáwićiel náſz ieſt zá grzechy świátá wſzytkiego ofiárowány. LatHar 81, 28, 30, 81, 83, 84 (71); Nápiſał też Piłat y tytuł: y poſtáwił nád krzyżem [posuit super crucem]. WujNT Ioann 19/19; tu Páweł mowi o oney iedyney á krwáwey ofierze ná krzyżu/ która nie może być więcey powtarzána WujNT 770, 115, Matth 23/32, 40, 27/42, s. 121 [2 r.] (34); y iáko był z onym wielkim krzyżem podnieśiony/ záwołał wielkim głoſem: PRAGNĘ SiebRozmyśl K, Av, D2v, D3 [2 r.], D3v [5 r.], D4, E (29); PowodPr 38; SkarKaz 155b [4 r.], 158a [3 r.], 161b [3 r.], 205a, 242b (16).

W charakterystycznych połączeniach: krzyż okrutny (5), srogi (10).

Zwroty: »ci(e)rpieć (a. ucierpieć) na krzyżu« [szyk zmienny] (14): Mamy też w pámięći mieć iáko wiele pan náſz Iezus krjſtus dla nas ćierpiał ná krzyżu HistRzym 54; SkarJedn 134; SkarŻyw 173; ArtKanc Mv, N7v; LatHar 280; WujNT 121 [2 r.], 404, 603, 760, Zzzzzv; SiebRozmyśl D4, Ev.

»na krzyż(u), do krzyża, ku krzyżowi przybić (a. przybity, a. przybijanie)« = affigere cruci Vulg (10 : 6 : 5): PatKaz III 90v, 129; A tako go rozciągnąwſſy iako ſtrunę na lutni/ wielkim gozdziem ku krzyżu przybili. OpecŻyw 139v, 133v, 139, 141; TarDuch C5v; WróbŻołt L8, Pp7; MurzHist F, Gv; RejPos 105, 109; ArtKanc E4; Bądźćie pozdrowione godne cżći nogi Páná IEzuſá Chryſtuſá zbáwićielá náſzego/ dla nas ná krzyżu przybite. LatHar 267, 55, 275, 292, 521; WujNT Act 2/23, Col 2/14.

»na krzyżu rozbić, rozbity; na krzyż rozbić, rozbity« (5 : 6; 3 :1): Iezuſa milégo na krzyżu okrutnie rozbitégo/ niemiloſciwé podnieſienijé. OpecŻyw 140, 130v, 133v, 139v; OpecŻywSandR nlb 5; RejPos 105, 108v, 172; ArtKanc D10, D11v, D13, D17v, E3v, E9; SiebRozmyśl H4.

»na krzyżu rozciągnąć (a. wyciągnąć), rozciągniony, rozciągnienie, rozpięty, rozpięcie; na krzyż rozpięty« (2 : 8 : 2 : 5 : 1; 1): OpecŻyw [79v], 134v, 139, 140, 141; ná krzyżu ręce ſwoie/ y nogi ſwoie wyćiągnął/ y był miedzy dwiemá łotry/ iáko łotr naywiętſzy wpośrzotku záwieſzon KrowObr 49v, 108, 113v; BielKron 139; CzechRozm 216; GrabowSet Pv; LatHar 266, 275, 308, 309, 515; SiebRozmyśl H4, I4v; SkarKaz 161b.

»na krzyżu skonać« (1): W Cżás dźiewiątey ná Krzyżu Pan ſkonał godźiny LatHar 310.

»na krzyżu umrzeć (a. umierać), umierający« [szyk zmienny] (21 : 2): ij proſſa tego czego lotr proſyl vcyebye gdis za nas nakrziza[!] vmyeral. BierRaj 20; PowUrb +2v; OpecŻyw 98v, 142, 157, 163v, 184; TarDuch C6v; WróbŻołt ee4; KrowObr 45v, 154v, 200v; BielKron 144v; KarnNap D2v; NiemObr 120; ArtKanc C, D13, M12v; LatHar 522; WujNT Aaaaaa; SiebRozmyśl Hv; Máło przed tym powiedźiał vczniom ſwoim/ iż wiele ćierpieć/ y w wielkiey zelżywośći vmrzeć ná krzyżu/ y potym z martwych wſtáć miał. SkarKaz 122a, 157b.

»na krzyżu wisieć (a. zawiesić, a. zawisnąć), zawieszony (a. wiszący), zawieszenie (a. wiszenie)« [szyk zmienny] (40 : 25 : 5): BierRaj 21, 21v, 23; botz oto wiſſę na krzyżu nagi/ ſromotny OpecŻyw 141, [79v], 88v, 141v, 142, 142v (18); OpecŻywSandR nlb 5; TarDuch C6, D4v, Ev; MurzHist F; LubPs Zv marg; wiſząc ná krzyżu rozmáite naśmiewiſká y vrągania ſlyſzał y widział KrowObr 49v, 45v, 49v [2 r.], 114, 125v, 200v, 218; HistRzym 45v; RejPos 75, 154; BiałKat 213v; WujJud 231v; RejPosWstaw [1433]v; CzechRozm 10; Bądz miłośćiw á obroń duſzę moię/ dla ktoreieś ná krzyżu wiśieć racżył. SkarŻyw 120, 263, 271, 393 [2 r.]; MWilkHist G2v, G3; NiemObr 138; ReszPrz 83; ReszList 160; ArtKanc D8v, D19v [2 r.], E9, E15; ktoryś we trzy godźiny po záwieſzeniu ná krzyżu/ z wielkim głoſem/ Duchá twego S. w ręce Oycá niebieſkiego polećił y oddał. LatHar 544, 80, 267, 280, 282, 294 (12); SiebRozmyśl I4v.

Wyrażenia: »ciężki krzyż« [szyk 5 : 4] (9): O Iezu námiloſciwſſy/ ienżes dlá mnie cżlowieka mizernégo/ krzyż twoy wielmi cięſſki wláſnymi ramiony ſwymi/ dzwigatz ij noſitz rácżyles OpecŻyw 138v, [79v], 135v; OpecŻywSandR nlb 5; TarDuch C4v; ArtKanc D17v; LatHar 319, 338, 542.

»krzyż drzewa świętego« (1): panna [...] blogoſlauyonego yezuſa noſyla ktory myal bycz na krzyſz drzeua ſzwyątego przybyt PatKaz III 90v.

»drzewo, drewno krzyża (świętego, a. Chrystusowego, a. żywego)« [szyk 24 : 2] (25 : 1): Ia Krol Otto obiecuię y przyſięgam/ przes Oyca y Syná/ y Duchá Świętego/ y przes to Drzewo Zywego Krzyżá/ y przes ty Reliqwie Swiętych. KrowObr 32v, 109v, 172v, 239; BielKron 78 marg, 154v, 376v [3 r.]; RejPos 47v; dla drzewá krzyżá S. klaſztor ná łyſey gorze poſtáwił SkarŻyw 356; A on mu kazał cáłowáć drzewo krzyżá świętego/ y gdy kładł nań ręce/ otworzyło ſię práwe oko iego. SkarŻyw 455, 73, 393, 396 [2 r.], 396żp, 397, 595; ArtKanc D19; GrabowSet N3v; LatHar 292; WujNT 382 [3 r.], Zzzzz3v.

»męka na krzyżu« (1): Ale iż wy temu niewierzyćie/ áby Kryſtus dośić vtzynił przes mękę ſwoię ná krzyżu KrowObr 87v.

»krzyż odkupienia naszego« (1): [św. Helena] Nálázłá y gozdzie/ ktorymi Pan przykowany był. z iednego wędzidło vcżynione: drugi ná koronę Ceſarſką włożony ieſt. [...] poſłáłá Konſtantynowi koronę drogiemi kámieńmi ozdobioną: ktore do żelázá przypcione/ nadroſzſza krzyżá odkupienia náſzego perłá/ ſpoiłá. SkarŻyw 398.

»krzyż (Pana) Krystusow, Pański (a. Pana), Boży, Jezusow« = crux (Domini) Iesu (Chrisi) Vulg (10 : 9 : 1 : 1): KrowObr 174; Leop Ioann 19/25; [św Helena] kazáłá ſtáre Zydy męcżyć/ áby powiedzyeli gdzye był zákopan krzyż Páná Kryſtuſow. BielKron 154v, 155, 345; OrzQuin M4v; WujJud 52 [2 r.]; CzechRozm 236v; SkarŻyw 397 [3 r.], 398 [2 r.], 598; Symon Cyreneyſki nieśie krzyż Chriſtuſow. WujNT 289; Ná krzyżu Páńſkim trzy przednieyſze ięzyki poſwięcone/ ktorymi y piſmo S. ieſt podáne/ y ofiárá Mſzey S. bywa ſpráwowána WujNT Zzzzz3v, 382 [2 r.], Gal 6/14; SkarKaz 41b.

»śmierć na krzyżu« (3): á wſpomni że on dla twey miłośći podiął śmierć ná krzyżu/ á ták wſzytki pokuſy zwyćiężyſz HistRzym 106v; GrabowSet O4v; WujNT 766.

»znak, znamię, piętno krzyża« [w tym: krzyża świętego (53)] (44 : 25 : 1): y mowicz kladacz the krziziky znamyę krziza ſwyąthego kladą czyą do ſwego dobrego yſzbi thu nyepoſtalo nygdi nycz złego vymyą oycza LibMal 1544/84v; RejKup Iv; Broń Boże lud thwoy przes to známię Swiętego Krzyżá. KrowObr 172v, 162v, 174; OrzQuin M3, M3v, M4, M4v [2 r.], N3; BiałKat 246, 266; Tákże też gdy Znákowi Krzyżá S. cżeść cżyniemy/ nie drzewu/ áni śrzebru/ áni złotu (ktorebychmy okrom znáku deptáli) ále Pánu/ ktorego zwyćięſtwá ten ieſt znák/ cżeść wyrządzamy. WujJud 49, 43v [2 r.], 52, 169v, Mm4v; Cżyni mu potym Kápłan na cżele y ná pierśiach/ znák krzyżá świętego/ poniewaſz im Duch zły przez Páná Chriſtuſá zwyćiężon/ y mocy ſwey pozbáwion ieſt KarnNap B3v; y tákem wiełe bitew wygrał y Tyránnow ſkruſzył: żadnych ofiar y cżárow nieſtroiąc: ále znák krzyża S. przed woyſkj memi noſząc/ y cżyſtą modlitwę cżyniąc. SkarŻyw 306, 21, 56 [2 r.], 57, 120 [5 r.], 159 [2 r.] (28); OrzJan 32; LatHar 5, 57, 73, 390, 443, 614; Známię krzyżá S. znák Chrześćijániná. WujNT Zzzzz3v, 104 [2 r.], 159, 297, 298, 429 (13). Cf »wziąć na się znak krzyża świętego«, »włożyć na się znamię krzyża świętego«.

Zestawienie: »krzyż święty« [szyk 133 : 44] (177): BierRaj 18; Dáy mi proſſę cie abych z oltárza ſwiętégo twégo/ iako s krzyża ſwiętégo cialo twoie práwdziwé ij żywé/ w ſwiątoſci doſtoynie przyiątz też náſwiętſſe cialo OpecŻyw 157, 58v, 141v, 158; RejPs 53; LibMal 1544/84v; KrowObr 172v, 174, 239; OrzRozm D4v; á on boſemi nogámi ſzedł tą fortką krzyż ſwięty nioſąc ná ſwe mieyſce/ ſkąd gi było wzyęto BielKron 164v, 78 marg, 154v, 164, 164v [2 r.], 299v (10); OrzQuin M3v, M4 [5 r.], M4v [2 r.], Nv, N3; HistRzym 127; RejPos 141; BiałKat 246, 266; WujJud 43v [2 r.], 49, 52, 169v, Mm4v; KarnNap B3v; SkarŻyw 21, 56 [2 r.], 57, 73, 120 [5 r.] (38); MWilkHist F3v; OrzJan 32; LatHar 5, 57, 73, 80, 104 [2 r.] (23); WujNT 382 [4 r.], Zzzzz3v.
~ Zwrot: »umrzeć na krzyżu świętym« (1): O Panye Ieſu chriſte kthoryſz raczyl zanaſz vmrzecz nakrzyſchn [!] ſzwyąthym PowUrb +2.

»wziąć na się znak krzyża świętego« = ochrzcić się (1): MIeczyſław pierwſzy pan náſz Chrześćiáńſki, Doſtawſzy przy Chrzćie świętym łáſki Páńſki. Skoro wziął ná ſię znák Krzyzá świętego, Sſtał ſię dziedzicem kroleſtwá wiecznego. KlonKr C.

»włożyć na się znamię krzyża świętego« = przeżegnać się (1): Potym włoż ná ſię známię Krzyżá S. bo káżdą ſpráwę do tego známieniá zácżynáć rádźi S. Hieronym LatHar 135.

Wyrażenie: »zakon krzyża świętego« = uczestnicy wypraw krzyżowych (1): iż podniowſzy nową chorągiew żołnierzow zakonu Krzyżá świętego/ wálnym woyſkiem wypráwili ſie/ chcąc Azyą od Sárácenow pośiędźioną rátowáć. PowodPr 57.
Zestawienia: »kaplica Świętego Krzyża« (1): (marg) Vmárł Kázimirz (‒) [...] pochowan ná zamku po práwey ſtronie w káplicy S. Krzyżá w grobie mármurowym BielKron 397v.

»klasztor (u) (Świętego) Krzyża« [w tym: z elipsą „święty” (1) ] (5): Klaſztor S. Krzyżá ná Lyſey gorze záłożył látá 1006. BielKron 345v, 277v, 345v, L1114v; StryjKron 371.

»kościoł Świętego Krzyża« [w tym: z elipsą „kościoł” (7)] [szyk 17 : 1] (18): Item v ſzwyąnthego krziza wkoſzczyelye ſchcrzynką vkradl przed Ciborium LibMal 1547/136v, 1547/130, 1553/174; Ná Klepárzu w Krákowie nie dawno ten obycżáy záginął/ bo tám v świętego krzyżá mſzą Słowieńſkim ięzykiem ſpiewano. BielKron 343, 175v, 181, 341, 359, 359v (12); SkarŻyw 397; SarnStat 1104 [2 r.].

»Nalezienie Świętego Krzyża« = święto kościelne obchodzone 3 maja [w tym: dzień Nalezienia Krzyża Św. (3)] (5): LatHar +3, 387, 742; Ewángelia w dzień nálezienia Krzyżá S. WujNT 311 marg, Vvvvv4.

»ołtarz Krzyża Świętego« = krzyż, na którym ofiarował się Chrystus [tym: z elipsą „święty” (1)] (18): A ty mily panie/ ktorys mnie grzéſſnégo tedy naprawil/ gdys na oltárzu krzyża ſwiętégo ofiarowán był. OpecŻyw 72v, 153v; OrzQuin I2, Nv, [Aa6]; RejAp 71v; RejPos 47, 89v, 106, 133, 139 (10); WujJud 232; ále báránká niepokalánego co dźień na ołtarzu krzyżá ofiáruię LatHar 194.

»ołtarz Krzyża Świętego« = ołtarz z relikwiami krzyża świętego (1): przed ołtarzem krzyża S. ábo ſtałá ábo ná twarz leżáłá. SkarŻyw 160.

»Po(d)wyższenie, Podniesienie Świętego Krzyża« = święto kościelne obchodzone 14 września [w tym: dzień, podwyższenia krzyża świętego (5)] (8 : 4): Trzeczie roki po S. Margorzęczie y potem w Poviecziech inſſych a viecze ve Lwovie począwſſy ve czwartek po povyſſeniv s. Krziza ComCrac 15v, 15v; KrowObr 174; Leop AAA4v; Pocżąwſzy od podnieśienia Krzyżá S. aſz do wielkiey nocy/ co rok pośćiła. SkarŻyw 160; W dźień podwyżſzenia świętego Krzyżá. LatHar 390, ++5, ++7, 391, 742; WujNT 356 marg, Vvvvv4.

»święto, dźień Krzyża Świętego« [szyk 3 : 1] (3 : 1): Ná dźień tedy krzyżá S. gdy wſzyſtek lud ná kazánie ſię S. Chryzoſtomá zſzedł/ Przyidźie/ z wielką pompą Ceſarzowa SkarŻyw 88; ReszPrz 42; LatHar 323; Przeto też y dwoie święto Krzyżá S. w kośćiele vſtáwiono: y wielką cześć záwſze drzewu krzyżá S. wyrządzano. WujNT 382. ~

»Krzyż Święty« = święto Świętego Krzyża obchodzone 3 V lub 14 IX [w tym: z elipsą „święty” (1)] (7): A w milcżeniu ták ſię kocháłá/ iſz raz od krzyżá S. aſz do Wielkieynocy żadnego do ludzi ſłowá nieprzemowiłá SkarŻyw 581; Krzyż z Lucyą ma iák Piątki Bliżſze Srzody: poſty dawne LatHar ++7; WujNT 157 marg.

~ Wyrażenia przyimkowe: »o Świętym Krzyżu, na Święty Krzyż« = w dniu Świętego Krzyża (2 : 1): theraſſ na ſzwyąthi krzyſz Goſpodarzevi ſwemv Marcuſſewy zulczerowy vnyego ſtoyacz vkradl 12 lizek ſrebrnich, trzi kubky theſz ſrebrne LibMal 1545/99v; Ruſzył ſie krol Olbrácht zá nimi s Krákowá o S. Krzyżu Wieſieni BielKron 400; WujNT 685 marg.

»w Święty Krzyż« = w dzień Świętego Krzyża (1): Wyſep Koſomelá Hiſzpani przezwáli ſanctam Crucem/ iż tám w ſwięty Krzyż Máiá przypłynęli. BielKron 448v. ~

Szereg: »krzyż, (a, i) męka« [szyk 4 : 3] (7): wſſytcy wten cżas przed nijm padli/ dziękuiątz iego ſwięté miloſci/ ijż przez krzyż ſwięty/ ij mękę iego niewinną byli wybawienij z onych to ciemnoſci. OpecŻyw [162]v; BibRadz II 59c marg; SkarŻyw 598; LatHar 13, 176, 614, 653.
W przen (1): tedi ti przeſvycyαſtwo ſwyαtego krziza ij przeſ moc ſbawyenney mαky ij myloſcywey ſmyercy twoyey miſl o mey duſſi BierRaj 17v.
Przen (281):
a) Męka i śmierć Chrystusa na krzyżu; crux Vulg (24): GliczKsiąż O8; LubPs B6v; Leop Eph 2/16; BiałKat 91; GrzegŚm 45; CzechRozm 78v; niechay niepátrzę ná krzyſz y zelżywość twoię SkarŻyw 245, 598; CzechEp 315; ktory iedno vffánie ſwe w krzyżu y śmierći Páná Chryſtuſowey pokłada ReszHoz 122; ArtKanc K 19; LatHar 280; WujNT 1.Cor 1/17, Eph 2/16, Col 1/20; SkarKaz 122a, 209a.

W połączeniu szeregowym (1): On będąc Wſzechmogący, nie był v złych wźięty/ krzyż, boleść, y chudobę rad mile podſtąpił/ áby ták z wiecżney nędze nas grzeſzne wykupił. ArtKanc I19v.

Zwroty: »przez krzyż odkupić« (1): A ktorés przez krzyż odkupil/ By zawſſe rządzil ij zbawil. OpecŻyw [162].

»podjąć krzyż« (1): pátrząc ná Ieſuſá [...] ktory máiąc przed ſobą weſele podiął krzyż [sustinuit crucem] WujNT Hebr 12/2.

Wyrażenia: »krzyż Pana naszego Jezusa Krystusa, Krystusow« (1 : 1): KrowObr Vv2; w niwczym inſzym chełpy y chwały nie pokłádam/ iedno w krzyżu Páná náſzégo Iezuſá Chryſtuſá BiałKat 266.

»święty krzyż« (1): iżeś przez święty krzyż twoy (y gorzką mękę twoię) racżył świát (miłośćiwie) odkupić, LatHar 97.

b) Trudy, cierpienia, udręki życiowe często przyjmowane jako dopust Boży: (220); OpecŻyw 146v; Aczkolwyek też wtem żywoćye wyele zapłáty bywa ſwyętym oddawano/ a wſſákoż/ iż koſćyoł poddan yeſt krzyżowi/ przednyeyſſe zapłáty bywáyą oddáne potym ſwyećye, KromRozm I H2v; iż záwżdy zá wiernemi krzyż náſládowáć muśi/ to ieſt ſmutki/ troski. LubPs ee3, B3 [2 r.]; A then krzyż nic inſzego nieieſt/ iedno ieſt wſzeláka przećiwność/ vdrętzenie/ y ſmutek/ ktory Pan Bog ná ſwoie wybráne przepuſztza tu na thym ſwiećie KrowObr 237v; Abowiem ty krzyże/ nie ſą krzyże właſne Páná Kryſtuſowe/ ále ſą prawdziwego krzyżá obentháiery KrowObr 239, 47, 237, 237v [3 r.], 238 [2 r.], 238v [3 r.] (27); BibRadz Mar 8 arg, II 100c marg, 2.Cor 5 arg, 1.Thess 2 arg; RejPos 48; GrzegŚm 57; WujJud 52; Bo cżeſtego pomykania/ álbo powłacżania/ chorob/ y innych krzyżow/ ktoremi mię Bog (wtey pracy) náwiedzáć racżył/ nie wſpominam BudBib C3; A coż ty krzyżem názywaſz? ábo rádſzey/ co Chriſtus przez krzyż rozumiał/ gdy gi zá ſobą noſić kazał? CzechRozm 225v; Páweł Apoſtoł/ z krzyżow ſie też przechwala/ więcey niżli z máiętnośći/ y wcżáſu CzechRozm 226, 1v, 225v [4 r.], 226, 226v [2 r.], 228v, 230v, 232v, *v, *2; y kazał mu być dobrey myſli/ á ono dopuſzcżenie Boże bráć zá krzyſz/ y znák miłośći Boſkiey SkarŻyw 290, 185, 347, 598; CzechEp 24, 25; WerKaz 291 [2 r.], 292; ArtKanc B; ZawJeft 22; LatHar 578, 651; WujNT Zzzzz3v [2 r.], Ccccc2v.

krzyż czego (8): O Iezu námiloſciwſſy [...] Dáy mi krzyż wſtrzymaniá od wſſech zloſci oblapitz/ a on za tobą/ to ieſt dla twé ſwięté miloſci/ vſtawicżnie noſitz OpecŻyw 138v; GrzegRóżn K3; OrzQuin D3v marg; Zginienie ćiáłá rozumie się vmarthwienie przez krzyſz wyrzucenia ze Zboru/ gdźie cżłowiek thák bywa iákoby go iuż nie było/ gdy go niema zbor Páńſki/ ále cżárt poſtáremu. GrzegŚm 63, 39; SkarŻyw 30; ArtKanc F19; SkarKaz 122a.

krzyż czyj [w tym: pron poss (43), G sb (9)] (52): Chłubá Beſtiey s krzyżá wiernych Bożych RejAp Dd2v; CzechRozm 226; SkarŻyw 294; CzechEp 26; (marg) Krzyż niewieśći. (‒) Krzyż záś ná niewiáſtę Pan Bog ten włożył/ mowiąc Pan temi ſłowy do niewiáſty: [...] rozmnożę fráſunki y trudnośći twoie/ y będźieſz pod mocą mężá twego/ á on tobie będzie roſkázował. WerKaz 292. Cf »krzyż nosić«, »krzyż wziąć«.

W połączeniach szeregowych (4): CzechRozm 235; CzechEp *2, 368; Tu rácżey ná mię krzyże/ boleści/ y fráſunki dopuſzcżay/ ábyś nádemną po śmierći/ wiekuiśćie ſpráwiedliwośći nie dochodźił LatHar 146.

W porównaniu (1): a bych pana boga przeſ wiarę prawdziwą vznał ktorą krzyſz (iako cień ſłoncze) zawſzdi naſladvie. SeklWyzn 3v.

Zwroty: »z krzyżem chodzić, wlec się« (3 : 1): Ale ktory z niego wyſzedł/ á zá Chriſtuſemby z krzyżem chodźił/ miłuiąc go y ſtrzegąc roſkazánia iego/ temu ſię żadnego ſądu bać nie trzebá CzechEp 407, 425; CzepEpPOrz *; NiemObr 115.

»krzyż dopuścić (a. przepuszczać)« (3): Ieſli mię ſpytaſz tzemu Pan tákowe krzyże tu ná wierne y wybrane ſwoie dopuſztza? powiem. KrowObr 238, 238 marg, Rr2.

»krzyż kłaść« (4): BielKron 194; SkarŻyw 21, 32; Krzyż Bog kłádzie ná nas dla náſzego pożytku. WujNT Zzzzz3v.

»krzyż nosić (a. znosić, a. znaszać), (po-, pod)nieść, noszony; (z)noszenie krzyża« [w tym: krzyż swój (19)] [szyk zmienny] (29 : 12 : 1; 8): SeklKat K3, Q2v; A thák tu ieſt wielką pociechá tym ktorzy w ćirpliwośći krzyż ſwoy noſzą/ idąc zá Pánem ſwoim. LubPs B3, A5, X3; KrowObr 6, 63, 186v, 237v, 238v, 239, 239v; A kto nie nieſie krzyżá ſwego [non baiulat crucem suam]/ á nie idzie zá mną/ nie może być moim zwolennikiem. Leop Luc 14/27; [Pan Bóg] wſzákże chce áby káżdy ſwoy krzyż nośił przez pracą y ćirpliwość. BielKron 4; RejPos 107 [2 r.], 165, 289v; bácż tu Iż Kryſtus záwſze iednę rzecż obiecował wiernym ſwym/ ktorzy zánim tu idąc nioſą krzyſz vtrapienia ſwego/ to ieſt ono weſołe/ á chwálebne zmartwychwſtánie GrzegŚm 39; KuczbKat 245; WujJud 143v; CzechRozm 225v, 226v [3 r.], *2; SkarŻyw 13, 62, 75, 89, [474]; CzechEp 49, 62; WerKaz 291; ArtKanc C17, F19, K20v, M17; GrabowSet S; LatHar 308, 434; WujNT 40, 64, 161 marg, 228, Luc 14/27, Zzzzz3v; WysKaz 13, 26 [2 r.]; KlonWor 44.

»krzyż włożyć; krzyż włożony« [szyk zmienny] (5 : 1): SkarŻyw 291; Ná mężá krzyż włożył Pan Bog/ gdy mowił do Iádámá temi ſłowy: [...] przeklęta źiemiá w ſpráwie twoiey/ w pracey będźieſz pożywał ſwey/ przez wſzytek cżás żywotá twego. WerKaz 291, 291 marg, 292; GrabowSet S; Boś ty ſam Pánie zá grzech moy/ Włożył ná mię ś. Krzyż ſwoy CzahTr H3v.

»krzyż wziąć, brać« [w tym: krzyż swoj (19)] = tollere crucem PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (20 : 3): Nad to mówił dó wſzyſtkich/ kto chce za mną przyść/ niech śię zaprzy ſam śiebie/ i niechái bierze krzyſz ſwói na każdy dźień i za mną póidźie MurzNT Luc 9/23; KrowObr 189v; RejAp 88v; KuczbKat 140; BudNT Luc 9/23; CzechRozm 225v, 226, 232v, 240v, 242, 248, 254, 256; SkarŻyw 22; Gdyż/ kto iedno chce zá Chriſtuſem chodźić: temu ſię trzebá ſámego śiebie záprzeć y krzyż ſwoy ná ſię wziąć. Máth. 16. v. 24. CzechEp 368, 106; NiemObr 10; ArtKanc I19v; A kto nie bierze krzyżá ſwego [non accipit crucem suam]/ á nie náśláduie mnie/ nie ieſt mnie godźien. WujNT Matth 10/38, Matth 16/24, s. 152, Mar 8/34, Luc 9/23.

Wyrażenia: »krzyż (Pana) Chrystusow, Pański (a.Pana), krześcijański, Jezn Chrystusow« [szyk 23 : 1] (17 : 4 : 2 : 1): KrowObr 2v, 236v żp, 237, 237v [2 r.], 239v, Rr2; KuczbKat 245; Lecż mnie niech niebędzie chłuby/ chybá wkrzyżu páná náſzego Ieſuſa Chriſta [in cruce Domini nostri Iesu Christi]. BudNT Gal 6/16[14], Gal 6/14[12]; Vchoway mię tego Boże/ żebym ſie ia w cżyni inſzym przechwaláć miał/ nád ſam krzyż Iezu Chriſtuſow (to ieſt/ nád to co ia dla Chriſtuſá ćierpię y ná ſobie odnoſzę) CzechRozm 250, 226v, 248, 250, *2; SkarJedn 324; SkarŻyw 13, 22, 74, 82; WujNT 486, Yyyyy, Zzzzz3v; A iżeś téż W.K.M. po wielekroć pod tenże krzyż pánſki podlégáiąc/ záwżdyś go W.K.M. z wielką pokorą znośiłá SiebRozmyśl Av.

»krzyż ciężki« [szyk 1 : 1] (2): SkarŻyw 32; Ieśli wam tu ten krzyż ćięſzki/ pátrzćieſz ná piekielne męki/ iák w nich ćięſzkie thrapienie ArtKanc O3v.

»krzyż małżeński« (1): Właſny to ieſt krzyż małżeńſki/ o ktorym ſię w przyſzłą Niedźielę mowić będźie. SkarKaz 45a.

»krzyż święty« (1): A on okrutnik kazał ie rozmáićie męcżyć y pośćináć. Oni krzyż S. ná ſię kłádąc/ ochotnie ſzyie podáli. SkarŻyw 21.

»krzyżem uciążony« (1): Bo chociaż wierni od Páná Bogá tu bywáią krzyżem vciążeni/ chociaż w nędzy/ w vboſtwio/ w rozmáitych trudnoſciach ſą poſtáwieni/ wſzákoż oni iednák nic nie roſpacżáią RejPos 7.

»uczestnictwo krzyża« (1): prágnąc cnot iego y vcżeſnictwá krzyżá iego: chwalę Bogá náwyſokośći/ ze wſzytkimi Anioły y wiernemi kośćiołá iego SkarŻyw 374.

Szeregi: »krzyż albo brzemię« (1): [Luter pisał] raduiąc ſie ſtego iż to nań pan bog ſwoy krzyż kłádzie álbo brzemię dla imienia Kryſtuſowego. BielKron 194.

»krzyż to jest cierpliwość w każdym uciśnieniu« (1): náuká o wyznániu grzechow/ o wzywániu imieniá Bożego/ o krzyżu/ to ieſt/ o ćirpliwośći w káżdym vćiſnieniu/ ktory záwżdy muśi nieść kościoł wiernych a przebránych Páńſkich. LubPs aa4.

»krzyż i doległości« (1): nigdy z krzyżá ten święty y doległośći nie wyprzągł: a iedná nędzá po drugiey záwżdy nań biłá. SkarŻyw 347.

»krzyż i doświadczenie« [szyk 1 : 1] (2): SkarŻyw 294; co dźień ná krzyże y doświadcżenia Boſkie ſię gotuy LatHar 249.

»nawiedzenie i krzyż« (2): rozmnożyłá ſie we mnie wielką miłość przećiw tobie/ y ćiérpliwość w káżdym náwiedzeniu y krzyżu/ który tu ná mię kłádźieſz. SiebRozmyśl B2v, M2v.

»krzyż Pana Chrystusow i lekkie jarzmo Zakonu Bożego« (1): Kápłán przyoblecżon bywa mocą z wyſokośći/ zá ktorąby mogł krzyż Páná Chriſtuſow y lekkie iárzmo Zakonu Bożego znośić KuczbKat 245.

»pokuta i krzyż« (1): á inne grzechy ſwoie oną pokutą y krzyżem zmázowáć może SkarŻyw 294.

»krzyż, (i) prześladowanie« (2): Przypomina też krzyż y przeſládowánye ktore w tym kroleſtwie iego ná wierne przypadáć miáło/ iż mieli być prze imię iego pomordowáni. LubPs Q3v; ArtKanc L19. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»krzyż abo trudności« (1): A choć do cżáſu krzyż ábo iákie trudności ná nie przypadáć będą/ wſzákże ſie im to ſowitą pociechą y wybáwieniem nágrodzić muśi. LubPs V5v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»krzyż i (to jest, albo) ucisk (a. uciśnienie)« (5): MurzNT 148v; LubPs bb4 marg; RejAp 45; Krzyż y vćiſki przychodzą ná wſzytkie pobożnie żyiące.WujNT Zzzzz3v, Cccccc3.

»krzyż a udręczenie« (2): káżdemu ſwemu wiernemu káżdy krzyż á vdręcżenie iego ma záwżdy nágrodzić hoynemi zapłátámi á ſowithemi pociechámi ſwemi. RejPos 162v; SkarŻyw 63.

»krzyż i umartwienie« (1): Zli też Chrześćijánie płákáć będą/ iż krzyżá y vmartwienia Iezuſowego ná ſobie nie nośili SkarKaz 5b.

»krzyż i (to jest) (u)trapienie« (5): LubPs A3, A5; CzechEp 119; Przez krzyż y vtrapienie przychodzimy do poznánia Bożego y do chwały wieczney. WujNT Zzzzz3v [2 r.].

c) Wiara chrześcijańska (37): KromRozm III O4; A gdy byli przemożeni od Chámá/ mieli vrąganie od Thátar báłwochwalcow/ iż im nic krzyż nie pomogł. BielKron 269; OrzQuin M3v [2 r.]; SkarŻyw 399; Abowiem mowá o krzyżu/ tym ktorzy giną ieſtći głupſtwem: lecz tym ktorzy zbáwienia doſtępuią/ to ieſt nam/ ieſt mocą Bożą. WujNT 1.Cor 1/18.
Wyrażenia: »chorągiew krzyża« (3): SkarŻyw 195, 399; By ná progu oćiec łeżał/ podepc oycá á wychodź/ y ſuchym okiem pod chorągieẃ krzyżá wylatay. SkarKaz 44a.

»krzyż (Pana) Krystusow, Chrysta, Pański« = crux Christi Vulg, PolAnt [szyk 15 : 1] (14 : 1 : 1): KromRozm I A3; KrowObr C3, 77v, 98v, 99 [2 r.], 240; Leop Philipp 3/18; BibRadz Philipp 3/18; ſámołowki ſzátáńſkie/ ktore ná proſte y ſzcżyre ludźi ſtawia/ przez rozmáite ſwe nacżynia/ áby krzyż Chriſtuſow w niwecż obroćił CzechRozm 222; Krzyſz/ powiádá/ Páńſki od wſchodu słońcá y záchodu/ od połdniá y pułnocy ſkupił narody w ieden kośćioł/ w iednę wiárę/ y iedną głową w miłośći iey ſpoił. SkarŻyw 120, 372; WujNT Gal 6/12, s. 689, 690; nietylko wiek złoty W twey Polſzcze widźieć mamy/ lecz y przed náſzego Chryſtá krzyżem gwałt zwykły Máchmetá krwáwego. SzarzRyt C3.

»nieprzyjaciel krzyża« = inimicus crucis Christi Vulg, PolAnt (18): KrowObr C3, 77v, 98v, 99 [2 r.], 240; Leop Philipp 3/18; BibRadz Philipp 3/18; A Szláchtá co ieſt innego/ iedno Rycerſtwo Krolá Polſkiego/ z ktorym by Krol Polſki walcżył przećiwko kożdemu nieprzyiaćielowi Krzyżá Swiętego. OrzRozm M3v; BielKron 332; OrzQuin M3v; RejZwierc 187 [2 r.], 254v; PaprUp L3v; WujNT 689, Philipp 3/18; [krzyż] Vkaże ſię ná nagrodę oney wzgárdy/ ktorą P. Iezus ná nim dla ludźi podiął/ ná poháńbienie nieprzyiacioł krzyżá iego SkarKaz 5b.

»krzyż święty« (12): OrzRozm M3v; BielKron 332; OrzQuin M3v; RejZwierc 187 [2 r.], 254v; SkarJedn 255; Zbroią krzyżá świętego przepáſani Apoſtołowie/ wſzytkę moc nieprzyiaćielſką podeptáli. SkarŻyw 399, 195, 399; PaprUp L3v; SkarKaz 83a.

2. Obraz, wizerunek, podobizna krzyża Chrystusa (257): OpecŻyw 161; BielKom D3 marg; Tu mamy wiedźieć/ ieſli Mężczyzná przyſyęgę przed Sądem vczynić ma: ſłuſznie może pálce ná Krzyżu położyć/ y ziąć bes dozwolenia Sędźiego. GroicPorz z2v, g3; Dármo y ony krzyże inſze złote/ ſrebrne/ moſiądzowe/ kámienne/ drewniáne/ vſtrugáne/ málowáne/ ſſyte/ háftowane/ kthore w kośćiele wáſzym maćie/ ſtáwiaćie/ y ludziom za ſwiątośći/ vkázuiećie? KrowObr 239, C [2 r.], 2v, 33v, 76, 93v (24); RejFig Dd8 [2 r.]; RejZwierz 14v; Krziz zloti Diamentowi, w nim dziesecz ſtuk Diamentowich. A trzi perli wiſzączę WyprKr 10v, 10v, 102v; Miſtrzow Pruſkich byłá chorągiew ſtára z żołtym krzyżem á we ſrodku tarcża z orłem cżarnym ná białym polu BielKron 425v, 3v, 316, 329, 376, 376v, 462; OrzQuin K2, M4, M4v; BielSat L4v; RejZwierc 210v [3 r.]; Ták ſie iśćie Krzyżá nie wſtydam/ że nie ná ſkrytym mieyſcu chowam figurę álbo známię Krzyżá świętego/ ále bych gi rad nośił y ná cżele. WujJud 52; Ceremonie kośćielne/ ktore przy pogrzebie zwykły ſie cżynić/ iáko dzwonienie [...] Proceſsyą z krzyżem/ z świecámi/ z śpiewánim y modlitwámi przyſtoynemi. WujJud 200v, 52 [2 r.], 62, 262, L1, Mm4v; StryjWjaz B2, Cv, C2, D2; Krzyſz zdrzewá S. ktory z ſkárbu krolewſkiego rodzicow ſwoich miáłá/ ná pierśiách noſząc wednie y wnocy cáłowáłá. SkarŻyw 159; á oną głownią krzyż ſobie ná sćienie ná kreśiwſzy: padł ná twarz ſwoię SkarŻyw 201; o trzećiey godzinie ná dzień gdy ſłońce iáśnie świećiło: vkazał ſię wielki krzyſz ná powietrzu/ ná gorze Kálwáryiſkiey: ták widomie iſz ſię lud wſzyćiek do niego zbieżał. SkarŻyw 277, 101, 159 [2 r.], 349 [2 r.], 396 [4 r.], 398 [2 r.], 399 [2 r.], 473, [474]; MWilkHist E; StryjKron 220, 351, 442; támże modlitwá trochę przedtym oſobno do krzyżá ieſt vcżyniona táka/ iáko do rzecży żywey y rozumney CzechEp 81, 81 [2 r.]; WerKaz 274; LatHar 580; w niektorych potrzebách y przypadkách kośćioł kielichy/ krzyże y inne ſtátki poświęcone łamie/ á vbogie imi wykupuie ábo opátruio. WujNT 114; z Woiewództwá Wołyńſkiego herbowé pieczęći Krzyż/ á ná krzyżu Orzeł. SarnStat 872, 121, 872 [2 r.]; SkarKaz 5b, Ooood; KlonFlis F4v; Podkopa ſię pod Kośćioł y pod Zakryſtyą: weźmie Krzyż/ weźmie Kielich/ weźmie Monſtráncyą. Weźmie świątká śrebrnego KlonWor 9.

W charakterystycznych połączeniach: krzyż drewniany (5), srebrny, złoty (10).

Fraza: »tako mi pomoż (a. wspomoż, a. niech wspomoże, a. pomagaj) Bog (a. Boże) i święty krzyż, krzyżu« (123 : 1): yako ya tho wyem thako my pomoszy bog ⟨y sfyathj Crzysz⟩. ZapWar 1502 nr 1896, 1502 nr 1896, 1507 nr 1899, 1900, 1512 nr 1902, 1903 (116); takmy panye Buoze pomagay y ſwiathi krzyzw. MetrKor 46/65v; Ták mię pan Bóg niech wſpomoże/ y ten święty Krzyż [sic me Deus adiuvet et haec sancta Christi Crux JanStat 874]. SarnStat 41, 482, 554, 561, 573, 1080, 1095.
Zwrot: »przysięgać, przysięga przez (a. na) krzyż« [szyk 5 : 1] (2 : 4): LibLeg 6/115v; KuczbKat 285; Podcżás theż przez rzecży ſtworzone/ iáko przez ś. Ewángelią/ przez Krzyż/ przez Reliquie/ przez Imię Boże álbo Swiętych Chrześćiánie przyśięgáią/ że ſie w tych rzecżách moc y Mágeſtat Boży okázuie. WujJud 62; Przyśięgi ná Ewángelią y ná krzyż WujNT 98 marg, 98, Bbbhhh3.
Wyrażenia: »chorągiew krzyża« (1): Niech będą chorągwie podnieśione krzyżá y męki odkupićielá náſzego/ ná zwyćięſtwo wſzytkich pokus ćieleſnych y świeckich SkarKaz 457a.

»krzyż Pana Krystusow, Pański, Jezusow, Pana naszego Jezu Chrysta« = sancta crux Christi JanStat (3 : 2 : 1 : 1): iſz krzyż S. Páńſki/ ábo Ołtarze w poſt wielki zákrywamy SkarJedn 370, 261; SkarŻyw 399; SarnStat 554, 561, 573; SkarKaz 5b.

»krzyża pocałowanie« (2): Potym Olech głodem vćiśniony vprośił od nich pokoy/ ofiáruiąc ſię przez Krzyżá pocáłowánie/ y pod przyſięgą roſkazánie ich vczynić/ czego żadnym ſpoſobem nieſpełnił StryjKron 195, 215.

»krzyż święty« [szyk 140 : 1] (141): áby Vćiekali y drżeli zli Duchowie/ przed Swiętym Krzyżem chorągwią/ ktorą wtym woſku wyryto KrowObr 67v, 162v [2 r.], 166v, 175 [2 r.]; pátrzćie co Dámáſcenus o Agáreniech mowi: Náśmiewáią ſie z nas iáko z báłwochwálcow/ że Krzyżowi ś. pokłon y cżeść cżyniemy/ ktorym ſie oni brzydzą. WujJud 49; SkarJedn 233, 370; A oná to ſłyſząc cáłowáć krzyż święty pocżęłá: y padwſzy ná oblice ſwoie/ vkrzyżowánemu ſię pokłoniłá SkarŻyw 159, 101 [2 r.], 399 [2 r.], 458; WujNT 104; SkarKaz 5b, marg. Cf Fraza.

Szereg: »Ewanjelija, (i, albo) krzyż« = Ewangelium, crux JanStat (10): OrzRozm M2v [3 r.]; KuczbKat 285; WujJud 62; Przyśięgi ná Ewángelią y ná krzyż/ śćiągáią ſię ná ſámego Chriſtuſá. WujNT Bbbbbb3, 98 marg, 99 [2 r.]; SarnStat 36.

»krzyż i męka« (1): SkarKaz 457a cf »chorągiew krzyża«.

»krzyż albo pendent« (1): A przi tim Krziz. albo pendent. spiączią smaragdow. A z jedną perlą wielką wiſzączą WyprKr 3.

Wyrażenia przyimkowe: »u krzyża« (2): ktorzyby w ſądźie ábo v krzyżá v przyśięgi ſłyſzeli tákié odgrożenié/ y ktemuby tego ſtroná przyśięgą ćieleſną dowiodłá y popráwiłá/ ma in perditionem cauſae ſkazan bydź/ ten który odgroźił. SarnStat 1159.
~ Wyrażenie: »u krzyżá stojący« = składający przysięgę w sądzie (1): A gdźieby ſie tráfiło/ iżby ſtroná przećiwna drugiéy ſtronie ſwéy/ w ſądźie/ ábo v krzyżá ſtoiącégo świádká od świádectwá y od przyśięgi odſtráſzyłá/ ábo odgroźiłá: tedy tá ſtroná/ y z drugiémi świádkámi którzy zoſtáną/ ſine detrimento cauſae ſuae, ma przyśiądz SarnStat 1159. ~
3. Znak krzyża czyniony ręką (81): OrzQuin M3 [2 r.]; BiałKat 246; SkarŻyw 86, 92 [5 r.], 171 [2 r.], 399; Cliriſtianus po Láćinie/ po Polſku Chrzeáćijánin/ (iáko Chriſtophorus, Krzyſztoph/ ábo Chrzyſtoph) od Páná Chriſtuſá ieſt názwány: á zárázem y od krzyżá ktorym ſię żegna/ y od krztu ktorym ſię sſtawa Krześćijáninem WujNT 445, 298.
Fraza: »krzyż z tobą« = żegnaj (1): [Postawa mówi do Pokory] Zegnaymię krzyż s tobą puſtelnikiem/ Vciekę precż przed twoim ięzykiem BielKom F6.
Zwroty: »krzyż kłaść« (1): vyrzał ná ziemi kámień ná ktorym był krzyſz święty wyryty: y rzecże: Twoy Pánie krzyż ná cżołá náſze y ná pierśi kłádziem/ á oto deptáć po nim mamy? SkarŻyw 101.

»krzyżem świętym poświęcić« (1): Tedy Chryzoſtom S. wziął wodę/ y prośił áby ią krzyżem S. Biſkup Fláuian poświęćił. SkarŻyw 86.

»krzyżem (świętym) (prze)żegnać (się), żegnanie« [szyk zmienny] (18 : 6): KuczbKat 145; Drudzy w przygodach ten obycżay máią/ Bogá wzywáiąc krzyżem ſie żegnáią RejZwierc 210v; Lecż gdy ś. Bęnedict krzyżem świętym ſklankę onę przeżegnał: ták iákoby w nię kámieniem vderzył/ zdruzgotaną zoſtáłá/ y on ſię iad ná ziemię wylał. SkarŻyw 249; A Kleobiuſz przyſtąpiwſzy á krzyżem S. ſłucżone mieyſcá żegnáiąc/ vzdrowił młodzieńcá SkarŻyw 451, 86, 90, 92 [2 r.], 97, 171 (16); ReszPrz 41; ReszList 167; LatHar 57; WujNT Dddddd, Zzzzz3v; SkarKaz Ooood.

»uciekać jako czarci od świętego krzyża« (1): á od posłuſzeńſtwá kośćielnego y vrzędu w hárdośći ſwey ták vćiekáią/ iáko Cżárći od świętego krzyżá. SkarŻyw 213.

»krzyż (u)czynić« [w tym: czym (5), na czym (3)] [szyk zmienny] (11): KrowObr 103 [3 r.]; BielKron 329; SkarJedn 232, 233; y wziąwſzy rękę iego/ krzyſz nią ná ſwey głowie vcżyniłá: y wnet ozdrowiáłá. SkarŻyw 374, 334, 436, 553; SkarKaz Ooood.

»znaczyć krzyżem« (2): KromRozm I L4; znáczćie ſię/ y domy wáſze krzyżem/ á wnet ſię cżárt rozſypie SkarŻyw 393.

Wyrażenia: »święty boży krzyż« (1): y kreſzicz krową przeſz wſſythko czyalo na krzyſz y mowycz Czarownyczo drzewyey thy mey krowye vzithku nyeodymyeſch, alyeſz ſnyey ſwyąthi bozi krzyſz ſymyeſch LibMal 1544/86.

»kreślany krzyż« (1): Darmo y ony kreſláne krzyże/ ktore tzynićie rękomá nád wodą/ nád chlebem/ nád winem/ nád ſolą/ nád ogniem/ gromnicámi/ zielim/ bágnem/ báránki/ kołatzmi/ kádzidłem/ mirrą/ złotem? KrowObr 239.

»krzyż święty« [szyk 41 : 1] (42): A w imię Páńſkié czynić/ nic inégo nie ieſt/ iedno od Krzyżá świętégo poczynáć to/ co chcemy dobrze w łáſce Bożéy dokónáć OrzQuin M3, M4v; KuczbKat 145; SkarJedn 233, 237; Powiádał iſz ſzáthan ták ieſt ſłáby wiernym/ ktorym zbáwićiel deptać po nim moc dał/ że ſię z niego łácno náśmiać/ y krzyżem S. práwie go zá nos wodzić mogą. SkarŻyw 57, 86 [2 r.], 90, 92 [3 r.], 142, 179 (29); ReszPrz 41; ReszList 167; A ieſli idźie o Krzyż święty/ Antychryſtowáć to zabáwká miedzy inſzemi będzie/ nie dopuſzcżáć vżywánia znáku Krzyżá S. LatHar 57 [2 r.], 580; WujNT Dddddd; SkarKaz Ooood. Cf »święty boży krzyż«

Szereg: »cecha Chrystusowa to jest krzyż« (1): Chrześćijánie cechę Chriſtuſową/ to ieſt krzyż ná czelech y ná práwych rękách ſwoich noſzą WujNT 869.
W przen (6): A w tym cżáſu y tegoż roku záwichrzył Dyabeł krzyżem/ gdy Tomás Kárdynał Strygońſki Pátryárchá Konſtántynopolſki/ przećiw Turkom do Trácyey Iubileuſz ná Krzyżaki v Papieżá otrzymał/ z wielkim złym ſwoim y Rzecżypoſpolitey BielKron 412v.
Zwroty: »krzyż na się brać« = wyruszać na wyprawę krzyżową (1): Gdy ſię Chrześćiáńſcy ludzie przećiw Heretykom ná on cżás wielkim bluzniercom (krzyż ná ſię przećiw Albingenſom y zbroię biorąc) gotowáli: oná dziwnie prágnęłá znimi ná tę drogę iść SkarŻyw 582.

»dać krzyż [komu] na krzyżaki [przeciw komu]« = pozwolić na wyprawę krzyżową (1): Ten [papież Eugeniusz III] ziechał był z Rzymá do Fráncyey/ tám dał krzyż krolowi Fráncuſkiemu ná krzyżaki przećiw Sárácenom BielKron 181.

»puścić krzyż« = ogłosić wyprawę krzyżową (1): Puśćił Papież krzyż po wſzytkich zyemiach Krześćiáńſkich BielKron 180.

»[na kogo] wziąć od papieża krzyż« = dostać pozwolenie na urządzenie wyprawy krzyzowej (1): Zá co Pan Bog Leſká zárázem ſkarał/ iż woyſko krzyżowe nie ná Litwę/ ná ktorych był wziął od Papieżá Krzyż/ ále ná ſwoich obroćił. StryjKron 370.

»[od kogo] wielkim się żegnać krzyżem« = bardzo się odżegnywać (1): A dopiero od rżądu Iſzpańſkiego/ wielkiem ſię żegnáćie krżyżem. GórnRozm D3.

4. Figura przypominająca krzyż, dwie linie przecinające się pod kątem prostym; crux Cn (55): FalZioł IV 54d; Zá trzećim [kradziejstwem] krzyż ná czelo żelázem wypaláią. GroicPorz kkv; ilé kolwiek tám ſye kątów vczyni ná tákim krzyżu/ wſzytki będą cztérem proſtym równé. GrzepGeom C4.

I sg w funkcji okolicznika sposobu: »krzyżem« = na krzyż, w kształcie krzyża (17): KuczbKat 245; Iego na pierwſzą woynę przećiw Amálechitom wypráwił Moyżeſz: ná ktorey on ręką y miecżem/ á Moyżeſz modlitwą y krzyżem/ to ieſt/ ręku ná krzyſz podnieśienim walcżąc/ ſtárli moc nieprzyiaćielſką SkarŻyw 300. Cf »krzyżem leżeć« »krzyżem paść«.

W porównaniu (1): zá grániczné znáki pokazał/ kopce [...] álbo znáki znáczné w polách [...] w leśiéch znáki ná kſztałt krzyżá vczynioné [signa ad instar crucis facta JanStat 420]/ iáko ieſt obyczay SarnStat 464.

Zwroty: »krzyżem, na krzyż leżeć (a. leżący)« [szyk zmienny] (7 : 1): RejPos 276v; StryjWjaz C2, D2, D2v; przed kośćiołem miedzy pokutuiącymi leżeć krzyżem muśiał. SkarŻyw 511, 28, 357; Pádniże przęd nogámi Bogá naywyżſzego/ Leſz krzyżem pod ozdobnym máieſtatem iego WisznTr 29.

»krzyżem paść (a. padać, a. upaść), upadły« [szyk zmienny] (7 : 1): OpecŻyw 101v; dokońcżywſzy modlitwy/ padł ná zyemię krzyżem cżyniąc dzyęki Pánu Bogu ze wſzego dobredzyeyſtwá iego BielKron 77v; Iacere alteri ad pedes, Upáść przed kim krziżem/ to yeſt modlić ſie álbo prośić zmiłowánia. Mącz 161b, 293d, 414d; RejZwierc 61; Potym Arcybiſkup klęknie/ á Krol też krzyżem pádnie StryjWjaz D2; Nieumiém ia/ gdy w żagłe Vderzą wiátry nagle/ Krzyżem pádáć/ y świętych przenáydowáć dáry KochPieś 11; [daryvsz [...] pathl na oblycze krzyszem [super faciem suam se prostravit] HistAl 1510 217].

Wyrażenie przyimkowe: »na krzyż« (31): LibMal 1544/86; y wſzedwſzy do kośćioła/ popiołem ná krzyſz kośćioł poſypuiećie KrowObr 100v, 88, 125; BielKron 437v; OrzQuin M4, N; ten kąt ieſt równy temu kątowi ábowiem ſye tu dwie proſté Linié ná krzyż zeſzły GrzepGeom Q2, G4v, Q2; RejZwierc 107; Cżapká ná nim Kſiążęcza cżyrwona s perłámi/ Z Axámitu/ ſádzona ná krzyż kleynotámi. StryjWjaz Cv, C2v; Oczko 23v; SkarŻyw 277, 349 [2 r.], 500 [2 r.]; NiemObr 22; Concratitius ‒ Nakrziz vłoſoni wkrątę vcizinony [!], prezepliątani [!]. Calep 234a, 293a. Cf »na krzyż leżeć«.

~ na krzyż od czego = w poprzek (1): niechby ſtánął źwierzyniec láſu práwie cudnego: ćiemny/ źielony/ ćichy/ wymierzony po ſznurze/ przedźielony łąkámi y ná krzyż od płotu. GostGospPon 170.

Zwroty: »na krzyż kłaść (a. składać)« (3): FalZioł I 62b; SkarJedn 233; Iákob Pátryárchá błogoſłáwił ſynom Ioſephowym/ ná krzyż ná nie kłádąc ręce ſwoie WujNT 297.

»na krzyż kreślić (a. pokreślić)« [szyk zmienny] (2): y kreſzicz krową przeſz wſſythko czyalo na krzyſz LibMal 1544/86; A to w niwecż żeć gębę/ ná krzyż pokryſláią/ Alboć wzory ná twarzy/ páznokty zdzyáłáią. RejZwierz 122v.

»na krzyż przekroić (a. rzezać)« (2): á wvſzu mu żyły nákrzyż przekroy iż s nich kreẃ poydźie SienLek 167; Calep 293a. ~

a. O przedmiotach lub ich częściach przypominających kształtem krzyż (3): Poydźieſzli też przez owy y tám y ſám krzyże/ Ali woła Krámárká kupćie Pánie bryże. BielSat B4; RejZwierc 111v; BielRozm 14; [za czterzy dęby do krzyżow pod kadzie gr 14 InwMieszcz 1579/222; Sklep pirwszy, okno 1, w nim krzyż żelazny, drugie okno nad drzwiami z kratą żelazną LustrWpol I 28, I 51, 71, 107.]
5. Część kręgosłupa w miejscu, w którym wyrastają kończyny dolne, u zwierząt także przednie; pas pleców nad pośladkami; coxendix Mącz; lumbus, lumborum ossa Cn [w tym: pl (46)] (63): á tym namazuy grzbiet/ pocżąwſzy od ſzije aż do ſamych krziżow. FalZioł I 10d, I 77c, 90b, 94a, 99c, 123c (24); pochwyćił rohátynę wſzedł zá nim y przebił oboie rázem przez krzyże. BielKron 43, 15v; Mącz 67a, 175a; SienLek a3, 104v [2 r.]; Oczko 33; Máiąc głowy ná krzyżach ſpólnie położoné. KochPhaen 2; [Weźmi Kokoſz żywą/ á ono mieyſce/ w ktorym iáycá gronkiem bywáią/ To ieſt po Polſku krzyże oſkub iey/ przytkniſz mieyſcem oſkubionym do mieyſcá záráżonego. SienHerb 543a (Linde)].
Wyrażenia: »bolenie (a. boleść, a. bol) krzyżow (a. krzyża), w krzyżach (a. w krzyżu), krzyżom« = coxendix, ischias, schiatica Mącz; lumbago Cn (15 : 6 : 1): Theż cżyrwoną niemocz vlecżyſz vwarzywſzy z winem/ to ziele bolenie krzyżow odeymuie. FalZioł I 38b, ++6, I 37c, 26b, II 3c, 13b (20); Ischias, Bolenie krziżá. Vulgo Schiatica Mącz 175a, 67a.

»przedni krzyż« (1): Piſze Phiſiologus iż to zwierzę [osioł] w przednim krzyżu ieſt mdleyſze/ ale na zad mocznieyſze FalZioł IV 4b.

Szereg: »krzyż, (albo, i, to jest) nerki« [szyk 4 : 4] (8): á w tim ſidz [!] zielu w wannie j też okładay nim ſobie nyrki albo krzyże FalZioł I 25b; Też bańki nad nerkami poſtawione/ to ieſt na krzyżu [...] bolenie krziżow, miechierza oddalaią. FalZioł V 60v, I 29c, 50d, IV 55b, V 2v, 7, 8v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Ciux, Eyn kreutz Krzyz Murm 127; Crux: Creucz. Krzyz. Mymer1 7v.

Synonimy: 1. 2. krucyfiks; 5. lędźwi.

JB